تهدید بیولوژیک کرونا و دیپلماسی امنیتی سلامت
سمیه مختاری- کارشناس ارشد روابط بین‌الملل
اگر تا پیش از این استفاده از سلاح هستهای تهدید اولیه بشر به حساب می‌آمد، پس از ویروس کرونا، تهدیدات بیولوژیک به همان اندازه ایجاد حساسیت خواهد کرد. کرونا تحولی اساسی در روابط بین‌الملل ایجاد می‌کند و دیپلماسی سلامت را به «دیپلماسی سلامت امنیتی» دگرگون خواهد کرد. بیش از پنج میلیون نفر مبتلا و بیش از 300 هزار نفر تلفات با حجم بالایی از خسارات مالی و اقتصادی تا به امروز پیامدهای ناشی از کرونا بوده است. عمق فاجعه زمانی بیشتر دیده می‌شود که دقت کنیم تلفات حمله اتمی آمریکا به هیروشیما و ناکازاکی حدود 220 هزار نفر بود که کمتر از تلفات کووید 19 تا به امروز است. بنابراین ویروس کرونا یا همان کووید 19 می‌تواند حتی بیش از سلاح‌های هستهای از توان بالای تلفات برخوردار باشد و حتی می‌تواند مانند سلاح‌های مذکور قدرت بازدارندگی داشته باشد. البته ناگفته نماند که مانند معاهدات کنترل تسلیحات، درجه‌گذاری کنترل امنیتی با معیارهای خاص درباره آزمایشگاه‌های ویروس‌شناسی نیز اعمال می‌شود. با این اوصاف خطر بیولوژیک سیاست جهان را به سمت تحولات اساسی در همه زمینه‌ها خواهد برد و اولویت‌های سیاست‌های داخلی و خارجی را تغییر خواهد داد و محور جدیدی در سیاست‌گذاری تصمیم‌گیران خواهد بود. فارغ از آنکه شیوع کووید 19 عاملی طبیعی باشد یا عاملی بیولوژیک که در لابراتوار ساخته شده است، عامل سلامت به یک اولویت در سطح ملی و جهانی تبدیل شده و به‌عنوان یک موضوع با اولویت بالا در دستور کار سیاست خارجی کشورها قرار گرفته است. سلامت به مثابه گفتمان امنیتی در دستور کار سیاست‌گذاران سیاست خارجی قرار خواهد گرفت. به‌طورکلی هرگونه تهدید مشترکی عکس‌العمل‌هایی را در سه مرکز سنتی سیاست خارجی منعکس می‌کند که شامل حفظ امنیت ملی، حفظ و توسعه مناطق مهم استراتژیک و حفظ و توسعه اقتصاد ملی است. بنابراین همه کشورها در مواجهه با کووید19 با این سه تهدید مواجهه شده‌اند و سعی می‌کنند که با استفاده از دیپلماسی امنیتی سلامت به آن پاسخ دهند. دیپلماسی امنیتی سلامت ضمن توسعه همکاری‌های فنی-امنیتی سلامت و تعامل میان ذی‌نفعان درگیر در سلامت عمومی به‌طور سنتی به یک کاتالیزور برای تنظیم دوباره منافع قدرتمندان در چارچوب دولت و سنجشی برای موفقیت سیاست خارجی دولت‌ها تبدیل می‌شود و به‌این‌ترتیب اهداف سیاسی، اقتصادی و امنیتی از طریق دولت‌ها و بازیگران غیردولتی در فضای مفاهیم و چالش‌های سلامت دنبال می‌شود.
