آموزش‌و‌پرورش جدید بعد از کرونا
ژما جواهری‌پور- پژوهشگر اقتصاد و آموزش
در چند هفته گذشته، کووید19 نحوه آموزش دانش‌آموزان در سراسر جهان را تغییر داده است. این تغییرات به ما نگاهی اجمالی می‌دهد که آینده آموزش‌و‌پرورش چگونه در درازمدت تغییر می‌کند و حتی بهتر خواهد شد. چندین اعلامیه مبنی بر تعلیق حضور در مدارس و دانشگاه‌ها منتشر شده است. از 13 مارس (23 اسفند 1398)، OECD (سازمان همکاری و توسعه اقتصادی) تخمین زده بیش از 421 میلیون كودك به دلیل تعطیلی مدارس كه در 39 كشور اعلام یا اجرا شده است، تحت تأثیر قرار می‌گیرند. علاوه بر این، 22 کشور دیگر نیز تعطیلی جزئی «بومی‌سازی‌شده» را اعلام کرده‌اند. تصمیمات مربوط به کنترل ریسک شیوع بیماری کووید19 باعث شده میلیون‌ها دانش‌آموز در قرنطینه خانگی قرار گیرند. این خانه‌نشینی مطمئنا با بروز مشکلاتی همراه بوده؛ اما روش‌های خلاقانه‌ای از نوآوری‌های آموزشی را نیز در بر داشته است. اگرچه قضاوت درباره چگونگی تأثیر کووید19 بر سیستم‌های آموزشی در سراسر جهان بسیار زود است، بااین‌حال علائم مختلف امیدواری می‌دهند که شاید تأثیر ماندگاری در مسیر یادگیری، نوآوری و دیجیتالی‌شدن داشته باشد. شاید بتوان گفت بعد از کووید19 دوران طلایی آموزش‌های مجازی و فناوری‌های مربوط به آن از راه می‌رسد. سال‌ها بود که تغییرات از رویکردهای آموزشی مبتنی بر سخنرانی به راهکارهای نوآورانه‌ای مثل آموزش‌های هوشمند در مدارس با روند بسیار کندی انجام می‌شد؛ اما کووید19 سیستم آموزشی را ناچار کرد در مدت کوتاهی، آموزش‌های مجازی را جایگزین آموزش‌های حضوری کند؛ اتفاقی که نشان داد تحت تأثیر فشار ناشی از بحران‌ها، نوآوری‌های جالبی بروز می‌کند. ملاحظه کردیم که حتی قبل از تصمیم رسمی آموزش‌و‌پرورش کشور مبنی بر استفاده از فضای مجازی برای آموزش، معلمان کشورمان و سایر نقاط دنیا با استفاده از فناوری‌های دیجیتال برای آموزش اقدام کردند. راه‌حل‌های دیگری ازجمله آموزش از طریق تلویزیون نیز در سراسر دنیا به اجرا درآمد؛ حتی تلویزیون اجرای برنامه صبحگاهی ورزشی ویژه دانش‌آموزان را در برنامه قرار داد. در سایر کشورها نیز برنامه‌های ورزشی به‌عنوان تکلیف مدرسه به دانش‌آموزان ارائه شد و دانش‌آموزان ساعت‌ها وقت خود را برای تهیه و تدوین فیلم‌های تمرینات و ارسال آن به معلمان صرف کردند که البته با توجه به اهمیت فعالیت‌های بدنی در دوران قرنطینه، ورزش به‌عنوان یکی از ابزارهای پیشگیری از بیماری، اهمیت دوچندانی پیدا می‌کند. توجه به آموزش‌های دیجیتال باعث معرفی نرم‌افزارهای گوناگون آموزشی شد و در فاصله کوتاهی، به سطح آگاهی و کاربرد عملیاتی جامعه آموزش در استفاده از انواع فناوری‌های دیجیتال، رشد درخور توجهی بخشید. تأثیر مثبت و بزرگ دیگری که آموزش در شرایط قرنطینه و با استفاده از ابزارهای مختلف مانند آموزش پخش زنده از تلویزیون یا از طریق کلاس‌های آنلاین و سایر روش‌های آموزشی دارد، این است که می‌تواند یادگیری را به روالی روزمره تبدیل کند.
