وظیفه‌ای فراتر از دفاع از برنامه‌سازان خود

به‌هر‌حال برنامه‌سازان هم ژورناليست محسوب مي‌شوند و اين همان نکته‌اي است که احسان عليخاني در يادداشت خود به آن اشاره کرد که او برنامه‌سازي مستقل است. آداب حرفه‌اي ايجاب مي‌کند او و فرد ديگري که در اين گزارش مطرح شده، منافع صنف خود را حفظ کنند و پاسخي رسمي به همکاران خود در روزنامه «شرق» بدهند. احتمالا خود اين دو برنامه‌ساز هم مي‌دانند بهتر است تلويزيون انرژي و وقت اصلي خود را براي رمزگشايي بيشتر از فسادي بگذارد که بنا بر گزارش‌هاي مطبوعاتي و بانک مرکزي، پرونده‌اي با ابعاد بسيار گسترده است که اهميت آن از نام يکي، دو نفر بيشتر است.

‌در اواخر برنامه ديروز، عنوان شد خبرنگار «شرق» حاضر به پاسخ‌گويي نشده که اين کاملا نادرست بود. پاسخ روزنامه «شرق» به اين برنامه اين بود که بايد از نماينده رسمي روزنامه براي حضور در استوديو دعوت مي‌شد، نه اينکه تلفني بخواهند مسئله را دنبال کنند.

اگر هدف برنامه زنده ديروز، گفت‌وگو درباره اصل اين پرونده ‌بود، بي‌شک بايد متخصصان شناخته‌شده و غيرسياسي که در حوزه‌هاي پولي - مالي، حقوقي و مطبوعاتي شناخته‌شده و قابل اعتماد مردم هستند، دعوت مي‌شدند. حتي اگر برنامه صرفا مربوط به گزارش روزنامه «شرق» بود، ساده‌ترين و ابتدايي‌ترين اصل روزنامه‌نگاري يعني اصل بي‌طرفي اقتضا مي‌کرد حتما مسئولان روزنامه در برنامه حضور مستقيم داشته باشند. يکي از بنيادي‌ترين اصول روزنامه‌نگاري، بي‌طرفي است، به‌ویژه اينکه بايد توجه کنيم رسانه تلويزيون در ايران، انحصاري است، يعني هيچ تلويزيون ديگري در ايران وجود ندارد که فکر کنيم مثلا مديرمسئول روزنامه «شرق» که اتفاقا چند بار در برنامه‌هاي مناظره زنده همين تلويزيون حضور داشته، می‌تواند از طريق تلويزيون ديگري به اين گفته‌ها پاسخ دهد؛ بنابراين اين يک رقابت بسيار ناعادلانه بوده که با اخلاق حرفه‌اي ناسازگار است. اگر «حالا خورشيد» مي‌خواسته گزارش «شرق» را نقد و بررسي کند، بايد از «شرق» مي‌خواست نماينده‌اي که خود روزنامه تشخيص مي‌دهد، به برنامه آنها برود و درباره سؤال‌ها، ابهامات و نقدها مستقيما پاسخ‌گو باشد. دقت کنيد تلويزيون يک رسانه ديداري- شنيداري پيچيده است، اينکه کسي روي خط بيايد يا در استوديو حضور داشته باشد، کاملا وزن سخنان آن فرد را تغيير مي‌دهد و کاملا نابرابر است. البته سال‌هاست تلويزيون با اصل بي‌طرفي که اصل بزرگ و بنيادين کار رسانه‌اي است، بيگانه است و در بسياري از برنامه‌هاي خود اصل بي‌طرفي را رعايت نمي‌کند. در برنامه 90 وقتي يک مربي فوتبال عليه مربي ديگري حرف مي‌زند، مربي دوم هم به همان صورت تلفني روي خط آورده مي‌شود. اگر فردي در استوديو اتهامي به ديگر فوتباليست يا مربي نسبت دهد، فرد مورد اتهام قرار گرفته هفته بعد در همان استوديو حاضر مي‌شود. اي کاش همه برنامه‌هاي اين رسانه، شبيه برنامه عادل فردوسي‌پور عمل مي‌کردند.

‌به نظر شما رسانه عمومي به‌طور‌کلي در موضوع مبارزه با فساد، چه نقشی ايفا کرده است؟

تلويزيون به‌عنوان رسانه‌اي که مي‌تواند قدرتمند باشد، بايد در جريان مبارزه رسانه‌اي با فساد پيشگام و بي‌طرف باشد. اين رسانه در اين حوزه واقعا تأخير دارد.