با شیوع ویروس کرونا مفاهیم قدرت، دانش بیولوژیک، فناوری‌های مربوط به تهدیدات بیولوژیک، ائتلاف‌های سیاسی سلامت و مذاکرات میان طیف وسیعی از بازیگران دولتی و غیردولتی در دیپلماسی سلامت گسترش خواهد یافت و به‌این‌ترتیب روش جدیدی از تأمین اهداف امنیتی، سیاسی، اقتصادی شکل می‌گیرد. این تحولات برای قدرت‌های برتر جهان مانند آمریکا و چین مطلوب خواهد بود. پیش از این نیز آمریکا در سال 2000 ویروس ایدز را تهدید امنیت ملی اعلام کرد و تلاش کرد تا سازمان ملل HIV مثبت را به‌عنوان یک تهدید امنیتی بین‌المللی اعلام کند. در واقع ایده امنیت سلامت از مدت‌ها پیش میان سازمان‌های تینک تنک و سی.آی.ای. در حال گردش است و این تفکر که مشکلات مربوط به بیماری‌های عفونی در آمریکا و سایر کشورها می‌تواند منافع سیاسی، اقتصادی و استراتژیک این کشور را تهدید کند، در سیاست خارجی و امنیتی آمریکا وجود داشت. بنابراین دیپلماسی سلامت کارکردی دو‌وجهی خواهد داشت که شامل تأمین سلامت عمومی جامعه و دوم تأمین اهداف پنهانی در سیاست خارجی از جمله اهداف امنیتی، سیاسی، اقتصادی و مهم‌تر از همه شکل‌گیری و مدیریت نظم جهانی با توجه به منابع قدرت، دانش بیولوژیک،
ائتلاف‌های سیاسی سلامت است. براساس‌این کرونا باعث می‌شود در تدوین امنیت سلامت جهانی میان آمریکا و سایر بازیگران جهان در قالب دیپلماسی سلامت ائتلاف و رقابت بی‌سابقه‌ای صورت گیرد و بازیگران با منابع قدرت بیشتر گفتمان‌های سلامت جهانی را شکل دهند. البته ممکن است هر کشور و منطقه‌‌ای انگیزه‌های متفاوتی را در شکل‌دهی سلامت در سیاست خارجی خود دنبال کند و این نیز ممکن است خود به چالشی از برخورد منافع در سطح جهانی تبدیل شود. دور از انتظار نیست که انگیزه‌های آمریکا، چین و برخی دیگر از قدرت‌ها در تنظیم دیپلماسی سلامت جمع‌آوری اطلاعات بیولوژیک کشورها، یا کنترل رفتار آنها در ساخت سلاح‌های بیولوژیک باشد. از این‌رو انگیزه کشورهای دیگر مثل ایران در تنظیم دیپلماسی سلامت خود،
در امان ماندن از این تهدیدات جدید است. ائتلاف امنیتی سلامت به ضرورتی جدید در عرصه روابط بین‌الملل تبدیل خواهد شد و مرزبندی‌ها و قطب‌بندی‌های جدید شکل خواهد گرفت.
از این‌رو تقسیمات منطقه‌‌ای جدیدی بروز خواهد کرد که از مفاهیم سنتی ژئوپلیتیک فاصله می‌گیرد. بدین‌سان مفهوم «ژئوسلامت» از ژئوپلیتیک و جغرافیای سرزمینی اهمیت بیشتری می‌یابد.
بنابراین در جهان کرونا، سلامت در سیاست خارجی کشورها به‌عنوان یک کالای عمومی امنیتی و بلکه یک کالای بین‌المللی امنیتی مطرح خواهد بود. پیش از این موضوع سلامت در اتحادیه اروپا
از طریق کمیسیون اروپا در سازمان بهداشت جهانی دنبال می‌شد اما امروز سلامت جزء دغدغه‌های اصلی امنیتی ائتلاف‌های جهانی مانند اتحادیه اروپا، کشورهای بریکس، شانگهای و سایر ائتلاف‌ها خواهد بود.
در چنین شرایطی دولت‌های مختلف آماده شکل‌گیری ائتلاف‌ها، دوستی‌ها و دشمنی‌های جدیدند. ایران نیز از جمله کشورهایی است که بیشترین آسیب را از ویروس کرونا متحمل شده و در کنار برخی کشورها مانند چین، اسپانیا، ایتالیا، برزیل و... قرار دارد. این پدیده زمینه همکاری‌های جدید امنیتی بین این کشورها را فراهم کرده است که در چارچوب‌های سنتی ائتلاف‌های اقتصادی یا منطقه‌‌ای قرار ندارد.