استفاده از روش‌های آموزش دیجیتال، مفهوم یادگیری در هر زمان و مکانی را میسر می‌کند. به این ترتیب، خانواده نیز بیشتر و بهتر با فرایند آموزش فرزندان خود هماهنگ شده و چه‌بسا این آموزش در خانه بتواند یادگیری مادام‌العمری را در زندگی واقعی همه اعضای خانواده جاری کند. در روزهای گذشته، نشست‌ها و جلساتی با حضور وزیر آموزش‌و‌پرورش و وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات و معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری برگزار شد. این گزارش‌ها بیانگر ایجاد ائتلاف‌های جدیدی با حضور ذی‌نفعان متنوع ازجمله بخش‌های دولتی، متخصصان آموزش‌و‌پرورش، اپراتورهای شبکه‌های مخابراتی، دانشگاه‌ها و... به‌منظور ایجاد زیرساخت‌های سیستم‌های دیجیتالی و استفاده از آن در امر آموزش و عبور از بحران است. حضور سایر بخش‌های دولتی و خصوصی در همکاری با آموزش‌و‌پرورش در شرایط خاص کنونی، در سایر کشورها نیز رخ داده است. کنسرسیوم‌هایی از سازمان‌های آموزشی، ناشران، رسانه‌ها و متخصصان صنعت سرگرمی در سایر نقاط دنیا به سرپرستی آموزش‌و‌پرورش در کنار هم قرار گرفته‌اند تا با هم‌افزایی امکانات خود بتوانند حتی بعد از مهار کووید19 نیز سیستم آموزشی نوینی را ایجاد و نگهداری کنند. در ایران که آموزش‌و‌پرورش بر عهده دولت است نیز می‌تواند این روند به امری همه‌گیر و متعاقب آن استفاده در آینده آموزش تبدیل شود. در کشور، طبق برآورد‌های اعلام‌شده، ۷۰ درصد دانش‌آموزان به اینترنت، تلفن همراه، تبلت و وسیله ارتباط در فضای مجازی دسترسی دارند. این میزان در مقابل حدود چهار میلیون دانش‌آموزی است که از امکانات فضای مجازی محروم هستند. شاید این مسئله بزرگ‌ترین آسیب در گسترش آموزش در فضای مجازی است. البته سایر کشورهای دنیا نیز برای ایجاد شبکه گسترده آموزش‌های دیجیتال با چنین چالشی مواجه هستند؛ اما صحبت اساسی تصمیمی است که آموزش‌و‌پرورش باید بعد از مهار بیماری همه‌گیر کرونا بگیرد. برنامه‌ریزی به‌منظور ایجاد فضای آموزش مجازی پشتیبان برای هر واحد آموزشی، قطعی به نظر می‌رسد. با توجه به اضطرارهای گوناگون اعم از سیل، زلزله، آلودگی هوا، بیماری‌های فراگیر و... شاید آموزش رسمی از طریق کلاس‌های حضوری در مدارس، به ناگزیر تعطیل شود؛ اما این به منزله تعطیلی آموزش و قطع ارتباط سیستم آموزشی با دانش‌آموزان نخواهد بود. با امکانات فناوری‌های نوین، مفهوم و تعریف فضای مدرسه و آموزش تغییراتی اساسی خواهد داشت. فضای مدرسه با خانه‌ها در اشتراک قرار گرفته است و آموزش فقط به کلاس درس محدود نخواهد شد. ابزارهای آموزشی از کلاس درس و وسایل داخل آن فراتر رفته است و گوشی‌های تلفن همراه، تبلت‌ها و رایانه‌های خانگی جزء لوازم و ابزارهای آموزشی خواهند بود. این مسیر استفاده از آموزش‌های مجازی که ویروس کرونا حرکت در آن را سرعت بخشیده است، راه و روش آینده در آموزش است. در بخشی از سند تحول بنیادین، تنوع‌بخشی