سال 98، 75سالگي هما
اميرحسين صراف . كارشناس هوانوردي
تاريخ هوانوردي تجاري در ايران با نام ايراناير و شرکت هواپيمايي جمهوري اسلامي ايران (هما) گره خورده است. پيشينه درخشان و پرآوازه و نيز ملي و حامل پرچم بودن اين شرکت مسئوليت دو‌چنداني را در حفظ و اعتلاي نام آن براي مديران، تمامی پرسنل و دستاندرکاران زحمتکش اين خط هوايي خوشنام در برابر مردم شريف ايران که در واقع ذينفعان و صاحبان اصلي اين برند ملي و تاريخي هستند، ايجاد ميكند. در نهايت نيز نتيجه و ثمره اين زحمات در کنار تلاش براي بهبود مستمر در کيفيت و ايمني، باعث بالابردن ارزش برند و در نتيجه انتفاع جمعي براي تکتک آحاد اين مرزوبوم مي‌شود.
در ادامه با ارائه مستندات، تحليل قوانين جاريه تجاري و ثبتي مربوطه، بررسي عرف بينالملل و نيز ارائه موارد مشابه در ايرلاينهاي باسابقه دنيا به اين نکته خواهيم رسيد که تغييرات قانوني مانند ادغام و تمليک، خریدوفروش سهام، تغيير نام و ... داراي تأثير مثبت بر سوابق شرکت آخر بوده و مبدأ محاسبه سابقه، همان تاريخ ثبت اولين شرکت است که در مورد هواپيمايي هما، زمان تأسيس شرکت هواپيمايي ايرانيان (ماه دسامبر سال 1944ميلادي) صحيح و مستند است. با در نظر گرفتن اين تاريخ بهعنوان مبدأ مستند، مقام و جايگاه واقعي هما در فهرست کلي شرکت‌هاي هواپيمايي بنيان‌گذاري‌شده دنيا (از زمان تأسيس نخستين شرکت هواپيمايي در سال 1909)، رتبه ۵۹ در سطح بين‌المللي بوده و در فهرست شرکت‌هاي فعال نيز به رتبه ۴۳ دست خواهيم يافت. همچنين شرکت با کسب رتبه ۲۴ در ميان ايرلاينهاي فعال حامل پرچم، به جايگاهي درخور و بالاتر از اکثر قریب به‌اتفاق خطوط هوايي منطقه و آسيا دست خواهد يافت. با اين اوصاف است که مي‌توان ادعا کرد از لحاظ قدمت و پيشينه هوانوردي تجاري، در قاره آسيا (پس از روسيه، تاجيکستان و هندوستان) مقام چهارم و در ميان ايرلاينهاي حامل پرچم
خاورميانه، نخستين خط هوايي منطقه هستيم.
بازگرداندن اين جايگاه واقعي و تبليغات متمرکز و هدفمند با تأکيد بر حقايقي مانند جايگاه بي‌رقيب نخستين ايرلاين در خاورميانه، علاوه بر اينکه باعث ايجاد فرصت در بهره‌برداري از جنبه‌هاي مثبت تبليغاتي آن يعني اعتلاي نام برند مي‌شود، همچنين حس غرور و وحدت ملي را نيز افزايش داده و موجب مي‌شود تا با آشنايي بيشتر افکار عمومي جامعه جهاني با قدمت اين برند خوش‌آوازه، هزينه و بار تحريمها بر دوش دشمنان قرار گيرد. بنابراين لزوم برنامه‌ريزي دقيق و هم‌راستا با اصول تجاري و بروز در برند‌سازي و مديريت شهرت، براي رويداد‌سازي مؤثر در سال آتي که مصادف با هفتاد و پنجمين سالگرد حقيقي تأسيس شرکت است، احساس مي‌شود. رويداد‌سازي در اين زمينه و دعوت از مديران و متخصصان شرکت‌هاي هواپيمايي در قالب جشن‌ها و مراسم به ظاهر غيرسياسي و غيرتجاري، راه را براي گفت‌وگو و ارتباط مؤثر و دوسويه باز کرده و در نهايت با مذاکرات مستقيم، ارائه راهکارهاي عملي و اجرائي و رفع نگراني‌هاي طرفهاي تجاري، امکان عقد تفاهم‌نامه‌هاي همکاري را فراهم ميكند.