از سوی دیگر دیپلماسی سلامت ایران در چند محور خلاصه شده است؛ مذاکرات وزیر خارجه کشورمان با بسیاری از رهبران جهان برای ترغیب آنها به مخالفت با تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا، کمک‌های بشردوستانه ازجمله شش تُن کمک‌های بهداشتی به تاجیکستان و کیت‌های تشخیص بیماری به افغانستان از جمله اقدامات دیپلماسی سلامت ایران در بحران کرونا است. اما دیپلماسی امنیتی سلامت می‌تواند بسیار فراتر از این برود و دامنه‌‌ای گسترده از غرب تا شرق عالم را دربر گیرد؛ چراکه سلامت مرزی انسانی دارد و مختص به یک منطقه یا اقتصاد خاص نیست. بدین‌سان دیپلماسی سلامت برای ایران می‌تواند امور ذیل را دربر گیرد: 1- استفاده از دیپلماسی سلامت به‌عنوان عمل حقوق‌بشری مانند اهدای کمک‌های پزشکی و تجهیزات بهداشتی به کشورهای همسایه، اقدام چین در ارسال ماسک به سرتاسر جهان که غربی‌ها از آن به‌عنوان دیپلماسی ماسک یاد کردند. ظرفیت علمی و تجهیزاتی ایران در این عرصه مناسب است. 2- استفاده از دیپلماسی سلامت به‌عنوان یک اقدام تجاری که با تولید تجهیزات مورد نیاز بیماران کووید19 و صادرات آن به کشورهای دیگر محقق می‌شود. 3- ترسیم برنامه جامع سلامت در کشورهای همسایه از جمله
افغانستان، عراق و کشورهای آسیای مرکزی که از نظر امکانات ارائه خدمات فنی، علمی و برنامه‌‌ای در حوزه سلامت به کشورهای هدف 4- آموزش پزشکی و بهداشتی در کشورهای همسایه که می‌تواند بر اساس توافقات مختلف انجام شود. ما نمونه این اقدامات را در کشور کوبا شاهد هستیم؛ این کشور سیستم پزشکی و درمانی پیشرفته‌‌ای دارد که موفق شده است در 40 کشور جهان به آموزش پزشکی بپردازد و برنامه‌های جامع سلامت را در کشورهای حوزه کارائیب، آمریکای مرکزی و پاسیفیک و کشورهای آفریقایی پیاده کند و در شرایط سخت اقتصادی درآمدی به اندازه درآمد نفتی کسب کند. 5-استفاده از دیپلماسی سلامت در ایجاد ائتلاف منطقه‌‌ای و فرامنطقه‌‌ای 6- همکاری‌های بیولوژیک با کشورهای همسایه با اهداف دفاعی
7- ایجاد ائتلاف با کشورهای دوست برای تأثیرگذاری بر هنجارها و چارچوب‌های قانونی جدید در رابطه با سلامت جهانی.
اگر تا پیش از این استفاده از سلاح هستهای تهدید اولیه بشر به حساب می‌آمد، پس از ویروس کرونا، تهدیدات بیولوژیک به همان اندازه ایجاد حساسیت خواهد کرد. کرونا تحولی اساسی در روابط بین‌الملل ایجاد می‌کند و دیپلماسی سلامت را به «دیپلماسی سلامت امنیتی» دگرگون خواهد کرد. بیش از پنج میلیون نفر مبتلا و بیش از 300 هزار نفر تلفات با حجم بالایی از خسارات مالی و اقتصادی تا به امروز پیامدهای ناشی از کرونا بوده است. عمق فاجعه زمانی بیشتر دیده می‌شود که دقت کنیم تلفات حمله اتمی آمریکا به هیروشیما و ناکازاکی حدود 220 هزار نفر بود که کمتر از تلفات کووید 19 تا به امروز است. بنابراین ویروس کرونا یا همان کووید 19 می‌تواند حتی بیش از سلاح‌های هستهای از توان بالای تلفات برخوردار باشد و حتی می‌تواند مانند سلاح‌های مذکور قدرت بازدارندگی داشته باشد. البته ناگفته نماند که مانند معاهدات کنترل تسلیحات، درجه‌گذاری کنترل امنیتی با معیارهای خاص درباره آزمایشگاه‌های ویروس‌شناسی نیز اعمال می‌شود. با این اوصاف خطر بیولوژیک سیاست جهان را به سمت تحولات اساسی در همه زمینه‌ها خواهد برد و اولویت‌های سیاست‌های داخلی و خارجی را تغییر خواهد داد و محور جدیدی در سیاست‌گذاری تصمیم‌گیران خواهد بود. فارغ از آنکه شیوع کووید 19 عاملی طبیعی باشد یا عاملی بیولوژیک که در لابراتوار ساخته شده است، عامل سلامت به یک اولویت در سطح ملی و جهانی تبدیل شده و به‌عنوان یک موضوع با اولویت بالا در دستور کار سیاست خارجی کشورها قرار گرفته است. سلامت به مثابه گفتمان امنیتی در دستور کار سیاست‌گذاران سیاست خارجی قرار خواهد گرفت. به‌طورکلی هرگونه تهدید مشترکی عکس‌العمل‌هایی را در سه مرکز سنتی سیاست خارجی منعکس می‌کند که شامل حفظ امنیت ملی، حفظ و توسعه مناطق مهم استراتژیک و حفظ و توسعه اقتصاد ملی است. بنابراین همه کشورها در مواجهه با کووید19 با این سه تهدید مواجهه شده‌اند و سعی می‌کنند که با استفاده از دیپلماسی امنیتی سلامت به آن پاسخ دهند. دیپلماسی امنیتی سلامت ضمن توسعه همکاری‌های فنی-امنیتی سلامت و تعامل میان ذی‌نفعان درگیر در سلامت عمومی به‌طور سنتی به یک کاتالیزور برای تنظیم دوباره منافع قدرتمندان در چارچوب دولت و سنجشی برای موفقیت سیاست خارجی دولت‌ها تبدیل می‌شود و به‌این‌ترتیب اهداف سیاسی، اقتصادی و امنیتی از طریق دولت‌ها و بازیگران غیردولتی در فضای مفاهیم و چالش‌های سلامت دنبال می‌شود.