به محیط‌های یادگیری در فرایند تعلیم و تربیت مطرح شده و به‌عنوان راهکار، غنی‌سازی منابع آموزش‌و‌پرورش و توسعه تعاملات نظام تعلیم و تربیت رسمی با جامعه و سایر دستگاه‌ها و نهادها از طریق گسترش ساختار تلفیقی و مسئله‌محور در ضمن طراحی و اجرای برنامه درسی ارائه شده است. همچنین ایجاد موزه‌ها و نمایشگاه علم و فناوری و شبکه‌ای از محیط‌های یادگیری، اعم از اردوگاه‌ها، کتابخانه‌ها، مراکز کارآفرینی و ورزشگاه‌ها، با همکاری سایر دستگاه‌ها نیز سایر راهکارها به‌منظور تنوع‌بخشی به محیط‌های یادگیری است. در مدت اجرای خانه‌نشینی جهانی، بسیاری از مراکز گردشگری، فرهنگی و کتابخانه‌ها امکان بازدیدهای رایگان را فراهم کرده‌اند؛ ایده‌های این‌چنین می‌تواند زیربنای ساخت شبکه‌های آموزشی منطبق با سند تحول بنیادین باشد. به تمام اینها باید وجود نرم‌افزارهایی مثل QR کدها و واقعیت‌های مجازی و واقعیت‌های افزوده را نیز اضافه کنیم. فیلم‌های آموزشی و آزمایشگاه‌های مجازی و مجموعه‌ای از پادکست‌های آموزشی نیز دیگر امکاناتی است که از این پس نمی‌توان از آنها در امر آموزش چشم‌پوشی کرد. تغییر رویکرد از ارائه خدمات آموزشی از فضاهای فیزیکی به انواع محیط‌های مجازی و رایانش ابری، نیاز به مشاوره‌های حرفه‌ای به مدیران، تصمیم‌گیران و سرمایه‌گذاران حوزه آموزش و همچنین آموزش‌های مداوم به معلمان و مربیان آموزش‌و‌پرورش دارد. برای مثال، مدیریت مدارس مجازی و المان‌های سنجش اثربخشی و بهره‌وری در چنین فضایی چیست؟ استانداردهای تولیدات محتوای آموزشی چیست؟ این قبیل سؤالات و انبوهی از موضوعات درباره حق‌و‌حقوق شهروندی و نحوه تعامل خانواده‌ها با این فضای آموزشی و... مسائلی است که باید هرچه زودتر به آنها پاسخ داده شود. نتیجه اینکه آموزش‌و‌پرورش باید بر توسعه فضای آموزشی مجازی تأکید کرده و دانش‌آموزان، اولیا و پرسنل خود را برای حضور در چنین محیط آموزشی آماده کند. درعین‌حال قوانین و مقررات متناسب نیز تعیین شود. محتواهای آموزشی متنوع نیز ابزار مورد لزوم اجرای این برنامه‌های آموزشی است. در قالب چنین برنامه‌هایی، بسیاری از بندهای سند تحول بنیادین با هزینه‌های کمتر، امکان اجرا خواهند یافت. آموزش‌و‌پرورش در ارائه برنامه برای اوقات فراغت دانش‌آموزان نمره پذیرفته‌شده‌ای نداشت. اوقات فراغت و در پی آن سرگرمی یکی از دلپذیرترین تجربه‌های زندگی روزانه بشر است و صنعت سرگرمی طیف گسترده‌ای از رسانه‌ها، ازجمله فیلم، موسیقی، پارک‌های تفریحی و همچنین دوره‌های آموزشی و انواع ورزش‌ها، موزه‌ها و مراکز فرهنگی و سایر جاذبه‌هایی که مخاطبان در سراسر جهان را به خود جذب می‌کند، شامل می‌شود. بیشتر مردم سرگرمی‌های جمعی را می‌پسندند و عموما تفریحات و سرگرمی‌ها در بیرون از خانه قرار دارد. رفتن به پارک، سینما و تئاتر، رستوران و... عمده انتخاب خانواده‌های ایرانی برای پرکردن اوقات فراغت است. در دوران قرنطینه خانگی، یکی از معضلات سپری‌کردن اوقات فراغت