بررسي و تحليل دلايل اصلي تغييرات توسعه‌اي در شرکتها
درحاليکه در دنياي تجارت ادغام، تمليک، تغيير نام شرکت يا سهامداران امري لاجرم و روزمره بوده و از عمده دلايل آن‌هم رسيدن به اهداف توسعه‌اي شرکتها با هم‌افزايي امکانات اعم از مالي و بازار، تخصص و منابع انساني، سابقه و تجربيات و ... است، بديهي است که نتيجه اين تغييرات فی‌نفسه باعث از‌بين‌رفتن داشتهها و امکانات اوليه، خصوصا سوابق مثبته شرکتها نميشود. اگر غیرازاین بود سرمايهگذاران يا مجموعههاي بزرگ‌تر دليلي براي تملک شرکت‌هاي کوچک‌تر و بالطبع تقبل ديون و بدهيهاي آن نداشته و در صورت نياز خود رأسا به تأسيس شرکت جديد، خريد تجهيزات و جذب نيروي انساني موردنياز اقدام ميکردند. شرکت هواپيمايي هما نيز از اين قاعده مستثنا نبوده و کاملا مشخص است يکي از دلايل اصلي ادغام دو شرکت هواپيمايي خصوصي و اکتساب آنها با روش خريد سهام مديريتي و عمده توسط دولت وقت، کسب سوابق در کنار امکان استفاده از تجارب نيروي انساني شرکت‌هاي مذکور بوده است که اگر غیرازاین بود، تقبل ديون اين شرکتها در مقابل کسب مجوز فعاليتي که خود مرجع صدور آن است و يا به‌دست‌آوردن تجهيزاتي مانند چند فروند هواپيماي استيجاري يا تمليکي فرسوده هيچ توجيه عقلاني
يا تجاري و اقتصادي نخواهد داشت. بنابراين با درنظر‌گرفتن ادله منطقي و دلايل تجاري- اقتصادي اين ادغام، تاريخ تأسيس شرکت هما برابر با تاريخ ثبت شرکت سهامي هواپيمايي ايران (دسامبر سال 1944 ميلادي) است.
عدم منع قانوني در بهکارگيري و تجميع سوابق قبلي شرکت
در بررسي قانون تجارت ايران و لوايح تکميلي آن، منعي براي استفاده شرکت جديدالتأسيس از سابقه قبلي شرکت‌هاي مورد ادغام مشاهده نميشود. احتمالا بهدليل مسلم‌بودن اصول و دلايل تجاري در هم‌افزايي و ادغام شرکتها بوده که قانون‌گذار در تدوين قوانين تجارت و لوايح تکميلي مربوطه و در مبحث تجميع سوابق سکوت اختيار کرده است که از لحاظ حقوقي و در شرايط اينچنين (صورت عدم تأييد يا منع قانوني در امري)، روال و عرف در نظر گرفته مي‌شود. بنابراين به دليل نبود منع قانوني در استفاده از تاريخ تأسيس شرکت سهامي هواپيمايي ايران بهعنوان مبدأ محاسبه قدمت شرکت هواپيمايي جمهوري اسلامي ايران (هما) و نيز اکتساب منافع ملي در صورت اقدام بر اين منوال، بايد مطابق عرف و روش معمول عمل کرده و قدمت شرکت هما را 75 سال در نظر گرفت.
تاريخچه مستند تغييرات ثبتي شرکت هما
با بررسي تاريخچه شرکت هواپيمايي جمهوري اسلامي ايران (هما) در چهار مرجع معتبر مختلف (تارنماي رسمي شرکت هما، سايت اطلاعرساني وزارت راه و شهرسازي، دايرهالمعارف ايرانيکا و دانشنامه آزاد اينترنتي ويکي‌پديا) و تطابق تاريخها با روند تغييرات قانوني، تاريخچه مستند ذيل منتج مي‌شود:
1944 ميلادي: شرکت سهامي هواپيمايي ايران با دو سهامدار عمده و سرمايهگذاري بخش خصوصي ثبت شده و فعاليت خود را آغاز ميكند.
