پایان شهریور و آمادگی برای مدیریت بحران

در پایان تابستان 98 و با در‌نظرداشتن سانحه سیل‌های فروردین و اردیبهشت 98 و نگاهی به پر‌تعداد‌تر‌بودن سیلاب در سال‌های گذشته در شهریور و مهر، آمادگی برای سیلاب‌ها در این بازه زمانی الزامی است؛ به‌ویژه آنکه در دو‌ماهه اول سال 98 در 16 استان کشور با مشکل سیلاب مواجه بوده‌ایم و در ماه‌های بعد از آن در کشور ترمیم بخشی از آسیب‌های سیلاب و بازسازی خانه‌ها و بناهای تخریب‌شده در حال اجراست. با تولید ناخالص داخلی در حدود 350 میلیارد دلاری ایران در سال 98، بر‌اساس گزارش سازمان برنامه و بودجه در سال جاری بودجه‌ای بالغ بر 350 میلیون دلار برای مقابله با آسیب‌های سوانح طبیعی تخصیص یافته است. در همین سال خسارت مالی ناشی از آسیب‌های زیرساختی و آسیب به بخش‌های صنعت و کشاورزی در برآورد انجام شده از سوی پژوهشگران نشان داد که حدود هشت میلیارد دلار خسارت به کشور وارد شده که بخش عمده‌ای از این خسارت‌ها‌ هنوز امکان ترمیم نیافته است‌ پس از گذشت پنج ماه از سیلاب‌های فروردین 98 هیچ محدوده‌ای که در بهار 98 در آن آب‌گرفتگی رخ داده بود، دیگر آب‌گرفتگی ندارد. باید نواحی کوچکی بین آق‌قلا و گمیشان، بعضی نواحی دشت آزادگان و تالاب شادگان را که همچنان آب‌گرفتگی‌های محدود در آنها باقی مانده است، مستثنا کرد. اگر به آمار بارندگی سال آبی 97-98 توجه کنیم و آن را با بارندگی در سال آبی 96-97 مقایسه کنیم، خواهیم دید که در اکثر حوزه‌های ایران بین دو تا سه برابر افزایش بارندگی سال 98 با سال 97 مشهود است. این در حالی است که اگر بارندگی سه‌ماهه تابستان 98 را با سه‌ماهه تابستان 97 مقایسه کنیم، در اغلب ایستگاه‌ها افزایش یا تغییری مشهود نیست و بنابراین عمده افزایش بارندگی سال آبی 98 در مقایسه با 97 مربوط به بارندگی‌های آخر اسفند 97 و ماه‌های فروردین و اردیبهشت 98 بوده است. به بیان دیگر:

- در بیشتر حوضه‌های آبریز 30‌گانه کشور همچنان در وضعیت خشک‌سالی به سر می‌بریم و البته در بعضی از حوزه‌ها مانند ارس، تالش-مرداب انزلی و قره‌سو-گرگان، دچار کاهش بارندگی در مقایسه با سال قبل نیز هستیم.
- نگارنده در ماه‌های تابستان 98 امکان یافت تا در استان‌های تهران، مازندران، گلستان، اصفهان (کاشان)، لرستان و خوزستان به بازدید مجدد از مناطق سیل‌زده بهار 98 و مشاهده وضع رودخانه‌هایی که دچار طغیان شده بودند، بپردازد. این مشاهدات درباره رودخانه‌های کارون، سیمره، کشکان، کرخه، مارون و در شمال ایران رودخانه‌های قره‌سو و گرگان‌رود، اترک، هراز و بابل‌رود به صورت بازدید میدانی صورت گرفت. مشخص شد که مدیریت رودخانه که انتظار می‌رفت به‌عنوان درس سیلاب‌های 98 به مدیریت بحران و مدیریت شهری منتقل شده و در دستور کار قرار گیرد، هنوز در اکثر رودخانه‌های یادشده در دستور قرار نگرفته و آغاز نشده است. برای پاکیزگی و زدودن زباله از رودخانه‌ها، همچنان در رودخانه‌های گرگان‌رود، تجن، هراز، نور، اترک و بابل‌رود، فاضلاب‌های شهر یا مستقیم از طریق لوله‌های فاضلاب محلات یا با تخلیه نخاله‌ها از سوی اهالی پیرامون به داخل رودخانه‌ها وارد می‌شود.
- از نظر ساماندهی وضع رستنی‌ها، درختچه‌ها و بوته‌ها در کف رودخانه‌ها، همچنان می‌توان دید که مسیر رودخانه‌ها پاک‌سازی نشده است.
- بوستان‌های ساخته‌شده در حریم و مسیل رودخانه‌ها هنوز تخریب نشده‌اند. این پارک‌ها، در حریم بستر رودخانه‌هایی که در آنها در فروردین 98 سیلاب نیز رخ نداده بود، همچنان و مانند زمان قبل از فروردین 98 باز هستند و مردم محلی و مسافران به‌عنوان فضای سبز همگانی به آنها مراجعه می‌کنند.
- در بالادست رودخانه‌ها نیز روند تخریب مراتع با فروش سریع زمین‌هایی که ملک شخصی افراد محسوب می‌شوند، ادامه دارد و با این وضع آبخیزداری همچنان همانند قبل از سیلاب‌های 98 نگران‌کننده است.
- از نظر از‌بین‌بردن درختان، به‌ویژه درختانی که در باغ‌ها و حوالی زمین‌های کشاورزی قرار گرفته‌اند و دارای مالک شخصی هستند، وضع نگران‌کننده‌ای حاکم است.
با بهره‌گیری از این مشاهدات باید هشدار داد که در مدیریت پسابحران همچنان ناموفق هستیم و از دیدگاه آمادگی در برابر سیل‌های احتمالی پیش‌رو در اکثر نواحی کشور هنوز منتظریم سانحه رخ دهد و ما به مدیریت عملیات آواربرداری و یافتن آسیب‌دیدگان بپردازیم. تخریب منابع طبیعی و سیل‌خیز‌تر‌شدن بالادست‌های رودخانه‌ها همچنان و با همان سرعت قبل از فروردین 98 ادامه دارد.
وقتی درس‌های اتفاقات طبیعی، به‌ویژه سیلاب‌های 98 را نیاموخته‌ایم و آنها را در مدیریت رودخانه‌ها به کار نگرفته‌ایم، باید منتظر بود که بارندگی‌های کوتاه‌مدت و شدید، به دلیل تغییر اقلیم، موجب خسارت‌های بیشتر در همان نواحی آسیب‌دیده قبلی شود.