با شیوع ویروس کرونا مفاهیم قدرت، دانش بیولوژیک، فناوری‌های مربوط به تهدیدات بیولوژیک، ائتلاف‌های سیاسی سلامت و مذاکرات میان طیف وسیعی از بازیگران دولتی و غیردولتی در دیپلماسی سلامت گسترش خواهد یافت و به‌این‌ترتیب روش جدیدی از تأمین اهداف امنیتی، سیاسی، اقتصادی شکل می‌گیرد. این تحولات برای قدرت‌های برتر جهان مانند آمریکا و چین مطلوب خواهد بود. پیش از این نیز آمریکا در سال 2000 ویروس ایدز را تهدید امنیت ملی اعلام کرد و تلاش کرد تا سازمان ملل HIV مثبت را به‌عنوان یک تهدید امنیتی بین‌المللی اعلام کند. در واقع ایده امنیت سلامت از مدت‌ها پیش میان سازمان‌های تینک تنک و سی.آی.ای. در حال گردش است و این تفکر که مشکلات مربوط به بیماری‌های عفونی در آمریکا و سایر کشورها می‌تواند منافع سیاسی، اقتصادی و استراتژیک این کشور را تهدید کند، در سیاست خارجی و امنیتی آمریکا وجود داشت. بنابراین دیپلماسی سلامت کارکردی دو‌وجهی خواهد داشت که شامل تأمین سلامت عمومی جامعه و دوم تأمین اهداف پنهانی در سیاست خارجی از جمله اهداف امنیتی، سیاسی، اقتصادی و مهم‌تر از همه شکل‌گیری و مدیریت نظم جهانی با توجه به منابع قدرت، دانش بیولوژیک،
ائتلاف‌های سیاسی سلامت است. براساس‌این کرونا باعث می‌شود در تدوین امنیت سلامت جهانی میان آمریکا و سایر بازیگران جهان در قالب دیپلماسی سلامت ائتلاف و رقابت بی‌سابقه‌ای صورت گیرد و بازیگران با منابع قدرت بیشتر گفتمان‌های سلامت جهانی را شکل دهند. البته ممکن است هر کشور و منطقه‌‌ای انگیزه‌های متفاوتی را در شکل‌دهی سلامت در سیاست خارجی خود دنبال کند و این نیز ممکن است خود به چالشی از برخورد منافع در سطح جهانی تبدیل شود. دور از انتظار نیست که انگیزه‌های آمریکا، چین و برخی دیگر از قدرت‌ها در تنظیم دیپلماسی سلامت جمع‌آوری اطلاعات بیولوژیک کشورها، یا کنترل رفتار آنها در ساخت سلاح‌های بیولوژیک باشد. از این‌رو انگیزه کشورهای دیگر مثل ایران در تنظیم دیپلماسی سلامت خود،
در امان ماندن از این تهدیدات جدید است. ائتلاف امنیتی سلامت به ضرورتی جدید در عرصه روابط بین‌الملل تبدیل خواهد شد و مرزبندی‌ها و قطب‌بندی‌های جدید شکل خواهد گرفت.