اعضای خانواده است. کودکان و نوجوانان بیشتر از سایر اعضای خانواده نیاز به سرگرمی و تفریحات خانگی دارند. تا اینجا نتایج نشان می‌دهد آموزش‌و‌پرورش نتوانسته پیشنهادهای مفیدی برای دانش‌آموزان داشته باشد. تنوع بازار صنعت سرگرمی، خصوصا برای کودکان و نوجوانان و همین‌طور نوآوری‌های جذاب، باعث شده سرمایه‌گذاران بخش خصوصی استقبال خوبی از این صنعت داشته باشند؛ اما آنچه در سال‌های اخیر اغلب مطرح می‌شود، نگرانی خانواده‌ها و مسئولان آموزش‌و‌پرورش از استفاده بدون برنامه از صنعت سرگرمی، به‌ویژه بازی‌های رایانه‌ای از سوی دانش‌آموزان است. دوران قرنطینه خانگی نشان داد متولیان آموزش‌و‌پرورش با وجود ابراز نگرانی از به‌هدررفتن اوقات فراغت کودکان و نوجوانان، پیشنهادهای درخور توجهی برای ارائه در این عرصه ندارند. هرچند دوران قرنطینه می‌تواند به افراد کمک کند که بر روی استعدادها و علاقه‌مندی‌های خود کار کنند و از زمان لذت ببرند، ولی این شامل کسانی است که شناخت درستی از علاقه‌مندی‌ها و توانمندی‌هایشان و همچنین آگاهی از امکانات مورد نیاز برای تبلور استعدادهای خود داشته باشند. تأکید بر آموزش رسمی و غافل‌ماندن از برنامه‌ریزی اوقات فراغت که اتفاقا می‌تواند در آینده شغلی و تحصیلی دانش‌آموزان بسیار مؤثر باشد، در سردرگمی دانش‌آموزان برای سپری‌کردن زمان آزادشان در دوران قرنطینه خانگی نمود دارد. راهکار حل این مسئله، در گام اول سرمایه‌گذاری علمی آموزش‌و‌پرورش در توسعه صنعت سرگرمی از سوی بخش خصوصی است و در گام بعدی، آموزش‌و‌پرورش باید برنامه‌های منسجم و مشاوره‌های استعدادیابی را مطابق آنچه در سند تحول بیان شده است، در اولویت برنامه‌های خود قرار دهد. می‌دانیم دانش‌آموز یکی از اعضای خانواده است. سال‌هاست مهارت‌های زندگی به‌عنوان ساعت آموزش رسمی در کلاس‌های درس آموزش داده می‌شود. اینکه یک کودک یا نوجوان در درجه اول در خانواده و سپس در جامعه خود چه نقشی دارد، نمی‌تواند یک سؤال امتحانی باشد، بلکه تجربه‌ای است که باید آن را زیست. آموزش‌و‌پرورش در سند تحول بنیادین ملزم به تقویت بنیان خانواده و کمک به افزایش سطح توانایی‌ها و مهارت‌های خانواده در ایفای نقش تربیتی متناسب با اقتضائات جامعه اسلامی شده است. در این راستا، تعریف و تمرین نقش دانش‌آموزان در مسئولیت‌پذیری در خانه، مشارکت در حل مشکلات خانواده، وظیفه‌شناسی و سایر ویژگی‌های یک فرد در قبال خانواده خود، پرورشی است که آموزش‌و‌پرورش باید با ابزارهای خلاقانه‌تری به بیان و تبیین آن بپردازد. در پایان باید بیان کرد هرچند بیماری فراگیر کرونا مشکلات گوناگونی را ایجاد کرد که حتی ابعاد بسیاری از آنها هنوز ناشناخته است، بااین‌حال مانند هر سختی باعث شد خلاقیت نیز شکوفا شود و آموزش‌و‌پرورش به‌عنوان بزرگ‌ترین دستگاه دولتی در ارتباط با جامعه با بازبینی برخی از برنامه‌های آموزشی خود می‌تواند نقش بی‌بدیلی در هدایت جامعه برای عبور از بحران‌ها ایفا کند. آموزش‌و‌پرورش بعد از کرونا متفاوت خواهد بود.