مدیریت بحران فقط هماهنگ‌کردن نیروهای کمک‌کننده و ارسال آذوقه و چادر به نواحی سانحه‌دیده نیست؛ بلکه داشتن برنامه راهبردی، مدیریت کاهش ریسک، شامل پیشگیری از سوانح ممکن و درس‌آموزی از حوادث رخ‌داده و به‌کار‌بستن این درس‌ها و مدیریت پسا‌بحران نیز هست. ضمنا از هم‌اکنون باید برای سیلاب‌های اسفند 98 و فروردین 99 آماده شویم. تغییر اقلیم شرایط را به شکلی در‌آورده است که رخداد مخاطرات طبیعی را به نحوی که از نظر اندازه و تکرار، شدیدتر و مکررتر از قبل باشند، در ایران ممکن کرده است. برای چنین سطحی از مخاطرات قابل انتظار باید به سطح بالای آمادگی رسید.

در پایان تابستان 98 و با در‌نظرداشتن سانحه سیل‌های فروردین و اردیبهشت 98 و نگاهی به پر‌تعداد‌تر‌بودن سیلاب در سال‌های گذشته در شهریور و مهر، آمادگی برای سیلاب‌ها در این بازه زمانی الزامی است؛ به‌ویژه آنکه در دو‌ماهه اول سال 98 در 16 استان کشور با مشکل سیلاب مواجه بوده‌ایم و در ماه‌های بعد از آن در کشور ترمیم بخشی از آسیب‌های سیلاب و بازسازی خانه‌ها و بناهای تخریب‌شده در حال اجراست. با تولید ناخالص داخلی در حدود 350 میلیارد دلاری ایران در سال 98، بر‌اساس گزارش سازمان برنامه و بودجه در سال جاری بودجه‌ای بالغ بر 350 میلیون دلار برای مقابله با آسیب‌های سوانح طبیعی تخصیص یافته است. در همین سال خسارت مالی ناشی از آسیب‌های زیرساختی و آسیب به بخش‌های صنعت و کشاورزی در برآورد انجام شده از سوی پژوهشگران نشان داد که حدود هشت میلیارد دلار خسارت به کشور وارد شده که بخش عمده‌ای از این خسارت‌ها‌ هنوز امکان ترمیم نیافته است‌ پس از گذشت پنج ماه از سیلاب‌های فروردین 98 هیچ محدوده‌ای که در بهار 98 در آن آب‌گرفتگی رخ داده بود، دیگر آب‌گرفتگی ندارد. باید نواحی کوچکی بین آق‌قلا و گمیشان، بعضی نواحی دشت آزادگان و تالاب شادگان را که همچنان آب‌گرفتگی‌های محدود در آنها باقی مانده است، مستثنا کرد. اگر به آمار بارندگی سال آبی 97-98 توجه کنیم و آن را با بارندگی در سال آبی 96-97 مقایسه کنیم، خواهیم دید که در اکثر حوزه‌های ایران بین دو تا سه برابر افزایش بارندگی سال 98 با سال 97 مشهود است. این در حالی است که اگر بارندگی سه‌ماهه تابستان 98 را با سه‌ماهه تابستان 97 مقایسه کنیم، در اغلب ایستگاه‌ها افزایش یا تغییری مشهود نیست و بنابراین عمده افزایش بارندگی سال آبی 98 در مقایسه با 97 مربوط به بارندگی‌های آخر اسفند 97 و ماه‌های فروردین و اردیبهشت 98 بوده است. به بیان دیگر:

