قدرت، دانش و جامعه
کتاب «باید از جامعه دفاع کرد»، مجموعه درس‌گفتارهای میشل فوکو درباره جنگ، قدرت و علوم سیاسی از منظر فلسفه در سال 1975 - 1976 در کلژدوفرانس است. فوکو در این دوره تدریس، به‌طور خاص برنامه‌ای برای نوعی تبارشناسی مناسبات دانش و قدرت طراحی و ضمن آن به وضعیت جهان معاصر توجه کرده است. از جمله مباحث مطرح‌شده در این درس‌گفتارها می‌توان به این موارد اشاره کرد: توضیح درباره دانش، تبارشناسی‌ها و گفتمان علمی، استفاده از قدرت برای سرکوب و جنگ، شرح ارتباط میان جنگ و قدرت، بررسی نظریه حاکمیت، تحلیل گفتار مبارزه نژادی و نسخه‌های آن، تشریح تاریخ تولد و تحول نژادگرایی، بحثی درباره ملت و ملت‌ها، ریشه‌یابی فئودالیسم، چگونگی تعمیم تاکتیکی دانش تاریخی، چرایی بازفعال‌شدن گفتار تاریخی در دوره انقلاب، تشریح گستره‌های کاربست زیست- قدرت و تحلیل نازیسم و سوسیالیسم. مشخصه کتاب سنجش تاریخی براساس حقیقت، قدرت و اخلاق، تاریخ و استفاده از داده‌های دهه‌های هفتاد و هشتاد قرن بیستم و ارائه رژیم گفتاری ویژه‌ای در درون مجموعه فعالیت‌های فلسفی فوکو است.
اين نسخه از درس‌هاي ارائه‌شده در كلژدوفرانس نشان‌دهنده مرحله‌اي تازه در انتشار آثار ميشل فوكو بود. ترجمه فارسي این کتاب كه در سال 1391 در انتشارات رخداد نو منتشر شده بود، اكنون در انتشارات اختران بازنشر شده است. جلد دوم درس‌گفتارهاي 1978-1979 با عنوان «تولد زيست سياست» نيز پيش از اين توسط همين مترجم به فارسي ترجمه شده است. مترجم در بخشي از مقدمه تأکید می‌کند «که اگر اساس فلسفه عملی فوکویی نقد رادیکال شکل دولت مدرن یا به‌طورکلی هرگونه سازمان مراقبت از اتباع است، چنین نقدی لزوما امری قرن بیستمی نیست؛ هرچند پایه‌های استواری در آرای فیلسوفان علم فرانسوی و ساختارگرایی دارد. میراث فکری چپ نیز نقش عمده‌ای در معطوف‌ساختن نگاه فوکو به فرماسیون سرمایه‌داری به‌منزله بستر تکوین عقلانیت زیست- قدرت لیبرال داشته است» (ص 12).
فوكو از ژانويه 1971 تا زمان مرگش در ژوئن 1984 در كلژدوفرانس تدريس كرد. دوره‌هاي درسي ميشل فوكو از ژانويه تا مارس هر چهارشنبه برگزار مي‌شد (به استثنای سال ۱۹۷۷ که در فرصت مطالعاتی به سر می‌برد). عنوان کرسی او «تاریخ نظام‌های اندیشه» بود. این کرسی در ۳۰ نوامبر ۱۹۶۹ از سوی مجمع عمومی استادان کلژدوفرانس تأسیس شد و جای کرسی «تاریخ اندیشه فلسفی» را گرفت. استادان کلژدوفرانس در یک سال باید ۲۶ ساعت تدریس مي‌كردند و هر سال تحقیق اصلی خود را ارائه می‌دادند و این‌گونه مستلزم می‌شدند تا محتوای تدریس خود را در هر دوره تغییر دهند. چهارشنبه‌ها انبوه مستمعان، شامل دانشجويان، مدرسان، پژوهشگران و علاقه‌مندان كه بسياري از آنان از خارج فرانسه مي‌آمدند دو آمفي‌تئاتر كلژدوفرانس را پر مي‌كردند. فهرست مجلدات تاکنون منتشرشده این درس‌گفتارها به شرح زیر است: «درس‌های اراده به دانستن»، «نابهنجار»، «باید از جامعه دفاع کرد»، «امنیت، سرزمین، جمعیت»، «تولد زیست‌سیاست»، «هرمنوتیک سوژه»، «حکمرانی بر خود و دیگران» و «تهور حقیقت».