در چند هفته گذشته، کووید19 نحوه آموزش دانش‌آموزان در سراسر جهان را تغییر داده است. این تغییرات به ما نگاهی اجمالی می‌دهد که آینده آموزش‌و‌پرورش چگونه در درازمدت تغییر می‌کند و حتی بهتر خواهد شد. چندین اعلامیه مبنی بر تعلیق حضور در مدارس و دانشگاه‌ها منتشر شده است. از 13 مارس (23 اسفند 1398)، OECD (سازمان همکاری و توسعه اقتصادی) تخمین زده بیش از 421 میلیون كودك به دلیل تعطیلی مدارس كه در 39 كشور اعلام یا اجرا شده است، تحت تأثیر قرار می‌گیرند. علاوه بر این، 22 کشور دیگر نیز تعطیلی جزئی «بومی‌سازی‌شده» را اعلام کرده‌اند. تصمیمات مربوط به کنترل ریسک شیوع بیماری کووید19 باعث شده میلیون‌ها دانش‌آموز در قرنطینه خانگی قرار گیرند. این خانه‌نشینی مطمئنا با بروز مشکلاتی همراه بوده؛ اما روش‌های خلاقانه‌ای از نوآوری‌های آموزشی را نیز در بر داشته است. اگرچه قضاوت درباره چگونگی تأثیر کووید19 بر سیستم‌های آموزشی در سراسر جهان بسیار زود است، بااین‌حال علائم مختلف امیدواری می‌دهند که شاید تأثیر ماندگاری در مسیر یادگیری، نوآوری و دیجیتالی‌شدن داشته باشد. شاید بتوان گفت بعد از کووید19 دوران طلایی آموزش‌های مجازی و فناوری‌های مربوط به آن از راه می‌رسد. سال‌ها بود که تغییرات از رویکردهای آموزشی مبتنی بر سخنرانی به راهکارهای نوآورانه‌ای مثل آموزش‌های هوشمند در مدارس با روند بسیار کندی انجام می‌شد؛ اما کووید19 سیستم آموزشی را ناچار کرد در مدت کوتاهی، آموزش‌های مجازی را جایگزین آموزش‌های حضوری کند؛ اتفاقی که نشان داد تحت تأثیر فشار ناشی از بحران‌ها، نوآوری‌های جالبی بروز می‌کند. ملاحظه کردیم که حتی قبل از تصمیم رسمی آموزش‌و‌پرورش کشور مبنی بر استفاده از فضای مجازی برای آموزش، معلمان کشورمان و سایر نقاط دنیا با استفاده از فناوری‌های دیجیتال برای آموزش اقدام کردند. راه‌حل‌های دیگری ازجمله آموزش از طریق تلویزیون نیز در سراسر دنیا به اجرا درآمد؛ حتی تلویزیون اجرای برنامه صبحگاهی ورزشی ویژه دانش‌آموزان را در برنامه قرار داد. در سایر کشورها نیز برنامه‌های ورزشی به‌عنوان تکلیف مدرسه به دانش‌آموزان ارائه شد و دانش‌آموزان ساعت‌ها وقت خود را برای تهیه و تدوین فیلم‌های تمرینات و ارسال آن به معلمان صرف کردند که البته با توجه به اهمیت فعالیت‌های بدنی در دوران قرنطینه، ورزش به‌عنوان یکی از ابزارهای پیشگیری از بیماری، اهمیت دوچندانی پیدا می‌کند. توجه به آموزش‌های دیجیتال باعث معرفی نرم‌افزارهای گوناگون آموزشی شد و در فاصله کوتاهی، به سطح آگاهی و کاربرد عملیاتی جامعه آموزش در استفاده از انواع فناوری‌های دیجیتال، رشد درخور توجهی بخشید. تأثیر مثبت و بزرگ دیگری که آموزش در شرایط قرنطینه و با استفاده از ابزارهای مختلف مانند آموزش پخش زنده از تلویزیون یا از طریق کلاس‌های آنلاین و سایر روش‌های آموزشی دارد، این است که می‌تواند یادگیری را به روالی روزمره تبدیل کند.