- در بیشتر حوضه‌های آبریز 30‌گانه کشور همچنان در وضعیت خشک‌سالی به سر می‌بریم و البته در بعضی از حوزه‌ها مانند ارس، تالش-مرداب انزلی و قره‌سو-گرگان، دچار کاهش بارندگی در مقایسه با سال قبل نیز هستیم.
- نگارنده در ماه‌های تابستان 98 امکان یافت تا در استان‌های تهران، مازندران، گلستان، اصفهان (کاشان)، لرستان و خوزستان به بازدید مجدد از مناطق سیل‌زده بهار 98 و مشاهده وضع رودخانه‌هایی که دچار طغیان شده بودند، بپردازد. این مشاهدات درباره رودخانه‌های کارون، سیمره، کشکان، کرخه، مارون و در شمال ایران رودخانه‌های قره‌سو و گرگان‌رود، اترک، هراز و بابل‌رود به صورت بازدید میدانی صورت گرفت. مشخص شد که مدیریت رودخانه که انتظار می‌رفت به‌عنوان درس سیلاب‌های 98 به مدیریت بحران و مدیریت شهری منتقل شده و در دستور کار قرار گیرد، هنوز در اکثر رودخانه‌های یادشده در دستور قرار نگرفته و آغاز نشده است. برای پاکیزگی و زدودن زباله از رودخانه‌ها، همچنان در رودخانه‌های گرگان‌رود، تجن، هراز، نور، اترک و بابل‌رود، فاضلاب‌های شهر یا مستقیم از طریق لوله‌های فاضلاب محلات یا با تخلیه نخاله‌ها از سوی اهالی پیرامون به داخل رودخانه‌ها وارد می‌شود.
- از نظر ساماندهی وضع رستنی‌ها، درختچه‌ها و بوته‌ها در کف رودخانه‌ها، همچنان می‌توان دید که مسیر رودخانه‌ها پاک‌سازی نشده است.
- بوستان‌های ساخته‌شده در حریم و مسیل رودخانه‌ها هنوز تخریب نشده‌اند. این پارک‌ها، در حریم بستر رودخانه‌هایی که در آنها در فروردین 98 سیلاب نیز رخ نداده بود، همچنان و مانند زمان قبل از فروردین 98 باز هستند و مردم محلی و مسافران به‌عنوان فضای سبز همگانی به آنها مراجعه می‌کنند.
- در بالادست رودخانه‌ها نیز روند تخریب مراتع با فروش سریع زمین‌هایی که ملک شخصی افراد محسوب می‌شوند، ادامه دارد و با این وضع آبخیزداری همچنان همانند قبل از سیلاب‌های 98 نگران‌کننده است.
- از نظر از‌بین‌بردن درختان، به‌ویژه درختانی که در باغ‌ها و حوالی زمین‌های کشاورزی قرار گرفته‌اند و دارای مالک شخصی هستند، وضع نگران‌کننده‌ای حاکم است.
با بهره‌گیری از این مشاهدات باید هشدار داد که در مدیریت پسابحران همچنان ناموفق هستیم و از دیدگاه آمادگی در برابر سیل‌های احتمالی پیش‌رو در اکثر نواحی کشور هنوز منتظریم سانحه رخ دهد و ما به مدیریت عملیات آواربرداری و یافتن آسیب‌دیدگان بپردازیم. تخریب منابع طبیعی و سیل‌خیز‌تر‌شدن بالادست‌های رودخانه‌ها همچنان و با همان سرعت قبل از فروردین 98 ادامه دارد.
وقتی درس‌های اتفاقات طبیعی، به‌ویژه سیلاب‌های 98 را نیاموخته‌ایم و آنها را در مدیریت رودخانه‌ها به کار نگرفته‌ایم، باید منتظر بود که بارندگی‌های کوتاه‌مدت و شدید، به دلیل تغییر اقلیم، موجب خسارت‌های بیشتر در همان نواحی آسیب‌دیده قبلی شود.

مدیریت بحران فقط هماهنگ‌کردن نیروهای کمک‌کننده و ارسال آذوقه و چادر به نواحی سانحه‌دیده نیست؛ بلکه داشتن برنامه راهبردی، مدیریت کاهش ریسک، شامل پیشگیری از سوانح ممکن و درس‌آموزی از حوادث رخ‌داده و به‌کار‌بستن این درس‌ها و مدیریت پسا‌بحران نیز هست. ضمنا از هم‌اکنون باید برای سیلاب‌های اسفند 98 و فروردین 99 آماده شویم. تغییر اقلیم شرایط را به شکلی در‌آورده است که رخداد مخاطرات طبیعی را به نحوی که از نظر اندازه و تکرار، شدیدتر و مکررتر از قبل باشند، در ایران ممکن کرده است. برای چنین سطحی از مخاطرات قابل انتظار باید به سطح بالای آمادگی رسید.