فرانسیس اوالد و الساندرو فونتانا، گردآورندگان این درس‌گفتارها، در پیش‌گفتاری توضیح می‌دهند این نسخه براساس سخنانی تهیه شده است که فوکو به‌صورت عمومی ارائه کرده و تا جای ممکن، کلمه‌به‌کلمه با گفته‌های او انطباق دارد. خلاصه‌گویی‌ها و تکرارها حذف شده‌اند، مگر آنجا که وجود آنها کاملا ضروری به نظر می‌رسید. جملات مغشوش بازسازی شده و واژگان و ترکیب‌های نادرست اصلاح شده‌اند. نقل‌قول‌ها بررسی و منطبق شده‌اند و متونی که به آنها استناد کرده، در متن ذکر شده است. این كتاب با بخشی به پایان می‌رسد با عنوان «موقعیت درس‌گفتارها» که ویراستار انگلیسی نوشته است. در این بخش اطلاعات زمینه‌ای، زندگی‌نامه‌ای، ایدئولوژیکی و سیاسی در اختیار خواننده قرار می‌گیرد تا نسبت مباحث مطرح‌شده در دوره‌های درسی با آثار منتشرشده فوکو مشخص شود.
دوره درسي «بايد از جامعه دفاع كرد»، با گونه‌اي ارزيابي يا خلاصه‌اي از ويژگي‌هاي عمومي قدرت «انضباطي» آغاز مي‌شود و با معرفي مختصري از آنچه فوکو «زيست- قدرت» مي‌نامد، به پايان مي‌رسد. قدرت انضباطی، از منظر فوكو، قدرتي است كه با تكنيك‌هاي نظارت، مجازات‌هاي بهنجارساز و سازمان سراسربين نهادهاي تنبيهي بر بدن‌هاي افراد اعمال شده است. زيست- قدرت نيز قدرتي است كه به‌صورت عمومي بر جمعيت، زندگي و موجودات زنده اعمال شده است. این درس‌گفتارها دقیق‌ترین و مبسوط‌ترین ارزیابی تاریخی فوکو از مدل جنگ به‌مثابه شبکه‌ای برای تحلیل سیاست است. آرنولد دیویدسن نیز در مقدمه‌ای که برای این ویراست درس‌گفتارهای کلژدوفرانس نوشته، اين‌گونه توضيح مي‌دهد: «فوکو در دوره درسی و خلاصه درس‌گفتارهای «باید از جامعه دفاع کرد»، گفتمان تاریخی- سیاسی جنگ را به‌منزله طرح‌اندازی حقیقی توصیف می‌کند که «به‌مثابه یک سلاح عمل می‌کند»، و این گفتمان تاریخی- سیاسی را سخن‌گفتن از «حقیقتی چشم‌اندازی و استراتژیک» تلقی می‌کند» (ص 30).
فوكو در این کتاب گفتاری را تشريح مي‌كند که ارزش‌های سنتی فهم‌پذیر را واژگون می‌کند. فوكو در تبیین خود چیزها را براساس ساده‌ترین، اولیه‌ترین و روشن‌ترین امور نمی‌نگرد، بلکه براساس آشفته‌ترین، تیره‌ترین، بی‌سامان‌ترین و مشوش‌ترین امور می‌نگرد. این گفتار درهم‌ریختگی خشونت، خشم و خروش، نفرت، انتقام و بافت شرایط حداقلی را که شکست‌ها و پیروزی‌ها را می‌سازد، به‌عنوان قاعده‌ای تفسیری به کار می‌گیرد. از نظر فوكو، خاستگاه‌های تاریخ در مجموعه‌ای از واقعیات حیوانی (نیروی جسمانی، زور، ویژگی‌های طبیعی) و مجموعه‌ای از اتفاقات (شکست‌ها، پیروزی‌ها، توفیق یا ناکامی توطئه‌ها، شورش‌ها یا ائتلاف‌ها) ریشه دارد.
