نسبت دور ما و قاره سیاه
فرزاد رمضانی‌بونش-پژوهشگر و تحلیلگر مسائل بین‌الملل
وزیر خارجه ایران سفر دوره‌ای خود به قاره آفریقا را به‌همراه هیئت عالی‌رتبه سیاسی و اقتصادی آغاز کرد و در نخستین مرحله عازم پرتوریا، پایتخت اداری و اجرائی آفریقای جنوبی، شد. شرکت در سیزدهمین اجلاس کمیسیون مشترک ایران و آفریقای جنوبی با رئیس‌جمهوری، همراهی یک هیئت از تجار و مدیران شرکت‌های بخش خصوصی، مذاکره و تبادل‌نظر بخش‌های تخصصی دو کشور به منظور تقویت مناسبات تجاری، اقتصادی و علمی در دوران پسابرجام، گسترش روابط اقتصادی و سیاسی ایران و اوگاندا از اهداف این سفر اعلام شده است. در این بین اگر نگاهی آسیب‌شناسانه به این روابط داشته باشیم، باید گفت هرچند اولین سفر وزیر امور خارجه کشورمان به قاره آفریقا در دولت دوازدهم و سفر ظریف، وزیر خارجه، به سه کشور آفریقای جنوبی، اوگاندا و نیجر، نشانگر توجه ویژه جمهوری اسلامی ایران به آفریقاست، ولی چالش‌های بسیاری در گسترش روابط با قاره سیاه وجود دارد. چنانچه سازمان اتحادیه آفریقا و کمیسیون اقتصادی آن با انتشار فهرست شرکای اقتصادی خود در کتاب سالانه 2017 از ایران نیز در ردیف کشورهای بحرین، پاکستان و جمهوری آذربایجان، نام برده است، درحالی‌که کشورهای شریک اتحادیه آفریقا، همچون ترکیه، کره، ژاپن، چین و هند هستند و اکنون نیز بین قدرت‌های بزرگ رقابت شدیدی برای دست‌اندازی در حوزه آفریقا شکل گرفته است و حتی اجلاس‌های سران قاره آفریقا با حضور کشورهایی مانند ژاپن، ترکیه و چین برگزار می‌شود.
به‌عبارتی دیگر با وجود اینکه ایرانی‌ها از گذشته روابطی فرهنگی و سیاسی با آفریقا داشته و 700 الی 800 سال پیش به منطقه شرق آفریقا مهاجرانی روانه کرده‌اند، اما جایگاه ایران متناسب با این عقبه تاریخی نیست. اکنون نیز قاره آفریقا با داشتن بیش از 50 کشور اندک‌اندک در حال بازیافتن نقش بیشتر در مناسبات سیاسی و اقتصادی بین‌المللی است. این روند باعث شده تا در یک دهه گذشته کشورهای درحال‌توسعه نگاه جدی‌تری به قاره سیاه داشته باشند، اما اکنون آفریقا جزء اولویت‌های مهم ما نیست، بنابراین باید گفت نگاه ما به آفریقا، نگاهی چندگانه و گاه دارای اهمیت نبوده یا بیشتر با رنگ اقتصادی نبوده است و حتی در گذشته ارزیابی سالانه و محاسبات سالانه ما با آفریقا به یک‌میلیارد دلار هم نمی‌رسید. در وضعیت کنونی نیز تأثیرات و نوع سیاست خارجی و نگاه بازیگران در روابط بین‌المللی و حضور رقبای منطقه‌ای ما در آفریقا (ترکیه، عربستان و اسرائیل) و آمار واردات و صادرات بیشتر مانع حضور ما شده است.
