به مناسبت چهل‌ودومین سال درگذشت «حبیب‌الله خان‌مراد»
یادی از «حاجی‌آقا»ی سینمای ایران
رضا کرمی، پژوهشگر تاریخ و هنر: یکی از نخستین بازیگران و پیشگامان هنرپیشگی در سینمای ایران که تاکنون کمتر به او پرداخته شده است، زنده‌یاد «حبیب‌الله خان‌مراد» است که حق بزرگی بر گردن سینمای این مرزوبوم دارد، چراکه با ایفای نقش «حاجی‌آقا» در تنها فیلم صامت به‌جامانده از تاریخ فیلم سینمای ایران؛ یعنی «حاجی‌آقا آکتور سینما»، توانست دید جامعه سنتی روزگار خود را نسبت به این پدیده نوظهور و حرفه بازیگری که در آن زمان نزد عموم وجهه قابل‌قبولی نداشت به سمت‌وسوی مثبتی هدایت کند.
او در سال 1285 خورشیدی در کرمانشاه متولد شد. تا 14 سالگی در این شهر سکونت داشت و سپس به تهران مهاجرت کرد. حبیب‌الله خان‌مراد از اولین فارغ‌التحصیلان مدرسه آرتیستی بود که توسط «آوانس اوگانیانس» تأسیس و اداره می‌شد و اوگانیانس برای ساخت فیلم خود تماما از دانش‌آموختگان همین مدرسه استفاده کرد. حبیب‌الله خان‌مراد، اولین تجربه بازیگری خود را با ایفای نقش ماندگار و به‌یادماندنی حاجی‌آقا در فیلم «حاجی‌آقا آکتور سینما» در سال 1312 هـ. ش آغاز کرد. او که در استخدام اداره دارایی بود، در کنار کار خود همچنان به بازیگری ادامه داد و در سال‌های بعد در فیلم‌های: مستی عشق (1330)، مادر (1331)، بیژن و منیژه (1337) و دوقلوها (1338) نقش‌آفرینی کرد. همچنین در سال 1335هـ. ش به ایفای نقشی کوتاه در فیلم «شب‌نشینی در جهنم» پرداخت و در این فیلم حضوری افتخاری داشت.
دو سال بعد با توجه به قد بلند و جثه درشت و تنومندی که داشت، توسط «منوچهر زمانی»، کارگردان فیلم «بیژن و منیژه» برای بازی در این فیلم انتخاب شد و در کنار ژاله علو، ایلوش خوشابه و حسین محسنی ایفای نقش کرد. نویسنده فیلم سیامک یاسمی و تهیه‌کننده آن دکتر اسماعیل کوشان بود. واپسین تجربه نقش‌آفرینی وی مربوط است به بازی در فیلم «زبون‌بسته» (1344) که آخرین حضور وی بر پرده نقره‌ای بود. مرحوم مراد در سال 1332هـ ش شروع به ساختن سینما مراد واقع در میدان امام حسین فعلی کرد که در سال 1334هـ. ش رسما تأسیس شد و پس از وی با مدیریت برادرش تا سال 1383 همچنان به کار خود ادامه داد. اما در این سال با نمایش آخرین فیلم خود؛ یعنی «مهمان مامان» به دستور شهرداری تخریب شد.
وی نسخه‌ای از فیلم «حاجی‌آقا آکتور سینما» را برای ترمیم و بازسازی در اختیار جمال امید قرار داد و اگر کار ارزشمند وی نبود، چه‌بسا تنها فیلم صامت بازمانده سینمای ایران نیز امروزه در دست قرار نمی‌گرفت و مانند دیگر فیلم‌های این دوران در گذر زمان نایاب شده یا از بین می‌رفت. حبیب‌الله خان‌مراد همچنین در سال 1349هـ ش در «مستند سینمای ایران؛ از مشروطیت تا سپنتا» به کارگردانی محمد تهامی‌نژاد حضور یافت و در مواجهه با گذشته روایتگر لحظاتی از زندگی خود و داستان ساخت فیلم «حاجی‌آقا آکتور سینما» شد. او در این مستند صحنه‌هایی از فیلم را بازسازی کرد و پس از 37 سال مجددا دقایقی در نقش حاجی‌آقا ظاهر شد. حبیب‌الله خان‌مراد سرانجام در 13 خرداد 1357هـ. ش چهره در نقاب خاک کشید و در امامزاده عبدالله شهرری و در مقبره خانوادگی خاندان مراد به خاک سپرده شد.