‌و اين روش، روي پيامي که براي مخاطب ارسال مي‌کند، چه تأثيري دارد؟ روز گذشته آنها بارها اعلام ‌کردند براي حقوق مردم است که براي مسئله گزارش «شرق»، يک برنامه زنده روي آنتن فرستاده‌اند.

در حرفه روزنامه‌نگاري معمولا رسانه‌اي که اولين خبر را منتشر مي‌کند، برنده رقابت خبري است. در جريان دستگيري صدام، خبرگزاري جمهوري اسلامي، اولين خبر را رفت و در تمام دنيا خبر اين خبرگزاري بود که نقل شد. درباره موضع ديروز مجري برنامه یادشده هم بايد گفت معمولا نگاه اصلي مخاطب به سمت رسانه‌اي است که اولين خبر را منتشر مي‌کند، به‌ويژه که اين رسانه، مورد اعتماد مردم بوده باشد و براي مردم، هزينه توقيف و تعطيلي و انواع محدوديت‌ها را هم چشيده باشد. مردم اينها را مي‌فهمند. «شرق» در شرايطي اين گزارش را منتشر کرده که اطلاعات تخلفات مؤسسات اعتباري، در اختيار رسانه‌ها قرار نمي‌گيرد. بايد مراکز قانوني که اطلاعات مناسب دارند، آن را در اختيار رسانه‌ها قرار دهد. از مردم عادي که اصول خبر را نمي‌شناسند توقع پرداختن حرفه‌اي به اين موضوع را ندارم، اما از صداوسيما، خبرگزاري‌ها، سايت‌ها و روزنامه‌ها اين انتظار را دارم که نقطه کانوني خبر را درک کنند.

‌نقطه کانوني گزارش روزنامه «شرق» از نظر شما چيست؟

نقطه کانوني اين گزارش، اصلا سلبريتي‌ها نيستند. دقت کنيد عدد حيرت‌انگيز 12 هزار ميليارد تومان در‌اين‌بين حيف‌و‌ميل شده است. اين معادل 20 درصد بودجه عمراني ايران در سال 97 است. بزرگي اين عدد واقعا حيرت‌انگيز است. نقطه کانوني اين است؛ اين مؤسسه کجا، چگونه، با چه ضوابطي و با کدام حمايت‌ها به سهولت اين کارها را انجام داده است. از چه کساني تقديرنامه دريافت کرده است؟ بانک مرکزي، ديوان محاسبات، سازمان بازرسي کل کشور کجا بودند و چه مي‌کردند؟ اين مسئله شامل ساير صندوق‌هاي متخلف نيز مي‌شود که بزرگي تخلفات آنان کمتر از ثامن نيست. مسئولان اقتصادي کشور چند سالي است که مرتبا از مشکلات متعددي که صندوق‌ها براي سيستم پولي و مالي کشور ايجاد کرده‌‌اند، صحبت مي‌کنند. به‌هر‌حال در همين دولت دکتر روحاني، جلوي ادامه کار آنها با همه هزينه‌هايي که داشت، گرفته شده است. دولت ناچار شده چند هزار ميليارد براي پرداخت سپرده‌گذاران چند مؤسسه پرداخت کند. اينها موضوعات اصلي است که در گزارش «شرق» و يادداشت‌هاي «شرق» از گذشته تا امروز دنبال مي‌شود. بهتر است صداوسيما به سمت مسائلي نرود که در مقابل اين پرسش‌ها بي‌اهميت است. فرض کنيم آقا و خانم ايکس مبلغ سه ميليارد وام ارزان‌قيمت گرفته‌اند. اين در برابر آن 12 هزار ميليارد چيزي نزديک به صفر است. اگر رسانه‌اي مدعي است به دنبال حقوق مردم است، حتي اگر دير مدعي اين حقوق شده باشد، بهتر است اين مسئله را در برنامه زنده خود دنبال کند.

‌به‌عنوان يک استاد روزنامه‌نگاري و يک حقوق‌دان چه نظري درباره گزارش «شرق» داريد؟ حتي اگر اين نظر انتقادي باشد، لطفا صريح آن را بيان کنيد.