1954 ميلادي: شرکت سهامي هواپيمايي پارس با يک سهامدار عمده و سرمايهگذاري بخش خصوصي تأسيس شد.
1961 ميلادي: دو شرکت ذکر‌شده فوق در هم ادغام شده و «شرکت واحد هواپيمايي ايران (سهامي خاص) را تشکيل ميدهند.
1962 ميلادي: دولت وقت با خريد همه سهام و داراييهاي «شرکت واحد هواپيمايي ايران» برای اکتساب آن اقدام ميكند.
1968 ميلادي: مالک جديد و سهامدار عمده شرکت (دولت) برای تصويب و ثبت اساسنامه جديد با نام شرکت «هواپيمايي ملي ايران (هما)» اقدام ميكند.
1982 ميلادي: مالک و سهامدار عمده شرکت (دولت) برای تغيير نام قبلي شرکت به «هواپيمايي جمهوري اسلامي ايران (هما)» اقدام ميكند.
بررسي موارد با تاريخچه ثبتي مشابه در شرکت‌هاي هواپيمايي بين‌المللي.
به دليل اينکه شرکت هواپيمايي جمهوري اسلامي ايران (هما) قديميترين شرکت هواپيمايي فعال ايران است و غالب شرکت‌هاي هواپيمايي تجاري کشور پس از انقلاب تشکيل شدهاند، يافتن موارد مشابه در خطوط هوايي داخلي ممکن نيست؛ بنابراين موارد مشابهت از بين شرکتها و خطوط هوايي مطرح و فعال بين‌المللي انتخاب و بررسي شدهاند که در ادامه برای رعايت اختصار به ذکر يک مورد اکتفا ميكنيم:
کانتاس (QANTAS): شرکت هواپيمايي حامل پرچم استراليايي است که بهعنوان بزرگترين خط هواپيمايي استراليا و نيز سومين شرکت فعال هوايي دنيا از لحاظ قدمت محسوب مي‌شود. اين شرکت در 16 نوامبر سال ۱۹۲۰ با سرمايهگذاري بخش خصوصي و با نام «شرکت خدمات کوئينز لند و قلمرو شمالي (با مسئوليت محدود)» تأسيس شد و عمليات رسمي خود را از ماه مارس ۱۹۲۱ آغاز كرد. در سال 1934 با شرکت انگليسي «ايمپريال ايرويز» ادغام و شرکت «کانتاس ايمپريال ايرويز (با مسئوليت محدود)» تشکيل شد. در خلال جنگ جهاني دوم نيز همه هواپيماهاي شرکت برای مصارف نظامي مصادره و در سال 1947 اين شرکت ملي اعلام شد. در سال 14 سپتامبر 1992 با ديگر شرکت ملي هوايي کشور يعني «خطوط داخلي استراليا» ادغام شده و از همان سال با نام فعلي «کانتاس» شروع به فعاليت کرد. اين شرکت بين سالهاي 1993 تا 1997 خصوصيسازي شده و 51 در صد از سهام آن به بخش خصوصي واگذار شد. کانتاس از هماکنون در حال برنامه‌ريزي و تبليغات براي برگزاري سالگرد صد‌سالگي خود در سال 2020 ميلادي است.
نتيجه بررسيهاي موارد متعدد مشابه ديگر مانند کي‌ال‌ام (قديميترين ايرلاين فعال)، هواپيمايي خاورميانه (هواپيمايي حامل پرچم لبنان) و ... اين است که در عرف بينالملل نيز فارغ از هرگونه تغييرات قانوني در شرکتها، اصل بر تجميع سوابق مثبته شرکتها بوده و مبناي محاسبه قدمت هم بر‌اساس تاريخ تأسيس اولين و نخستين شرکت است.