آنچه مشخص است امروزه کشورهای آفریقایی نقش راهبردی و مهمی در معادلات سیاسی و اقتصادی جهان ایفا می‌کنند و بازیگران و قدرت‌های جهانی هرروز بیشتر از دیروز از اهمیت آفریقا آگاه می‌شوند، چراکه آفریقا، هم از نظر سیاسی و هم از نظر اقتصادی پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های گوناگون و فراوانی دارد. دراین‌حال نیمی از اعضای سازمان همکاری اسلامی آفریقایی و بقیه نیز می‌توانند نیازهای اقتصادی، سیاسی و فرهنگی ایران را برآورده کنند، اما درمقابل فقدان راهبرد گسترده و مناسب در رابطه با قاره آفریقا و همچنین سیاست اعلامی حداکثری و اعمالی حداقلی برای حضور ایران در این قاره چالش‌زا بوده است. چنانچه اکنون نیز حجم مبادلات غیرنفتی ایران با این قاره گسترده نیست، درحالی‌که حجم مبادلات اقتصادی رقیبانی مانند ترکیه با قاره آفریقا حدود 10میلیارد دلار است و حجم کم مناسبات اقتصادی و صادرات ایران به کشورهای قاره سیاه نشان‌دهنده آن است که روابط ایران با کشورهای آفریقایی باوجود پتانسیل‌های زیاد دستاوردهای زیادی نداشته است. امید است با سفرهای دوره‌ای آقای ظریف به آفریقا در سال‌های گذشته و تأکید دولت دوازدهم بر حضور در آفریقا، قاره‌ای با 54 کشور، برای
ایران تبدیل به قاره فرصت شود و با گام‌های مهمی در این راستا مانند به‌کارگیری مسئولان و کارشناسان علاقه‌مند و دارای تجربه کار و حضور در آفریقا، عضویت و فعالیت در سازمان‌های معتبر آفریقایی و حضور در نشست‌های بین‌المللی مرتبط و برگزاری نشست ایران و آفریقا، تأسیس مرکز مطالعات راهبردی مرتبط با آفریقا، ترسیم نقشه راه جدید همکاری‌های همه‌جانبه با قاره سیاه، حل چالش‌های تسهیلات تجاری، حمایت از بخش خصوصی و اصلاح قوانین و آیین‌نامه‌ها در کنار گسترش روابط سیاسی و فرهنگی، بازار 625میلیون‌نفری از جمعیت کل قاره آفریقا تبدیل به هدف جدیدی برای کالاهای ایرانی شود و بازیگرانی مانند آفریقای جنوبی به‌گونه‌ای جدیدتر مورد توجه قرار گیرند.
وزیر خارجه ایران سفر دوره‌ای خود به قاره آفریقا را به‌همراه هیئت عالی‌رتبه سیاسی و اقتصادی آغاز کرد و در نخستین مرحله عازم پرتوریا، پایتخت اداری و اجرائی آفریقای جنوبی، شد. شرکت در سیزدهمین اجلاس کمیسیون مشترک ایران و آفریقای جنوبی با رئیس‌جمهوری، همراهی یک هیئت از تجار و مدیران شرکت‌های بخش خصوصی، مذاکره و تبادل‌نظر بخش‌های تخصصی دو کشور به منظور تقویت مناسبات تجاری، اقتصادی و علمی در دوران پسابرجام، گسترش روابط اقتصادی و سیاسی ایران و اوگاندا از اهداف این سفر اعلام شده است. در این بین اگر نگاهی آسیب‌شناسانه به این روابط داشته باشیم، باید گفت هرچند اولین سفر وزیر امور خارجه کشورمان به قاره آفریقا در دولت دوازدهم و سفر ظریف، وزیر خارجه، به سه کشور آفریقای جنوبی، اوگاندا و نیجر، نشانگر توجه ویژه جمهوری اسلامی ایران به آفریقاست، ولی چالش‌های بسیاری در گسترش روابط با قاره سیاه وجود دارد. چنانچه سازمان اتحادیه آفریقا و کمیسیون اقتصادی آن با انتشار فهرست شرکای اقتصادی خود در کتاب سالانه 2017 از ایران نیز در ردیف کشورهای بحرین، پاکستان و جمهوری آذربایجان، نام برده است، درحالی‌که کشورهای شریک اتحادیه آفریقا، همچون ترکیه، کره، ژاپن، چین و هند هستند و اکنون نیز بین قدرت‌های بزرگ رقابت شدیدی برای دست‌اندازی در حوزه آفریقا شکل گرفته است و حتی اجلاس‌های سران قاره آفریقا با حضور کشورهایی مانند ژاپن، ترکیه و چین برگزار می‌شود.