از این‌رو تقسیمات منطقه‌‌ای جدیدی بروز خواهد کرد که از مفاهیم سنتی ژئوپلیتیک فاصله می‌گیرد. بدین‌سان مفهوم «ژئوسلامت» از ژئوپلیتیک و جغرافیای سرزمینی اهمیت بیشتری می‌یابد.
بنابراین در جهان کرونا، سلامت در سیاست خارجی کشورها به‌عنوان یک کالای عمومی امنیتی و بلکه یک کالای بین‌المللی امنیتی مطرح خواهد بود. پیش از این موضوع سلامت در اتحادیه اروپا
از طریق کمیسیون اروپا در سازمان بهداشت جهانی دنبال می‌شد اما امروز سلامت جزء دغدغه‌های اصلی امنیتی ائتلاف‌های جهانی مانند اتحادیه اروپا، کشورهای بریکس، شانگهای و سایر ائتلاف‌ها خواهد بود.
در چنین شرایطی دولت‌های مختلف آماده شکل‌گیری ائتلاف‌ها، دوستی‌ها و دشمنی‌های جدیدند. ایران نیز از جمله کشورهایی است که بیشترین آسیب را از ویروس کرونا متحمل شده و در کنار برخی کشورها مانند چین، اسپانیا، ایتالیا، برزیل و... قرار دارد. این پدیده زمینه همکاری‌های جدید امنیتی بین این کشورها را فراهم کرده است که در چارچوب‌های سنتی ائتلاف‌های اقتصادی یا منطقه‌‌ای قرار ندارد.
از سوی دیگر دیپلماسی سلامت ایران در چند محور خلاصه شده است؛ مذاکرات وزیر خارجه کشورمان با بسیاری از رهبران جهان برای ترغیب آنها به مخالفت با تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا، کمک‌های بشردوستانه ازجمله شش تُن کمک‌های بهداشتی به تاجیکستان و کیت‌های تشخیص بیماری به افغانستان از جمله اقدامات دیپلماسی سلامت ایران در بحران کرونا است. اما دیپلماسی امنیتی سلامت می‌تواند بسیار فراتر از این برود و دامنه‌‌ای گسترده از غرب تا شرق عالم را دربر گیرد؛ چراکه سلامت مرزی انسانی دارد و مختص به یک منطقه یا اقتصاد خاص نیست. بدین‌سان دیپلماسی سلامت برای ایران می‌تواند امور ذیل را دربر گیرد: 1- استفاده از دیپلماسی سلامت به‌عنوان عمل حقوق‌بشری مانند اهدای کمک‌های پزشکی و تجهیزات بهداشتی به کشورهای همسایه، اقدام چین در ارسال ماسک به سرتاسر جهان که غربی‌ها از آن به‌عنوان دیپلماسی ماسک یاد کردند. ظرفیت علمی و تجهیزاتی ایران در این عرصه مناسب است. 2- استفاده از دیپلماسی سلامت به‌عنوان یک اقدام تجاری که با تولید تجهیزات مورد نیاز بیماران کووید19 و صادرات آن به کشورهای دیگر محقق می‌شود. 3- ترسیم برنامه جامع سلامت در کشورهای همسایه از جمله
افغانستان، عراق و کشورهای آسیای مرکزی که از نظر امکانات ارائه خدمات فنی، علمی و برنامه‌‌ای در حوزه سلامت به کشورهای هدف 4- آموزش پزشکی و بهداشتی در کشورهای همسایه که می‌تواند بر اساس توافقات مختلف انجام شود. ما نمونه این اقدامات را در کشور کوبا شاهد هستیم؛ این کشور سیستم پزشکی و درمانی پیشرفته‌‌ای دارد که موفق شده است در 40 کشور جهان به آموزش پزشکی بپردازد و برنامه‌های جامع سلامت را در کشورهای حوزه کارائیب، آمریکای مرکزی و پاسیفیک و کشورهای آفریقایی پیاده کند و در شرایط سخت اقتصادی درآمدی به اندازه درآمد نفتی کسب کند. 5-استفاده از دیپلماسی سلامت در ایجاد ائتلاف منطقه‌‌ای و فرامنطقه‌‌ای 6- همکاری‌های بیولوژیک با کشورهای همسایه با اهداف دفاعی
7- ایجاد ائتلاف با کشورهای دوست برای تأثیرگذاری بر هنجارها و چارچوب‌های قانونی جدید در رابطه با سلامت جهانی.