مروری کوتاه بر رویدادهای هفته جهانی فضا
یک هفته با ماه
محمد‌حسین جهان‌پناه
همان‌طور که شاید شنیده باشید، هفته‌ای که گذشت، هفته فضا بود؛ هفته‌ای که در واپسین سال قرن گذشته میلادی از سوی سازمان ملل به‌عنوان «هفته جهانی فضا» به تصویب رسید. بزرگ‌ترین رویداد فضایی دنیا که هرساله در فاصله چهارم تا ۱۰ اکتبر (12 تا 18 مهرماه) برگزار می‌شود. آغاز و پایانی که خود نماد برخی از مهم‌ترین رخدادهای فضایی تاریخ بشریت هستند؛ از چهارم اکتبر که سالگرد پرتاب اولین ماهواره جهان (اسپوتنیک-۱) به فضاست، تا دهم اکتبر که 51 سال پیش در چنان روزی «پیمان فضایی ماورای جو» به امضا رسید. همان پیمانی که مبنای همه قوانین بین‌المللی فضایی پس از خود شمرده می‌شود. سازمان ملل هر سال به این هفته عنوان و موضوعی خاص می‌بخشد. موضوع امسال هم ماه بود و رسما عنوان «ماه: دروازه ستارگان» را با خود یدک می‌کشید؛ نام‌گذاری‌ای که ضمن نزدیک‌شدن به 50سالگی فرود اولین انسان روی ماه (در جولای ۲۰۱۹) تا حد زیادی به انبوه برنامه‌های متنوع برای بازگشت مستقیم یا غیرمستقیم به ماه از سوی کشورهای مختلف اشاره دارد. درواقع می‌شود گفت که این روزها سرِ ماه حتی از مریخ هم شلوغ‌تر است؛ آن هم مریخی که سال‌هاست در آرزوی رسیدن به آن بوده و هستیم. در این بین، اکنون به‌نظر می‌رسد که شاید این‌بار راه رسیدن به سیاره سرخ هم روزی از همین ماه بالای سرمان عبور کند. قمر دوست‌داشتنی زمین این روزها میزبان میهمان‌های ناخوانده فراوانی است؛ از کاوشگرهای چینی و هندی گرفته که چندسالی است در آسمان و حتی روی شن‌های خاکستری ماه جولان می‌دهند تا ژاپنی‌ها و اروپایی‌ها که به‌منابع معدنی ماه چشم دارند. حتی ناسا هم حالا تصمیم دارد پس از سال‌ها دوباره به ماه بازگردد؛ بازگشتی که تصمیم آن در دوران دولت فعلی آمریکا رقم خورد و موجب شد ناسا همه برنامه‌های قدیمی خود را برای سفر مستقیم به مریخ تغییر دهد. به‌این‌ترتیب اگر دوباره تغییری رخ ندهد، ناسا می‌خواهد تا با ساختن ایستگاهی در مدار ماه، لنگرگاه فضایی بسازد که در آینده نقش توقف‌گاه بین راهی برای فضاپیماها را بازی خواهد کرد؛ فضاپیماهایی که هدف آنها سفر به سیارات و سیارک‌های دور و نزدیک خواهد بود. به جز این برنامه، ناسا قصد دارد تا با وجود انتقادات مستقیم و غیرمستقیم فراوان، تا سال ۲۰۲۴ مجددا فضانوردانی را هم روانه ماه کرده و حتی ایستگاه فضایی ثابتی را نیز روی آن بنا کند. این در حالی است که ناسا فعلا هیچ فضاپیمایی برای فرستادن فضانورد به فضا ندارد و برای ارسال فضانورد به مدار زمین به روسیه متکی است. در نتیجه همه‌چیز به برنامه توسعه موشک بعدی این سازمان (طرح اس‌ال‌اس) و همچنین آینده کپسول‌های فضایی بویینگ، لاکهید مارتین و اسپیس ایکس بستگی دارد؛ موشکی که همین حالا هم اولین نمونه آن با موتورهای به‌جای‌مانده از شاتل‌ها در حال سر‌هم‌شدن است و اگر اتفاق پیش‌بینی‌نشده‌ای رخ ندهد، در دو سال آینده شاهد پرتاب آن خواهیم بود. این وسط هیچ بعید نیست که سروکله اولین فضانوردان چینی هم در آینده نه‌چندان دور روی ماه پیدا شود. ضمنا روس‌ها هم آرزوهای طول و دراز برای ماه کم ندارند؛ البته اگر بودجه‌های فضایی کم‌رمقشان سرانجام بتواند جواب‌گوی چنین ریخت‌وپاش‌هایی باشد. جدا از سازمان‌های دولتی، شرکت‌های خصوصی هم ظاهرا آینده تجارت فضایی خود را فعلا در ماه می‌بینند؛ از ایلان ماسک و اسپیس ایکس گرفته که همین حالا هم اولین مشتری خود را برای سفر به مدار ماه ثبت‌نام کرده‌اند تا نوکیا و ودافون که از برقراری اینترنت 4G روی ماه سخن می‌گویند. اینکه واقعا می‌توانند یا نه و اینکه آیا خواهند توانست در زمان‌بندی‌های جاه‌طلبانه اعلام‌شده برای سفر به ماه برسند، جای بحث دارد؛ به‌ویژه با رؤیاهای بلندبالایی شبیه آنهایی که ایلان ماسک برای برقراری خطوط پروازی میان زمین و ماه و همچنین مریخ در نظر دارد. بااین‌همه، در این گوشه جهان ماه فعلا جای چندانی در آرزوهای سازمان‌های فضایی ایران و دیگر کشورهای خاورمیانه ندارد. در مورد ایران، این روزها سازمان و پژوهشگاه فضایی عملا به دلیل شرایط اقتصادی که نیازی به توضیحش نیست، مثل بیشتر سازمان‌های دیگر دولتی از کسری بودجه شدید رنج می‌برند. بیشتر پروژه‌های واقع‌گرایانه این سازمان نیز عملا یا منتظر تأمین منابع مالی‌اند یا نظیر داستان پرتا‌ب‌های فضایی به‌دلیل مسائل سیاسی منتظر مجوز‌های خاص هستند. دیگر کشورهای خاورمیانه‌ای هم عموما هنوز در فاز رؤیابافی به سر می‌برند و فعلا تا فکرکردن به ماه کیلومتر‌ها فاصله دارند. با این همه، ماه بدون تردید در سال‌های آینده آبستن خبرهای بسیاری خواهد بود؛ خبرهایی که بسیاری از آنها می‌توانند اولین قدم‌ها در مسیر خارج‌شدن ما از لاک زمینی‌مان باشند. دست‌کم فعلا که این‌طور به‌نظر می‌رسد.
همان‌طور که شاید شنیده باشید، هفته‌ای که گذشت، هفته فضا بود؛ هفته‌ای که در واپسین سال قرن گذشته میلادی از سوی سازمان ملل به‌عنوان «هفته جهانی فضا» به تصویب رسید. بزرگ‌ترین رویداد فضایی دنیا که هرساله در فاصله چهارم تا ۱۰ اکتبر (12 تا 18 مهرماه) برگزار می‌شود. آغاز و پایانی که خود نماد برخی از مهم‌ترین رخدادهای فضایی تاریخ بشریت هستند؛ از چهارم اکتبر که سالگرد پرتاب اولین ماهواره جهان (اسپوتنیک-۱) به فضاست، تا دهم اکتبر که 51 سال پیش در چنان روزی «پیمان فضایی ماورای جو» به امضا رسید. همان پیمانی که مبنای همه قوانین بین‌المللی فضایی پس از خود شمرده می‌شود. سازمان ملل هر سال به این هفته عنوان و موضوعی خاص می‌بخشد. موضوع امسال هم ماه بود و رسما عنوان «ماه: دروازه ستارگان» را با خود یدک می‌کشید؛ نام‌گذاری‌ای که ضمن نزدیک‌شدن به 50سالگی فرود اولین انسان روی ماه (در جولای ۲۰۱۹) تا حد زیادی به انبوه برنامه‌های متنوع برای بازگشت مستقیم یا غیرمستقیم به ماه از سوی کشورهای مختلف اشاره دارد. درواقع می‌شود گفت که این روزها سرِ ماه حتی از مریخ هم شلوغ‌تر است؛ آن هم مریخی که سال‌هاست در آرزوی رسیدن به آن بوده و هستیم. در این بین، اکنون به‌نظر می‌رسد که شاید این‌بار راه رسیدن به سیاره سرخ هم روزی از همین ماه بالای سرمان عبور کند. قمر دوست‌داشتنی زمین این روزها میزبان میهمان‌های ناخوانده فراوانی است؛ از کاوشگرهای چینی و هندی گرفته که چندسالی است در آسمان و حتی روی شن‌های خاکستری ماه جولان