استفاده از روش‌های آموزش دیجیتال، مفهوم یادگیری در هر زمان و مکانی را میسر می‌کند. به این ترتیب، خانواده نیز بیشتر و بهتر با فرایند آموزش فرزندان خود هماهنگ شده و چه‌بسا این آموزش در خانه بتواند یادگیری مادام‌العمری را در زندگی واقعی همه اعضای خانواده جاری کند. در روزهای گذشته، نشست‌ها و جلساتی با حضور وزیر آموزش‌و‌پرورش و وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات و معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری برگزار شد. این گزارش‌ها بیانگر ایجاد ائتلاف‌های جدیدی با حضور ذی‌نفعان متنوع ازجمله بخش‌های دولتی، متخصصان آموزش‌و‌پرورش، اپراتورهای شبکه‌های مخابراتی، دانشگاه‌ها و... به‌منظور ایجاد زیرساخت‌های سیستم‌های دیجیتالی و استفاده از آن در امر آموزش و عبور از بحران است. حضور سایر بخش‌های دولتی و خصوصی در همکاری با آموزش‌و‌پرورش در شرایط خاص کنونی، در سایر کشورها نیز رخ داده است. کنسرسیوم‌هایی از سازمان‌های آموزشی، ناشران، رسانه‌ها و متخصصان صنعت سرگرمی در سایر نقاط دنیا به سرپرستی آموزش‌و‌پرورش در کنار هم قرار گرفته‌اند تا با هم‌افزایی امکانات خود بتوانند حتی بعد از مهار کووید19 نیز سیستم آموزشی نوینی را ایجاد و نگهداری کنند. در ایران که آموزش‌و‌پرورش بر عهده دولت است نیز می‌تواند این روند به امری همه‌گیر و متعاقب آن استفاده در آینده آموزش تبدیل شود. در کشور، طبق برآورد‌های اعلام‌شده، ۷۰ درصد دانش‌آموزان به اینترنت، تلفن همراه، تبلت و وسیله ارتباط در فضای مجازی دسترسی دارند. این میزان در مقابل حدود چهار میلیون دانش‌آموزی است که از امکانات فضای مجازی محروم هستند. شاید این مسئله بزرگ‌ترین آسیب در گسترش آموزش در فضای مجازی است. البته سایر کشورهای دنیا نیز برای ایجاد شبکه گسترده آموزش‌های دیجیتال با چنین چالشی مواجه هستند؛ اما صحبت اساسی تصمیمی است که آموزش‌و‌پرورش باید بعد از مهار بیماری همه‌گیر کرونا بگیرد. برنامه‌ریزی به‌منظور ایجاد فضای آموزش مجازی پشتیبان برای هر واحد آموزشی، قطعی به نظر می‌رسد. با توجه به اضطرارهای گوناگون اعم از سیل، زلزله، آلودگی هوا، بیماری‌های فراگیر و... شاید آموزش رسمی از طریق کلاس‌های حضوری در مدارس، به ناگزیر تعطیل شود؛ اما این به منزله تعطیلی آموزش و قطع ارتباط سیستم آموزشی با دانش‌آموزان نخواهد بود. با امکانات فناوری‌های نوین، مفهوم و تعریف فضای مدرسه و آموزش تغییراتی اساسی خواهد داشت. فضای مدرسه با خانه‌ها در اشتراک قرار گرفته است و آموزش فقط به کلاس درس محدود نخواهد شد. ابزارهای آموزشی از کلاس درس و وسایل داخل آن فراتر رفته است و گوشی‌های تلفن همراه، تبلت‌ها و رایانه‌های خانگی جزء لوازم و ابزارهای آموزشی خواهند بود. این مسیر استفاده از آموزش‌های مجازی که ویروس کرونا حرکت در آن را سرعت بخشیده است، راه و روش آینده در آموزش است. در بخشی از سند تحول بنیادین، تنوع‌بخشی به محیط‌های یادگیری در فرایند