به‌عبارتی دیگر با وجود اینکه ایرانی‌ها از گذشته روابطی فرهنگی و سیاسی با آفریقا داشته و 700 الی 800 سال پیش به منطقه شرق آفریقا مهاجرانی روانه کرده‌اند، اما جایگاه ایران متناسب با این عقبه تاریخی نیست. اکنون نیز قاره آفریقا با داشتن بیش از 50 کشور اندک‌اندک در حال بازیافتن نقش بیشتر در مناسبات سیاسی و اقتصادی بین‌المللی است. این روند باعث شده تا در یک دهه گذشته کشورهای درحال‌توسعه نگاه جدی‌تری به قاره سیاه داشته باشند، اما اکنون آفریقا جزء اولویت‌های مهم ما نیست، بنابراین باید گفت نگاه ما به آفریقا، نگاهی چندگانه و گاه دارای اهمیت نبوده یا بیشتر با رنگ اقتصادی نبوده است و حتی در گذشته ارزیابی سالانه و محاسبات سالانه ما با آفریقا به یک‌میلیارد دلار هم نمی‌رسید. در وضعیت کنونی نیز تأثیرات و نوع سیاست خارجی و نگاه بازیگران در روابط بین‌المللی و حضور رقبای منطقه‌ای ما در آفریقا (ترکیه، عربستان و اسرائیل) و آمار واردات و صادرات بیشتر مانع حضور ما شده است.
آنچه مشخص است امروزه کشورهای آفریقایی نقش راهبردی و مهمی در معادلات سیاسی و اقتصادی جهان ایفا می‌کنند و بازیگران و قدرت‌های جهانی هرروز بیشتر از دیروز از اهمیت آفریقا آگاه می‌شوند، چراکه آفریقا، هم از نظر سیاسی و هم از نظر اقتصادی پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های گوناگون و فراوانی دارد. دراین‌حال نیمی از اعضای سازمان همکاری اسلامی آفریقایی و بقیه نیز می‌توانند نیازهای اقتصادی، سیاسی و فرهنگی ایران را برآورده کنند، اما درمقابل فقدان راهبرد گسترده و مناسب در رابطه با قاره آفریقا و همچنین سیاست اعلامی حداکثری و اعمالی حداقلی برای حضور ایران در این قاره چالش‌زا بوده است. چنانچه اکنون نیز حجم مبادلات غیرنفتی ایران با این قاره گسترده نیست، درحالی‌که حجم مبادلات اقتصادی رقیبانی مانند ترکیه با قاره آفریقا حدود 10میلیارد دلار است و حجم کم مناسبات اقتصادی و صادرات ایران به کشورهای قاره سیاه نشان‌دهنده آن است که روابط ایران با کشورهای آفریقایی باوجود پتانسیل‌های زیاد دستاوردهای زیادی نداشته است. امید است با سفرهای دوره‌ای آقای ظریف به آفریقا در سال‌های گذشته و تأکید دولت دوازدهم بر حضور در آفریقا، قاره‌ای با 54 کشور، برای
ایران تبدیل به قاره فرصت شود و با گام‌های مهمی در این راستا مانند به‌کارگیری مسئولان و کارشناسان علاقه‌مند و دارای تجربه کار و حضور در آفریقا، عضویت و فعالیت در سازمان‌های معتبر آفریقایی و حضور در نشست‌های بین‌المللی مرتبط و برگزاری نشست ایران و آفریقا، تأسیس مرکز مطالعات راهبردی مرتبط با آفریقا، ترسیم نقشه راه جدید همکاری‌های همه‌جانبه با قاره سیاه، حل چالش‌های تسهیلات تجاری، حمایت از بخش خصوصی و اصلاح قوانین و آیین‌نامه‌ها در کنار گسترش روابط سیاسی و فرهنگی، بازار 625میلیون‌نفری از جمعیت کل قاره آفریقا تبدیل به هدف جدیدی برای کالاهای ایرانی شود و بازیگرانی مانند آفریقای جنوبی به‌گونه‌ای جدیدتر مورد توجه قرار گیرند.