تاريخ هوانوردي تجاري در ايران با نام ايراناير و شرکت هواپيمايي جمهوري اسلامي ايران (هما) گره خورده است. پيشينه درخشان و پرآوازه و نيز ملي و حامل پرچم بودن اين شرکت مسئوليت دو‌چنداني را در حفظ و اعتلاي نام آن براي مديران، تمامی پرسنل و دستاندرکاران زحمتکش اين خط هوايي خوشنام در برابر مردم شريف ايران که در واقع ذينفعان و صاحبان اصلي اين برند ملي و تاريخي هستند، ايجاد ميكند. در نهايت نيز نتيجه و ثمره اين زحمات در کنار تلاش براي بهبود مستمر در کيفيت و ايمني، باعث بالابردن ارزش برند و در نتيجه انتفاع جمعي براي تکتک آحاد اين مرزوبوم مي‌شود.
در ادامه با ارائه مستندات، تحليل قوانين جاريه تجاري و ثبتي مربوطه، بررسي عرف بينالملل و نيز ارائه موارد مشابه در ايرلاينهاي باسابقه دنيا به اين نکته خواهيم رسيد که تغييرات قانوني مانند ادغام و تمليک، خریدوفروش سهام، تغيير نام و ... داراي تأثير مثبت بر سوابق شرکت آخر بوده و مبدأ محاسبه سابقه، همان تاريخ ثبت اولين شرکت است که در مورد هواپيمايي هما، زمان تأسيس شرکت هواپيمايي ايرانيان (ماه دسامبر سال 1944ميلادي) صحيح و مستند است. با در نظر گرفتن اين تاريخ بهعنوان مبدأ مستند، مقام و جايگاه واقعي هما در فهرست کلي شرکت‌هاي هواپيمايي بنيان‌گذاري‌شده دنيا (از زمان تأسيس نخستين شرکت هواپيمايي در سال 1909)، رتبه ۵۹ در سطح بين‌المللي بوده و در فهرست شرکت‌هاي فعال نيز به رتبه ۴۳ دست خواهيم يافت. همچنين شرکت با کسب رتبه ۲۴ در ميان ايرلاينهاي فعال حامل پرچم، به جايگاهي درخور و بالاتر از اکثر قریب به‌اتفاق خطوط هوايي منطقه و آسيا دست خواهد يافت. با اين اوصاف است که مي‌توان ادعا کرد از لحاظ قدمت و پيشينه هوانوردي تجاري، در قاره آسيا (پس از روسيه، تاجيکستان و هندوستان) مقام چهارم و در ميان ايرلاينهاي حامل پرچم
خاورميانه، نخستين خط هوايي منطقه هستيم.
بازگرداندن اين جايگاه واقعي و تبليغات متمرکز و هدفمند با تأکيد بر حقايقي مانند جايگاه بي‌رقيب نخستين ايرلاين در خاورميانه، علاوه بر اينکه باعث ايجاد فرصت در بهره‌برداري از جنبه‌هاي مثبت تبليغاتي آن يعني اعتلاي نام برند مي‌شود، همچنين حس غرور و وحدت ملي را نيز افزايش داده و موجب مي‌شود تا با آشنايي بيشتر افکار عمومي جامعه جهاني با قدمت اين برند خوش‌آوازه، هزينه و بار تحريمها بر دوش دشمنان قرار گيرد. بنابراين لزوم برنامه‌ريزي دقيق و هم‌راستا با اصول تجاري و بروز در برند‌سازي و مديريت شهرت، براي رويداد‌سازي مؤثر در سال آتي که مصادف با هفتاد و پنجمين سالگرد حقيقي تأسيس شرکت است، احساس مي‌شود. رويداد‌سازي در اين زمينه و دعوت از مديران و متخصصان شرکت‌هاي هواپيمايي در قالب جشن‌ها و مراسم به ظاهر غيرسياسي و غيرتجاري، راه را براي گفت‌وگو و ارتباط مؤثر و دوسويه باز کرده و در نهايت با مذاکرات مستقيم، ارائه راهکارهاي عملي و اجرائي و رفع نگراني‌هاي طرفهاي تجاري، امکان عقد تفاهم‌نامه‌هاي همکاري را فراهم ميكند.