يکي از کارکردهاي آزادي رسانه دفاع از حقوق ملت است. به‌همين‌دليل قاعده‌اي در امر انتشار خبر به نام نفع عمومي وجود دارد. به موجب قاعده نفع عمومي يک روزنامه يا راديو و تلويزيون مجاز است اخباري که به زندگي کل ملت مربوط است، منتشر و بر آن تمرکز کند. امروز اقتصاد ايران در مرحله‌اي است که اقتصاددان‌ها و مسئولان دولت آن را خطرناک مي‌دانند. يکي از شاهرگ‌هاي نظم حقوقي اقتصادي، نظم حقوقي پولي و بانکي است. من اقتصاددان نيستم؛ اما در نظرات استادان اقتصاد ديده‌ام که مي‌گويند ورشکستگي يک بانک مي‌تواند به ورشكستگي اقتصاد يک کشور بينجامد. صندوق‌هاي اعتباري به گفته مقامات اقتصادي وضعيت بحران‌سازي براي ملت ايران ايجاد کرده‌‌اند و از نظر حقوقي شاهد هستيم نظم حقوقي معين ناظر بر عملکرد بسياري از آنها نبوده و نيست. مي‌گويند نجات اقتصاد کشور مستلزم تعيين تکليف نظام بانکي است و نظام بانکي نيازمند روشن‌شدن تکليف صندوق‌هاي قرض‌الحسنه و اعتباري است که اتفاقا داراي حمايت‌هايي هم هستند. وظيفه حرفه‌اي نهاد رسانه آن است که اين موضوع را کانون توجه قرار دهد. به اعتقاد من خيلي از روزنامه‌هاي کشور با اين رويکرد تا‌جايي‌که اجازه داده شد، به اين مسئله پرداخته‌‌اند و روزنامه‌نگاري ايران در حد مقدورات اندک خود در اين بخش سربلند است؛ اگرچه تنگناهاي بسیاري به آن تحميل شده است که نمونه آن برخورد صورت‌گرفته با گزارش مهم روزنامه «شرق» است. ضمن احترام به صداوسيما اين سازمان اين امکان را داشته که بدون محدوديت‌هاي روزنامه‌ها به اين پرونده ورود کند که در اين امر واقعا عملکرد آن با امکاناتي که در اختيار دارد، قابل مقايسه‌ نيست. مردم حتما به اين نکته توجه دارند. البته من ترجيح مي‌دهم رفتار ديروز مجري و تهيه‌کننده برنامه حالا خورشيد را به فال نيک بگيرم، شايد برنامه‌سازان تلويزيون سرانجام وارد عرصه مبارزه رسانه‌اي با فساد در کشور بشوند.

به‌هر‌حال برنامه‌سازان هم ژورناليست محسوب مي‌شوند و اين همان نکته‌اي است که احسان عليخاني در يادداشت خود به آن اشاره کرد که او برنامه‌سازي مستقل است. آداب حرفه‌اي ايجاب مي‌کند او و فرد ديگري که در اين گزارش مطرح شده، منافع صنف خود را حفظ کنند و پاسخي رسمي به همکاران خود در روزنامه «شرق» بدهند. احتمالا خود اين دو برنامه‌ساز هم مي‌دانند بهتر است تلويزيون انرژي و وقت اصلي خود را براي رمزگشايي بيشتر از فسادي بگذارد که بنا بر گزارش‌هاي مطبوعاتي و بانک مرکزي، پرونده‌اي با ابعاد بسيار گسترده است که اهميت آن از نام يکي، دو نفر بيشتر است.

‌در اواخر برنامه ديروز، عنوان شد خبرنگار «شرق» حاضر به پاسخ‌گويي نشده که اين کاملا نادرست بود. پاسخ روزنامه «شرق» به اين برنامه اين بود که بايد از نماينده رسمي روزنامه براي حضور در استوديو دعوت مي‌شد، نه اينکه تلفني بخواهند مسئله را دنبال کنند.