منبع: مصاحبه با آقای علیرضا مراد؛ نوه مرحوم حبیب‌الله خان‌مراد
رضا کرمی، پژوهشگر تاریخ و هنر: یکی از نخستین بازیگران و پیشگامان هنرپیشگی در سینمای ایران که تاکنون کمتر به او پرداخته شده است، زنده‌یاد «حبیب‌الله خان‌مراد» است که حق بزرگی بر گردن سینمای این مرزوبوم دارد، چراکه با ایفای نقش «حاجی‌آقا» در تنها فیلم صامت به‌جامانده از تاریخ فیلم سینمای ایران؛ یعنی «حاجی‌آقا آکتور سینما»، توانست دید جامعه سنتی روزگار خود را نسبت به این پدیده نوظهور و حرفه بازیگری که در آن زمان نزد عموم وجهه قابل‌قبولی نداشت به سمت‌وسوی مثبتی هدایت کند.
او در سال 1285 خورشیدی در کرمانشاه متولد شد. تا 14 سالگی در این شهر سکونت داشت و سپس به تهران مهاجرت کرد. حبیب‌الله خان‌مراد از اولین فارغ‌التحصیلان مدرسه آرتیستی بود که توسط «آوانس اوگانیانس» تأسیس و اداره می‌شد و اوگانیانس برای ساخت فیلم خود تماما از دانش‌آموختگان همین مدرسه استفاده کرد. حبیب‌الله خان‌مراد، اولین تجربه بازیگری خود را با ایفای نقش ماندگار و به‌یادماندنی حاجی‌آقا در فیلم «حاجی‌آقا آکتور سینما» در سال 1312 هـ. ش آغاز کرد. او که در استخدام اداره دارایی بود، در کنار کار خود همچنان به بازیگری ادامه داد و در سال‌های بعد در فیلم‌های: مستی عشق (1330)، مادر (1331)، بیژن و منیژه (1337) و دوقلوها (1338) نقش‌آفرینی کرد. همچنین در سال 1335هـ. ش به ایفای نقشی کوتاه در فیلم «شب‌نشینی در جهنم» پرداخت و در این فیلم حضوری افتخاری داشت.
دو سال بعد با توجه به قد بلند و جثه درشت و تنومندی که داشت، توسط «منوچهر زمانی»، کارگردان فیلم «بیژن و منیژه» برای بازی در این فیلم انتخاب شد و در کنار ژاله علو، ایلوش خوشابه و حسین محسنی ایفای نقش کرد. نویسنده فیلم سیامک یاسمی و تهیه‌کننده آن دکتر اسماعیل کوشان بود. واپسین تجربه نقش‌آفرینی وی مربوط است به بازی در فیلم «زبون‌بسته» (1344) که آخرین حضور وی بر پرده نقره‌ای بود. مرحوم مراد در سال 1332هـ ش شروع به ساختن سینما مراد واقع در میدان امام حسین فعلی کرد که در سال 1334هـ. ش رسما تأسیس شد و پس از وی با مدیریت برادرش تا سال 1383 همچنان به کار خود ادامه داد. اما در این سال با نمایش آخرین فیلم خود؛ یعنی «مهمان مامان» به دستور شهرداری تخریب شد.
وی نسخه‌ای از فیلم «حاجی‌آقا آکتور سینما» را برای ترمیم و بازسازی در اختیار جمال امید قرار داد و اگر کار ارزشمند وی نبود، چه‌بسا تنها فیلم صامت بازمانده سینمای ایران نیز امروزه در دست قرار نمی‌گرفت و مانند دیگر فیلم‌های این دوران در گذر زمان نایاب شده یا از بین می‌رفت. حبیب‌الله خان‌مراد همچنین در سال 1349هـ ش در «مستند سینمای ایران؛ از مشروطیت تا سپنتا» به کارگردانی محمد تهامی‌نژاد حضور یافت و در مواجهه با گذشته روایتگر لحظاتی از زندگی خود و داستان ساخت فیلم «حاجی‌آقا آکتور سینما» شد. او در این مستند صحنه‌هایی از فیلم را بازسازی کرد و پس از 37 سال مجددا دقایقی در نقش حاجی‌آقا ظاهر شد. حبیب‌الله خان‌مراد سرانجام در 13 خرداد 1357هـ. ش چهره در نقاب خاک کشید و در امامزاده عبدالله شهرری و در مقبره خانوادگی خاندان مراد به خاک سپرده شد.
منبع: مصاحبه با آقای علیرضا مراد؛ نوه مرحوم حبیب‌الله خان‌مراد