تعلیم و تربیت مطرح شده و به‌عنوان راهکار، غنی‌سازی منابع آموزش‌و‌پرورش و توسعه تعاملات نظام تعلیم و تربیت رسمی با جامعه و سایر دستگاه‌ها و نهادها از طریق گسترش ساختار تلفیقی و مسئله‌محور در ضمن طراحی و اجرای برنامه درسی ارائه شده است. همچنین ایجاد موزه‌ها و نمایشگاه علم و فناوری و شبکه‌ای از محیط‌های یادگیری، اعم از اردوگاه‌ها، کتابخانه‌ها، مراکز کارآفرینی و ورزشگاه‌ها، با همکاری سایر دستگاه‌ها نیز سایر راهکارها به‌منظور تنوع‌بخشی به محیط‌های یادگیری است. در مدت اجرای خانه‌نشینی جهانی، بسیاری از مراکز گردشگری، فرهنگی و کتابخانه‌ها امکان بازدیدهای رایگان را فراهم کرده‌اند؛ ایده‌های این‌چنین می‌تواند زیربنای ساخت شبکه‌های آموزشی منطبق با سند تحول بنیادین باشد. به تمام اینها باید وجود نرم‌افزارهایی مثل QR کدها و واقعیت‌های مجازی و واقعیت‌های افزوده را نیز اضافه کنیم. فیلم‌های آموزشی و آزمایشگاه‌های مجازی و مجموعه‌ای از پادکست‌های آموزشی نیز دیگر امکاناتی است که از این پس نمی‌توان از آنها در امر آموزش چشم‌پوشی کرد. تغییر رویکرد از ارائه خدمات آموزشی از فضاهای فیزیکی به انواع محیط‌های مجازی و رایانش ابری، نیاز به مشاوره‌های حرفه‌ای به مدیران، تصمیم‌گیران و سرمایه‌گذاران حوزه آموزش و همچنین آموزش‌های مداوم به معلمان و مربیان آموزش‌و‌پرورش دارد. برای مثال، مدیریت مدارس مجازی و المان‌های سنجش اثربخشی و بهره‌وری در چنین فضایی چیست؟ استانداردهای تولیدات محتوای آموزشی چیست؟ این قبیل سؤالات و انبوهی از موضوعات درباره حق‌و‌حقوق شهروندی و نحوه تعامل خانواده‌ها با این فضای آموزشی و... مسائلی است که باید هرچه زودتر به آنها پاسخ داده شود. نتیجه اینکه آموزش‌و‌پرورش باید بر توسعه فضای آموزشی مجازی تأکید کرده و دانش‌آموزان، اولیا و پرسنل خود را برای حضور در چنین محیط آموزشی آماده کند. درعین‌حال قوانین و مقررات متناسب نیز تعیین شود. محتواهای آموزشی متنوع نیز ابزار مورد لزوم اجرای این برنامه‌های آموزشی است. در قالب چنین برنامه‌هایی، بسیاری از بندهای سند تحول بنیادین با هزینه‌های کمتر، امکان اجرا خواهند یافت. آموزش‌و‌پرورش در ارائه برنامه برای اوقات فراغت دانش‌آموزان نمره پذیرفته‌شده‌ای نداشت. اوقات فراغت و در پی آن سرگرمی یکی از دلپذیرترین تجربه‌های زندگی روزانه بشر است و صنعت سرگرمی طیف گسترده‌ای از رسانه‌ها، ازجمله فیلم، موسیقی، پارک‌های تفریحی و همچنین دوره‌های آموزشی و انواع ورزش‌ها، موزه‌ها و مراکز فرهنگی و سایر جاذبه‌هایی که مخاطبان در سراسر جهان را به خود جذب می‌کند، شامل می‌شود. بیشتر مردم سرگرمی‌های جمعی را می‌پسندند و عموما تفریحات و سرگرمی‌ها در بیرون از خانه قرار دارد. رفتن به پارک، سینما و تئاتر، رستوران و... عمده انتخاب خانواده‌های ایرانی برای پرکردن اوقات فراغت است. در دوران قرنطینه خانگی، یکی از معضلات سپری‌کردن اوقات فراغت اعضای خانواده است. کودکان و نوجوانان