بررسي و تحليل دلايل اصلي تغييرات توسعه‌اي در شرکتها
درحاليکه در دنياي تجارت ادغام، تمليک، تغيير نام شرکت يا سهامداران امري لاجرم و روزمره بوده و از عمده دلايل آن‌هم رسيدن به اهداف توسعه‌اي شرکتها با هم‌افزايي امکانات اعم از مالي و بازار، تخصص و منابع انساني، سابقه و تجربيات و ... است، بديهي است که نتيجه اين تغييرات فی‌نفسه باعث از‌بين‌رفتن داشتهها و امکانات اوليه، خصوصا سوابق مثبته شرکتها نميشود. اگر غیرازاین بود سرمايهگذاران يا مجموعههاي بزرگ‌تر دليلي براي تملک شرکت‌هاي کوچک‌تر و بالطبع تقبل ديون و بدهيهاي آن نداشته و در صورت نياز خود رأسا به تأسيس شرکت جديد، خريد تجهيزات و جذب نيروي انساني موردنياز اقدام ميکردند. شرکت هواپيمايي هما نيز از اين قاعده مستثنا نبوده و کاملا مشخص است يکي از دلايل اصلي ادغام دو شرکت هواپيمايي خصوصي و اکتساب آنها با روش خريد سهام مديريتي و عمده توسط دولت وقت، کسب سوابق در کنار امکان استفاده از تجارب نيروي انساني شرکت‌هاي مذکور بوده است که اگر غیرازاین بود، تقبل ديون اين شرکتها در مقابل کسب مجوز فعاليتي که خود مرجع صدور آن است و يا به‌دست‌آوردن تجهيزاتي مانند چند فروند هواپيماي استيجاري يا تمليکي فرسوده هيچ توجيه عقلاني
يا تجاري و اقتصادي نخواهد داشت. بنابراين با درنظر‌گرفتن ادله منطقي و دلايل تجاري- اقتصادي اين ادغام، تاريخ تأسيس شرکت هما برابر با تاريخ ثبت شرکت سهامي هواپيمايي ايران (دسامبر سال 1944 ميلادي) است.
عدم منع قانوني در بهکارگيري و تجميع سوابق قبلي شرکت
در بررسي قانون تجارت ايران و لوايح تکميلي آن، منعي براي استفاده شرکت جديدالتأسيس از سابقه قبلي شرکت‌هاي مورد ادغام مشاهده نميشود. احتمالا بهدليل مسلم‌بودن اصول و دلايل تجاري در هم‌افزايي و ادغام شرکتها بوده که قانون‌گذار در تدوين قوانين تجارت و لوايح تکميلي مربوطه و در مبحث تجميع سوابق سکوت اختيار کرده است که از لحاظ حقوقي و در شرايط اينچنين (صورت عدم تأييد يا منع قانوني در امري)، روال و عرف در نظر گرفته مي‌شود. بنابراين به دليل نبود منع قانوني در استفاده از تاريخ تأسيس شرکت سهامي هواپيمايي ايران بهعنوان مبدأ محاسبه قدمت شرکت هواپيمايي جمهوري اسلامي ايران (هما) و نيز اکتساب منافع ملي در صورت اقدام بر اين منوال، بايد مطابق عرف و روش معمول عمل کرده و قدمت شرکت هما را 75 سال در نظر گرفت.
تاريخچه مستند تغييرات ثبتي شرکت هما
با بررسي تاريخچه شرکت هواپيمايي جمهوري اسلامي ايران (هما) در چهار مرجع معتبر مختلف (تارنماي رسمي شرکت هما، سايت اطلاعرساني وزارت راه و شهرسازي، دايرهالمعارف ايرانيکا و دانشنامه آزاد اينترنتي ويکي‌پديا) و تطابق تاريخها با روند تغييرات قانوني، تاريخچه مستند ذيل منتج مي‌شود:
1944 ميلادي: شرکت سهامي هواپيمايي ايران با دو سهامدار عمده و سرمايهگذاري بخش خصوصي ثبت شده و فعاليت خود را آغاز ميكند.