می‌دهند تا ژاپنی‌ها و اروپایی‌ها که به‌منابع معدنی ماه چشم دارند. حتی ناسا هم حالا تصمیم دارد پس از سال‌ها دوباره به ماه بازگردد؛ بازگشتی که تصمیم آن در دوران دولت فعلی آمریکا رقم خورد و موجب شد ناسا همه برنامه‌های قدیمی خود را برای سفر مستقیم به مریخ تغییر دهد. به‌این‌ترتیب اگر دوباره تغییری رخ ندهد، ناسا می‌خواهد تا با ساختن ایستگاهی در مدار ماه، لنگرگاه فضایی بسازد که در آینده نقش توقف‌گاه بین راهی برای فضاپیماها را بازی خواهد کرد؛ فضاپیماهایی که هدف آنها سفر به سیارات و سیارک‌های دور و نزدیک خواهد بود. به جز این برنامه، ناسا قصد دارد تا با وجود انتقادات مستقیم و غیرمستقیم فراوان، تا سال ۲۰۲۴ مجددا فضانوردانی را هم روانه ماه کرده و حتی ایستگاه فضایی ثابتی را نیز روی آن بنا کند. این در حالی است که ناسا فعلا هیچ فضاپیمایی برای فرستادن فضانورد به فضا ندارد و برای ارسال فضانورد به مدار زمین به روسیه متکی است. در نتیجه همه‌چیز به برنامه توسعه موشک بعدی این سازمان (طرح اس‌ال‌اس) و همچنین آینده کپسول‌های فضایی بویینگ، لاکهید مارتین و اسپیس ایکس بستگی دارد؛ موشکی که همین حالا هم اولین نمونه آن با موتورهای به‌جای‌مانده از شاتل‌ها در حال سر‌هم‌شدن است و اگر اتفاق پیش‌بینی‌نشده‌ای رخ ندهد، در دو سال آینده شاهد پرتاب آن خواهیم بود. این وسط هیچ بعید نیست که سروکله اولین فضانوردان چینی هم در آینده نه‌چندان دور روی ماه پیدا شود. ضمنا روس‌ها هم آرزوهای طول و دراز برای ماه کم ندارند؛ البته اگر بودجه‌های فضایی کم‌رمقشان سرانجام بتواند جواب‌گوی چنین ریخت‌وپاش‌هایی باشد. جدا از سازمان‌های دولتی، شرکت‌های خصوصی هم ظاهرا آینده تجارت فضایی خود را فعلا در ماه می‌بینند؛ از ایلان ماسک و اسپیس ایکس گرفته که همین حالا هم اولین مشتری خود را برای سفر به مدار ماه ثبت‌نام کرده‌اند تا نوکیا و ودافون که از برقراری اینترنت 4G روی ماه سخن می‌گویند. اینکه واقعا می‌توانند یا نه و اینکه آیا خواهند توانست در زمان‌بندی‌های جاه‌طلبانه اعلام‌شده برای سفر به ماه برسند، جای بحث دارد؛ به‌ویژه با رؤیاهای بلندبالایی شبیه آنهایی که ایلان ماسک برای برقراری خطوط پروازی میان زمین و ماه و همچنین مریخ در نظر دارد. بااین‌همه، در این گوشه جهان ماه فعلا جای چندانی در آرزوهای سازمان‌های فضایی ایران و دیگر کشورهای خاورمیانه ندارد. در مورد ایران، این روزها سازمان و پژوهشگاه فضایی عملا به دلیل شرایط اقتصادی که نیازی به توضیحش نیست، مثل بیشتر سازمان‌های دیگر دولتی از کسری بودجه شدید رنج می‌برند. بیشتر پروژه‌های واقع‌گرایانه این سازمان نیز عملا یا منتظر تأمین منابع مالی‌اند یا نظیر داستان پرتا‌ب‌های فضایی به‌دلیل مسائل سیاسی منتظر مجوز‌های خاص هستند. دیگر کشورهای خاورمیانه‌ای هم عموما هنوز در فاز رؤیابافی به سر می‌برند و فعلا تا فکرکردن به ماه کیلومتر‌ها فاصله دارند. با این همه، ماه بدون تردید در سال‌های آینده آبستن خبرهای بسیاری خواهد بود؛ خبرهایی که بسیاری از آنها می‌توانند اولین قدم‌ها در مسیر خارج‌شدن ما از لاک زمینی‌مان باشند. دست‌کم فعلا که این‌طور به‌نظر می‌رسد.