ستارگاني كه دنباله دارند
رضا ماهمنظر . منجم و مروج علمی
احتمالا بارهاوبارها این جمله را شنیدهاید که واژه «ستاره دنبالهدار» اشتباه است و معادل صحیح آن «دنبالهدار» است. این جمله درکل صحیح است. در حقیقت آنچه که در گذشته ستاره دنبالهدار و امروزه دنبالهدار (Comet) گفته میشود، کوههای یخ و غبار بسیار بزرگی، هماندازه کوههای شمال تهران هستند که در مداری شبیه به بیضی بسیار کشیده به دور خورشید گردش میکنند. زمانی که به خورشید نزدیک میشوند؛ گرما بهآرامی یخهای سطحشان را به گاز تبدیل میکند. از ذرات گاز و غبار بهجامانده یک دنباله بلند به وجود میآید که به گیسوی دنبالهدار معروف است. اجداد ما در صدها و هزاران سال قبل تنها چیزی که در آسمان میدیدند، تودهای درخشان با یک دنباله در میان انبوه ستارگان بود، پس بهاشتباه به آن ستاره دنبالهدار میگفتند، اما داستان به اینجا ختم نمیشود!
کهکشان راه شیری، ستارگان عجیبی دارد. یکی از جالبترین آنها، ستاره «او میکرون» در صورت فلکی نهنگ است که به ستاره در حال مرگ (میرا) معروف است. این ستاره همجرم خورشید است، ولی با زمین بیش از 900 سال نوری فاصله دارد و نمونه بسیار جالبی از نوع خاصی از ستارگان به نام ستارگان متغیر به حساب میآید. «میرا» شش ماه از سال با درخشش نسبتا زیاد در آسمان دیده میشود و شش ماه از سال نيز بهقدری ضعیف میدرخشد که تقریبا دیده نمیشود.
همانطور که گفته شد، جرم ستارههای مشابه با میرا، برابر با خورشید خودمان است، ولی با اندازه و حجم صدهابرابر بیشتر. این بزرگی باعث شده که لایههای بیرونی ستاره، تحتتأثیر گرانش ضعیفتری باشند و ستاره بیثبات شود. مواد موجود در لایههای بالایی، پس از انفجارهای سطحی، با سرعت زیاد به صورت بادهای ستارهای از سطح آنها فرار میکنند. مقدار جرم گریزان از ستاره میرا به يك تا شش درصد جرم خورشید در سال نیز میرسد. با چنین کاهش جرمی، بعد از حدود یک میليون سال، از ستاره تنها یک هسته درخشان کربنی باقی میماند و در پشتسر آن تودهای از گاز که زمانی بخشی از ساختار خود ستاره بودهاند. در حقیقت دنبالهای از گاز با طول 10 سال نوری در پس آن شکل گرفته و همچنان نیز در حال بلندترشدن است. جالب اینجاست که خورشید خودمان نیز در حدود هشت میلیارد سال آینده به یک ستاره مشابه با میرا مبدل خواهد شد و در اصطلاح علمی به آن «سحابی سیارهنما» خواهند گفت. علت تفاوت این نامگذاری این است که بقایای خورشید پیرامون آن حلقهوار تجمع مییابد، اما ستاره میرا در پشتسر آن.
در حقیقت دانشمندان شش هزار ستاره متغیر، مشابه با میرا کشف کردهاند که هر یک تودههایی از گاز را پیرامون خود پرتاب میکنند، اما چرا ستاره میرا تا این حد متفاوت و متمایز است؟ جواب در سرعت حرکت این ستاره است. این ستاره با سرعت 130 کیلومتر بر ثانیه (291 هزار مایل بر ساعت) در کهکشان حرکت دارد. این سرعت از دید ساکنان زمین اصلا محسوس نخواهد بود و همانند دیدن حرکت ماشینها از فاصله خیلی دور، هزاران سال طول میکشد تا بتوانیم جابهجایی آن را با چشم تشخیص دهیم. بااینحال این ستاره در حین حرکت در کهکشان، گازها و غبارهای عظیمی را در پس خود برجای میگذارد و همانند یک دنبالهدار بسیار دور، در تلسکوپها به نظر میآید.
هرچند که ماهیت واقعی این ستاره، بهتازگی مشخص شده، اما رمزآلودبودن آن ریشه در تاریخ دارد. اولینبار «دیوید فابریسیوس» در سال 1569 متوجه تغییرات نوری آن شد و در نقشههای پیشین آسمان، نشانهای از آن را نیافت. چند ماه بعد به طرز مشکوکی این ستاره مجددا ناپدید شد تا اینکه دوباره در فوریه 1609 مشاهده شد. در سال 1642 نیز «ژوهانس هولیوس» (منجم اروپایی) آن را میرا به معنای عجیب نامید. در سال 1660 مشخص شد که مدتزمان تغییرات نوری آن در حدود 11 ماه (یا به طور متوسط 331.96 روز) است که امکان دارد 30 روز کمتر یا بیشتر نیز بشود. شما نیز میتوانید این ستاره را در اواخر تابستان تا اواخر زمستان در زمان اوج درخشش، با کمی دقت و البته خوششانسی در آسمان تهران نیز ببینید. این ستاره در صورت فلکی نهنگ و در مجاورت صورت فلکی دلو (نماد فروردینماه) قابل رؤیت است.