اگر هدف برنامه زنده ديروز، گفت‌وگو درباره اصل اين پرونده ‌بود، بي‌شک بايد متخصصان شناخته‌شده و غيرسياسي که در حوزه‌هاي پولي - مالي، حقوقي و مطبوعاتي شناخته‌شده و قابل اعتماد مردم هستند، دعوت مي‌شدند. حتي اگر برنامه صرفا مربوط به گزارش روزنامه «شرق» بود، ساده‌ترين و ابتدايي‌ترين اصل روزنامه‌نگاري يعني اصل بي‌طرفي اقتضا مي‌کرد حتما مسئولان روزنامه در برنامه حضور مستقيم داشته باشند. يکي از بنيادي‌ترين اصول روزنامه‌نگاري، بي‌طرفي است، به‌ویژه اينکه بايد توجه کنيم رسانه تلويزيون در ايران، انحصاري است، يعني هيچ تلويزيون ديگري در ايران وجود ندارد که فکر کنيم مثلا مديرمسئول روزنامه «شرق» که اتفاقا چند بار در برنامه‌هاي مناظره زنده همين تلويزيون حضور داشته، می‌تواند از طريق تلويزيون ديگري به اين گفته‌ها پاسخ دهد؛ بنابراين اين يک رقابت بسيار ناعادلانه بوده که با اخلاق حرفه‌اي ناسازگار است. اگر «حالا خورشيد» مي‌خواسته گزارش «شرق» را نقد و بررسي کند، بايد از «شرق» مي‌خواست نماينده‌اي که خود روزنامه تشخيص مي‌دهد، به برنامه آنها برود و درباره سؤال‌ها، ابهامات و نقدها مستقيما پاسخ‌گو باشد. دقت کنيد تلويزيون يک رسانه ديداري- شنيداري پيچيده است، اينکه کسي روي خط بيايد يا در استوديو حضور داشته باشد، کاملا وزن سخنان آن فرد را تغيير مي‌دهد و کاملا نابرابر است. البته سال‌هاست تلويزيون با اصل بي‌طرفي که اصل بزرگ و بنيادين کار رسانه‌اي است، بيگانه است و در بسياري از برنامه‌هاي خود اصل بي‌طرفي را رعايت نمي‌کند. در برنامه 90 وقتي يک مربي فوتبال عليه مربي ديگري حرف مي‌زند، مربي دوم هم به همان صورت تلفني روي خط آورده مي‌شود. اگر فردي در استوديو اتهامي به ديگر فوتباليست يا مربي نسبت دهد، فرد مورد اتهام قرار گرفته هفته بعد در همان استوديو حاضر مي‌شود. اي کاش همه برنامه‌هاي اين رسانه، شبيه برنامه عادل فردوسي‌پور عمل مي‌کردند.

‌به نظر شما رسانه عمومي به‌طور‌کلي در موضوع مبارزه با فساد، چه نقشی ايفا کرده است؟

تلويزيون به‌عنوان رسانه‌اي که مي‌تواند قدرتمند باشد، بايد در جريان مبارزه رسانه‌اي با فساد پيشگام و بي‌طرف باشد. اين رسانه در اين حوزه واقعا تأخير دارد.

‌و اين روش، روي پيامي که براي مخاطب ارسال مي‌کند، چه تأثيري دارد؟ روز گذشته آنها بارها اعلام ‌کردند براي حقوق مردم است که براي مسئله گزارش «شرق»، يک برنامه زنده روي آنتن فرستاده‌اند.

در حرفه روزنامه‌نگاري معمولا رسانه‌اي که اولين خبر را منتشر مي‌کند، برنده رقابت خبري است. در جريان دستگيري صدام، خبرگزاري جمهوري اسلامي، اولين خبر را رفت و در تمام دنيا خبر اين خبرگزاري بود که نقل شد. درباره موضع ديروز مجري برنامه یادشده هم بايد گفت معمولا نگاه اصلي مخاطب به سمت رسانه‌اي است که اولين خبر را منتشر مي‌کند، به‌ويژه که اين رسانه، مورد اعتماد مردم بوده باشد و براي مردم، هزينه توقيف و تعطيلي و انواع محدوديت‌ها را هم چشيده باشد. مردم اينها را مي‌فهمند. «شرق» در شرايطي اين گزارش را منتشر کرده که اطلاعات تخلفات مؤسسات اعتباري، در اختيار رسانه‌ها قرار نمي‌گيرد. بايد مراکز قانوني که اطلاعات مناسب دارند، آن را در اختيار رسانه‌ها قرار دهد. از مردم عادي که اصول خبر را نمي‌شناسند توقع پرداختن حرفه‌اي به اين موضوع را ندارم، اما از صداوسيما، خبرگزاري‌ها، سايت‌ها و روزنامه‌ها اين انتظار را دارم که نقطه کانوني خبر را درک کنند.