1954 ميلادي: شرکت سهامي هواپيمايي پارس با يک سهامدار عمده و سرمايهگذاري بخش خصوصي تأسيس شد.
1961 ميلادي: دو شرکت ذکر‌شده فوق در هم ادغام شده و «شرکت واحد هواپيمايي ايران (سهامي خاص) را تشکيل ميدهند.
1962 ميلادي: دولت وقت با خريد همه سهام و داراييهاي «شرکت واحد هواپيمايي ايران» برای اکتساب آن اقدام ميكند.
1968 ميلادي: مالک جديد و سهامدار عمده شرکت (دولت) برای تصويب و ثبت اساسنامه جديد با نام شرکت «هواپيمايي ملي ايران (هما)» اقدام ميكند.
1982 ميلادي: مالک و سهامدار عمده شرکت (دولت) برای تغيير نام قبلي شرکت به «هواپيمايي جمهوري اسلامي ايران (هما)» اقدام ميكند.
بررسي موارد با تاريخچه ثبتي مشابه در شرکت‌هاي هواپيمايي بين‌المللي.
به دليل اينکه شرکت هواپيمايي جمهوري اسلامي ايران (هما) قديميترين شرکت هواپيمايي فعال ايران است و غالب شرکت‌هاي هواپيمايي تجاري کشور پس از انقلاب تشکيل شدهاند، يافتن موارد مشابه در خطوط هوايي داخلي ممکن نيست؛ بنابراين موارد مشابهت از بين شرکتها و خطوط هوايي مطرح و فعال بين‌المللي انتخاب و بررسي شدهاند که در ادامه برای رعايت اختصار به ذکر يک مورد اکتفا ميكنيم:
کانتاس (QANTAS): شرکت هواپيمايي حامل پرچم استراليايي است که بهعنوان بزرگترين خط هواپيمايي استراليا و نيز سومين شرکت فعال هوايي دنيا از لحاظ قدمت محسوب مي‌شود. اين شرکت در 16 نوامبر سال ۱۹۲۰ با سرمايهگذاري بخش خصوصي و با نام «شرکت خدمات کوئينز لند و قلمرو شمالي (با مسئوليت محدود)» تأسيس شد و عمليات رسمي خود را از ماه مارس ۱۹۲۱ آغاز كرد. در سال 1934 با شرکت انگليسي «ايمپريال ايرويز» ادغام و شرکت «کانتاس ايمپريال ايرويز (با مسئوليت محدود)» تشکيل شد. در خلال جنگ جهاني دوم نيز همه هواپيماهاي شرکت برای مصارف نظامي مصادره و در سال 1947 اين شرکت ملي اعلام شد. در سال 14 سپتامبر 1992 با ديگر شرکت ملي هوايي کشور يعني «خطوط داخلي استراليا» ادغام شده و از همان سال با نام فعلي «کانتاس» شروع به فعاليت کرد. اين شرکت بين سالهاي 1993 تا 1997 خصوصيسازي شده و 51 در صد از سهام آن به بخش خصوصي واگذار شد. کانتاس از هماکنون در حال برنامه‌ريزي و تبليغات براي برگزاري سالگرد صد‌سالگي خود در سال 2020 ميلادي است.
نتيجه بررسيهاي موارد متعدد مشابه ديگر مانند کي‌ال‌ام (قديميترين ايرلاين فعال)، هواپيمايي خاورميانه (هواپيمايي حامل پرچم لبنان) و ... اين است که در عرف بينالملل نيز فارغ از هرگونه تغييرات قانوني در شرکتها، اصل بر تجميع سوابق مثبته شرکتها بوده و مبناي محاسبه قدمت هم بر‌اساس تاريخ تأسيس اولين و نخستين شرکت است.