بیشتر از سایر اعضای خانواده نیاز به سرگرمی و تفریحات خانگی دارند. تا اینجا نتایج نشان می‌دهد آموزش‌و‌پرورش نتوانسته پیشنهادهای مفیدی برای دانش‌آموزان داشته باشد. تنوع بازار صنعت سرگرمی، خصوصا برای کودکان و نوجوانان و همین‌طور نوآوری‌های جذاب، باعث شده سرمایه‌گذاران بخش خصوصی استقبال خوبی از این صنعت داشته باشند؛ اما آنچه در سال‌های اخیر اغلب مطرح می‌شود، نگرانی خانواده‌ها و مسئولان آموزش‌و‌پرورش از استفاده بدون برنامه از صنعت سرگرمی، به‌ویژه بازی‌های رایانه‌ای از سوی دانش‌آموزان است. دوران قرنطینه خانگی نشان داد متولیان آموزش‌و‌پرورش با وجود ابراز نگرانی از به‌هدررفتن اوقات فراغت کودکان و نوجوانان، پیشنهادهای درخور توجهی برای ارائه در این عرصه ندارند. هرچند دوران قرنطینه می‌تواند به افراد کمک کند که بر روی استعدادها و علاقه‌مندی‌های خود کار کنند و از زمان لذت ببرند، ولی این شامل کسانی است که شناخت درستی از علاقه‌مندی‌ها و توانمندی‌هایشان و همچنین آگاهی از امکانات مورد نیاز برای تبلور استعدادهای خود داشته باشند. تأکید بر آموزش رسمی و غافل‌ماندن از برنامه‌ریزی اوقات فراغت که اتفاقا می‌تواند در آینده شغلی و تحصیلی دانش‌آموزان بسیار مؤثر باشد، در سردرگمی دانش‌آموزان برای سپری‌کردن زمان آزادشان در دوران قرنطینه خانگی نمود دارد. راهکار حل این مسئله، در گام اول سرمایه‌گذاری علمی آموزش‌و‌پرورش در توسعه صنعت سرگرمی از سوی بخش خصوصی است و در گام بعدی، آموزش‌و‌پرورش باید برنامه‌های منسجم و مشاوره‌های استعدادیابی را مطابق آنچه در سند تحول بیان شده است، در اولویت برنامه‌های خود قرار دهد. می‌دانیم دانش‌آموز یکی از اعضای خانواده است. سال‌هاست مهارت‌های زندگی به‌عنوان ساعت آموزش رسمی در کلاس‌های درس آموزش داده می‌شود. اینکه یک کودک یا نوجوان در درجه اول در خانواده و سپس در جامعه خود چه نقشی دارد، نمی‌تواند یک سؤال امتحانی باشد، بلکه تجربه‌ای است که باید آن را زیست. آموزش‌و‌پرورش در سند تحول بنیادین ملزم به تقویت بنیان خانواده و کمک به افزایش سطح توانایی‌ها و مهارت‌های خانواده در ایفای نقش تربیتی متناسب با اقتضائات جامعه اسلامی شده است. در این راستا، تعریف و تمرین نقش دانش‌آموزان در مسئولیت‌پذیری در خانه، مشارکت در حل مشکلات خانواده، وظیفه‌شناسی و سایر ویژگی‌های یک فرد در قبال خانواده خود، پرورشی است که آموزش‌و‌پرورش باید با ابزارهای خلاقانه‌تری به بیان و تبیین آن بپردازد. در پایان باید بیان کرد هرچند بیماری فراگیر کرونا مشکلات گوناگونی را ایجاد کرد که حتی ابعاد بسیاری از آنها هنوز ناشناخته است، بااین‌حال مانند هر سختی باعث شد خلاقیت نیز شکوفا شود و آموزش‌و‌پرورش به‌عنوان بزرگ‌ترین دستگاه دولتی در ارتباط با جامعه با بازبینی برخی از برنامه‌های آموزشی خود می‌تواند نقش بی‌بدیلی در هدایت جامعه برای عبور از بحران‌ها ایفا کند. آموزش‌و‌پرورش بعد از کرونا متفاوت خواهد بود.