کتاب «باید از جامعه دفاع کرد»، مجموعه درس‌گفتارهای میشل فوکو درباره جنگ، قدرت و علوم سیاسی از منظر فلسفه در سال 1975 - 1976 در کلژدوفرانس است. فوکو در این دوره تدریس، به‌طور خاص برنامه‌ای برای نوعی تبارشناسی مناسبات دانش و قدرت طراحی و ضمن آن به وضعیت جهان معاصر توجه کرده است. از جمله مباحث مطرح‌شده در این درس‌گفتارها می‌توان به این موارد اشاره کرد: توضیح درباره دانش، تبارشناسی‌ها و گفتمان علمی، استفاده از قدرت برای سرکوب و جنگ، شرح ارتباط میان جنگ و قدرت، بررسی نظریه حاکمیت، تحلیل گفتار مبارزه نژادی و نسخه‌های آن، تشریح تاریخ تولد و تحول نژادگرایی، بحثی درباره ملت و ملت‌ها، ریشه‌یابی فئودالیسم، چگونگی تعمیم تاکتیکی دانش تاریخی، چرایی بازفعال‌شدن گفتار تاریخی در دوره انقلاب، تشریح گستره‌های کاربست زیست- قدرت و تحلیل نازیسم و سوسیالیسم. مشخصه کتاب سنجش تاریخی براساس حقیقت، قدرت و اخلاق، تاریخ و استفاده از داده‌های دهه‌های هفتاد و هشتاد قرن بیستم و ارائه رژیم گفتاری ویژه‌ای در درون مجموعه فعالیت‌های فلسفی فوکو است.
اين نسخه از درس‌هاي ارائه‌شده در كلژدوفرانس نشان‌دهنده مرحله‌اي تازه در انتشار آثار ميشل فوكو بود. ترجمه فارسي این کتاب كه در سال 1391 در انتشارات رخداد نو منتشر شده بود، اكنون در انتشارات اختران بازنشر شده است. جلد دوم درس‌گفتارهاي 1978-1979 با عنوان «تولد زيست سياست» نيز پيش از اين توسط همين مترجم به فارسي ترجمه شده است. مترجم در بخشي از مقدمه تأکید می‌کند «که اگر اساس فلسفه عملی فوکویی نقد رادیکال شکل دولت مدرن یا به‌طورکلی هرگونه سازمان مراقبت از اتباع است، چنین نقدی لزوما امری قرن بیستمی نیست؛ هرچند پایه‌های استواری در آرای فیلسوفان علم فرانسوی و ساختارگرایی دارد. میراث فکری چپ نیز نقش عمده‌ای در معطوف‌ساختن نگاه فوکو به فرماسیون سرمایه‌داری به‌منزله بستر تکوین عقلانیت زیست- قدرت لیبرال داشته است» (ص 12).
فوكو از ژانويه 1971 تا زمان مرگش در ژوئن 1984 در كلژدوفرانس تدريس كرد. دوره‌هاي درسي ميشل فوكو از ژانويه تا مارس هر چهارشنبه برگزار مي‌شد (به استثنای سال ۱۹۷۷ که در فرصت مطالعاتی به سر می‌برد). عنوان کرسی او «تاریخ نظام‌های اندیشه» بود. این کرسی در ۳۰ نوامبر ۱۹۶۹ از سوی مجمع عمومی استادان کلژدوفرانس تأسیس شد و جای کرسی «تاریخ اندیشه فلسفی» را گرفت. استادان کلژدوفرانس در یک سال باید ۲۶ ساعت تدریس مي‌كردند و هر سال تحقیق اصلی خود را ارائه می‌دادند و این‌گونه مستلزم می‌شدند تا محتوای تدریس خود را در هر دوره تغییر دهند. چهارشنبه‌ها انبوه مستمعان، شامل دانشجويان، مدرسان، پژوهشگران و علاقه‌مندان كه بسياري از آنان از خارج فرانسه مي‌آمدند دو آمفي‌تئاتر كلژدوفرانس را پر مي‌كردند. فهرست مجلدات تاکنون منتشرشده این درس‌گفتارها به شرح زیر است: «درس‌های اراده به دانستن»، «نابهنجار»، «باید از جامعه دفاع کرد»، «امنیت، سرزمین، جمعیت»، «تولد زیست‌سیاست»، «هرمنوتیک سوژه»، «حکمرانی بر خود و دیگران» و «تهور حقیقت».