‌نقطه کانوني گزارش روزنامه «شرق» از نظر شما چيست؟

نقطه کانوني اين گزارش، اصلا سلبريتي‌ها نيستند. دقت کنيد عدد حيرت‌انگيز 12 هزار ميليارد تومان در‌اين‌بين حيف‌و‌ميل شده است. اين معادل 20 درصد بودجه عمراني ايران در سال 97 است. بزرگي اين عدد واقعا حيرت‌انگيز است. نقطه کانوني اين است؛ اين مؤسسه کجا، چگونه، با چه ضوابطي و با کدام حمايت‌ها به سهولت اين کارها را انجام داده است. از چه کساني تقديرنامه دريافت کرده است؟ بانک مرکزي، ديوان محاسبات، سازمان بازرسي کل کشور کجا بودند و چه مي‌کردند؟ اين مسئله شامل ساير صندوق‌هاي متخلف نيز مي‌شود که بزرگي تخلفات آنان کمتر از ثامن نيست. مسئولان اقتصادي کشور چند سالي است که مرتبا از مشکلات متعددي که صندوق‌ها براي سيستم پولي و مالي کشور ايجاد کرده‌‌اند، صحبت مي‌کنند. به‌هر‌حال در همين دولت دکتر روحاني، جلوي ادامه کار آنها با همه هزينه‌هايي که داشت، گرفته شده است. دولت ناچار شده چند هزار ميليارد براي پرداخت سپرده‌گذاران چند مؤسسه پرداخت کند. اينها موضوعات اصلي است که در گزارش «شرق» و يادداشت‌هاي «شرق» از گذشته تا امروز دنبال مي‌شود. بهتر است صداوسيما به سمت مسائلي نرود که در مقابل اين پرسش‌ها بي‌اهميت است. فرض کنيم آقا و خانم ايکس مبلغ سه ميليارد وام ارزان‌قيمت گرفته‌اند. اين در برابر آن 12 هزار ميليارد چيزي نزديک به صفر است. اگر رسانه‌اي مدعي است به دنبال حقوق مردم است، حتي اگر دير مدعي اين حقوق شده باشد، بهتر است اين مسئله را در برنامه زنده خود دنبال کند.

‌به‌عنوان يک استاد روزنامه‌نگاري و يک حقوق‌دان چه نظري درباره گزارش «شرق» داريد؟ حتي اگر اين نظر انتقادي باشد، لطفا صريح آن را بيان کنيد.

يکي از کارکردهاي آزادي رسانه دفاع از حقوق ملت است. به‌همين‌دليل قاعده‌اي در امر انتشار خبر به نام نفع عمومي وجود دارد. به موجب قاعده نفع عمومي يک روزنامه يا راديو و تلويزيون مجاز است اخباري که به زندگي کل ملت مربوط است، منتشر و بر آن تمرکز کند. امروز اقتصاد ايران در مرحله‌اي است که اقتصاددان‌ها و مسئولان دولت آن را خطرناک مي‌دانند. يکي از شاهرگ‌هاي نظم حقوقي اقتصادي، نظم حقوقي پولي و بانکي است. من اقتصاددان نيستم؛ اما در نظرات استادان اقتصاد ديده‌ام که مي‌گويند ورشکستگي يک بانک مي‌تواند به ورشكستگي اقتصاد يک کشور بينجامد. صندوق‌هاي اعتباري به گفته مقامات اقتصادي وضعيت بحران‌سازي براي ملت ايران ايجاد کرده‌‌اند و از نظر حقوقي شاهد هستيم نظم حقوقي معين ناظر بر عملکرد بسياري از آنها نبوده و نيست. مي‌گويند نجات اقتصاد کشور مستلزم تعيين تکليف نظام بانکي است و نظام بانکي نيازمند روشن‌شدن تکليف صندوق‌هاي قرض‌الحسنه و اعتباري است که اتفاقا داراي حمايت‌هايي هم هستند. وظيفه حرفه‌اي نهاد رسانه آن است که اين موضوع را کانون توجه قرار دهد. به اعتقاد من خيلي از روزنامه‌هاي کشور با اين رويکرد تا‌جايي‌که اجازه داده شد، به اين مسئله پرداخته‌‌اند و روزنامه‌نگاري ايران در حد مقدورات اندک خود در اين بخش سربلند است؛ اگرچه تنگناهاي بسیاري به آن تحميل شده است که نمونه آن برخورد صورت‌گرفته با گزارش مهم روزنامه «شرق» است. ضمن احترام به صداوسيما اين سازمان اين امکان را داشته که بدون محدوديت‌هاي روزنامه‌ها به اين پرونده ورود کند که در اين امر واقعا عملکرد آن با امکاناتي که در اختيار دارد، قابل مقايسه‌ نيست. مردم حتما به اين نکته توجه دارند. البته من ترجيح مي‌دهم رفتار ديروز مجري و تهيه‌کننده برنامه حالا خورشيد را به فال نيک بگيرم، شايد برنامه‌سازان تلويزيون سرانجام وارد عرصه مبارزه رسانه‌اي با فساد در کشور بشوند.