احتمالا بارهاوبارها این جمله را شنیدهاید که واژه «ستاره دنبالهدار» اشتباه است و معادل صحیح آن «دنبالهدار» است. این جمله درکل صحیح است. در حقیقت آنچه که در گذشته ستاره دنبالهدار و امروزه دنبالهدار (Comet) گفته میشود، کوههای یخ و غبار بسیار بزرگی، هماندازه کوههای شمال تهران هستند که در مداری شبیه به بیضی بسیار کشیده به دور خورشید گردش میکنند. زمانی که به خورشید نزدیک میشوند؛ گرما بهآرامی یخهای سطحشان را به گاز تبدیل میکند. از ذرات گاز و غبار بهجامانده یک دنباله بلند به وجود میآید که به گیسوی دنبالهدار معروف است. اجداد ما در صدها و هزاران سال قبل تنها چیزی که در آسمان میدیدند، تودهای درخشان با یک دنباله در میان انبوه ستارگان بود، پس بهاشتباه به آن ستاره دنبالهدار میگفتند، اما داستان به اینجا ختم نمیشود!
کهکشان راه شیری، ستارگان عجیبی دارد. یکی از جالبترین آنها، ستاره «او میکرون» در صورت فلکی نهنگ است که به ستاره در حال مرگ (میرا) معروف است. این ستاره همجرم خورشید است، ولی با زمین بیش از 900 سال نوری فاصله دارد و نمونه بسیار جالبی از نوع خاصی از ستارگان به نام ستارگان متغیر به حساب میآید. «میرا» شش ماه از سال با درخشش نسبتا زیاد در آسمان دیده میشود و شش ماه از سال نيز بهقدری ضعیف میدرخشد که تقریبا دیده نمیشود.
همانطور که گفته شد، جرم ستارههای مشابه با میرا، برابر با خورشید خودمان است، ولی با اندازه و حجم صدهابرابر بیشتر. این بزرگی باعث شده که لایههای بیرونی ستاره، تحتتأثیر گرانش ضعیفتری باشند و ستاره بیثبات شود. مواد موجود در لایههای بالایی، پس از انفجارهای سطحی، با سرعت زیاد به صورت بادهای ستارهای از سطح آنها فرار میکنند. مقدار جرم گریزان از ستاره میرا به يك تا شش درصد جرم خورشید در سال نیز میرسد. با چنین کاهش جرمی، بعد از حدود یک میليون سال، از ستاره تنها یک هسته درخشان کربنی باقی میماند و در پشتسر آن تودهای از گاز که زمانی بخشی از ساختار خود ستاره بودهاند. در حقیقت دنبالهای از گاز با طول 10 سال نوری در پس آن شکل گرفته و همچنان نیز در حال بلندترشدن است. جالب اینجاست که خورشید خودمان نیز در حدود هشت میلیارد سال آینده به یک ستاره مشابه با میرا مبدل خواهد شد و در اصطلاح علمی به آن «سحابی سیارهنما» خواهند گفت. علت تفاوت این نامگذاری این است که بقایای خورشید پیرامون آن حلقهوار تجمع مییابد، اما ستاره میرا در پشتسر آن.
در حقیقت دانشمندان شش هزار ستاره متغیر، مشابه با میرا کشف کردهاند که هر یک تودههایی از گاز را پیرامون خود پرتاب میکنند، اما چرا ستاره میرا تا این حد متفاوت و متمایز است؟ جواب در سرعت حرکت این ستاره است. این ستاره با سرعت 130 کیلومتر بر ثانیه (291 هزار مایل بر ساعت) در کهکشان حرکت دارد. این سرعت از دید ساکنان زمین اصلا محسوس نخواهد بود و همانند دیدن حرکت ماشینها از فاصله خیلی دور، هزاران سال طول میکشد تا بتوانیم جابهجایی آن را با چشم تشخیص دهیم. بااینحال این ستاره در حین حرکت در کهکشان، گازها و غبارهای عظیمی را در پس خود برجای میگذارد و همانند یک دنبالهدار بسیار دور، در تلسکوپها به نظر میآید.
هرچند که ماهیت واقعی این ستاره، بهتازگی مشخص شده، اما رمزآلودبودن آن ریشه در تاریخ دارد. اولینبار «دیوید فابریسیوس» در سال 1569 متوجه تغییرات نوری آن شد و در نقشههای پیشین آسمان، نشانهای از آن را نیافت. چند ماه بعد به طرز مشکوکی این ستاره مجددا ناپدید شد تا اینکه دوباره در فوریه 1609 مشاهده شد. در سال 1642 نیز «ژوهانس هولیوس» (منجم اروپایی) آن را میرا به معنای عجیب نامید. در سال 1660 مشخص شد که مدتزمان تغییرات نوری آن در حدود 11 ماه (یا به طور متوسط 331.96 روز) است که امکان دارد 30 روز کمتر یا بیشتر نیز بشود. شما نیز میتوانید این ستاره را در اواخر تابستان تا اواخر زمستان در زمان اوج درخشش، با کمی دقت و البته خوششانسی در آسمان تهران نیز ببینید. این ستاره در صورت فلکی نهنگ و در مجاورت صورت فلکی دلو (نماد فروردینماه) قابل رؤیت است.