فرانسیس اوالد و الساندرو فونتانا، گردآورندگان این درس‌گفتارها، در پیش‌گفتاری توضیح می‌دهند این نسخه براساس سخنانی تهیه شده است که فوکو به‌صورت عمومی ارائه کرده و تا جای ممکن، کلمه‌به‌کلمه با گفته‌های او انطباق دارد. خلاصه‌گویی‌ها و تکرارها حذف شده‌اند، مگر آنجا که وجود آنها کاملا ضروری به نظر می‌رسید. جملات مغشوش بازسازی شده و واژگان و ترکیب‌های نادرست اصلاح شده‌اند. نقل‌قول‌ها بررسی و منطبق شده‌اند و متونی که به آنها استناد کرده، در متن ذکر شده است. این كتاب با بخشی به پایان می‌رسد با عنوان «موقعیت درس‌گفتارها» که ویراستار انگلیسی نوشته است. در این بخش اطلاعات زمینه‌ای، زندگی‌نامه‌ای، ایدئولوژیکی و سیاسی در اختیار خواننده قرار می‌گیرد تا نسبت مباحث مطرح‌شده در دوره‌های درسی با آثار منتشرشده فوکو مشخص شود.
دوره درسي «بايد از جامعه دفاع كرد»، با گونه‌اي ارزيابي يا خلاصه‌اي از ويژگي‌هاي عمومي قدرت «انضباطي» آغاز مي‌شود و با معرفي مختصري از آنچه فوکو «زيست- قدرت» مي‌نامد، به پايان مي‌رسد. قدرت انضباطی، از منظر فوكو، قدرتي است كه با تكنيك‌هاي نظارت، مجازات‌هاي بهنجارساز و سازمان سراسربين نهادهاي تنبيهي بر بدن‌هاي افراد اعمال شده است. زيست- قدرت نيز قدرتي است كه به‌صورت عمومي بر جمعيت، زندگي و موجودات زنده اعمال شده است. این درس‌گفتارها دقیق‌ترین و مبسوط‌ترین ارزیابی تاریخی فوکو از مدل جنگ به‌مثابه شبکه‌ای برای تحلیل سیاست است. آرنولد دیویدسن نیز در مقدمه‌ای که برای این ویراست درس‌گفتارهای کلژدوفرانس نوشته، اين‌گونه توضيح مي‌دهد: «فوکو در دوره درسی و خلاصه درس‌گفتارهای «باید از جامعه دفاع کرد»، گفتمان تاریخی- سیاسی جنگ را به‌منزله طرح‌اندازی حقیقی توصیف می‌کند که «به‌مثابه یک سلاح عمل می‌کند»، و این گفتمان تاریخی- سیاسی را سخن‌گفتن از «حقیقتی چشم‌اندازی و استراتژیک» تلقی می‌کند» (ص 30).
فوكو در این کتاب گفتاری را تشريح مي‌كند که ارزش‌های سنتی فهم‌پذیر را واژگون می‌کند. فوكو در تبیین خود چیزها را براساس ساده‌ترین، اولیه‌ترین و روشن‌ترین امور نمی‌نگرد، بلکه براساس آشفته‌ترین، تیره‌ترین، بی‌سامان‌ترین و مشوش‌ترین امور می‌نگرد. این گفتار درهم‌ریختگی خشونت، خشم و خروش، نفرت، انتقام و بافت شرایط حداقلی را که شکست‌ها و پیروزی‌ها را می‌سازد، به‌عنوان قاعده‌ای تفسیری به کار می‌گیرد. از نظر فوكو، خاستگاه‌های تاریخ در مجموعه‌ای از واقعیات حیوانی (نیروی جسمانی، زور، ویژگی‌های طبیعی) و مجموعه‌ای از اتفاقات (شکست‌ها، پیروزی‌ها، توفیق یا ناکامی توطئه‌ها، شورش‌ها یا ائتلاف‌ها) ریشه دارد.