در باب تمدید مأموریت گزارشگر
ویژه حقوق بشر ایران
امیر بی‌پروا. پژوهشگر حقوق بین‌الملل بشر
22 ژوئن 2020 در اجلاس چهل‌و‌سوم شورای حقوق بشر ملل متحد، مأموریت گزارشگر ویژه حقوق بشر ایران، توسط شورای حقوق بشر، با 22 رأی موافق، هشت رأی مخالف و 15 رأی ممتنع تصویب شد؛ در‌حالی‌که دو کشور از اعضای شورای حقوق بشر افغانستان و کنگو در سالن حضور نداشتند و در رأی‌گیری شرکت نکردند، آقای جاوید رحمان در قطع‌نامه‌ای برای یک سال دیگر به مأموریت خود ادامه خواهد داد. به موجب قطع‌نامه تمدید مأموریت، گزارشگر ویژه مکلف است گزارش خود درباره اجرای مأموریتش را به اجلاس چهل‌وششم شورای حقوق بشر و اجلاس هفتادوپنجم مجمع عمومی ارائه کند.
گزارشگران ویژه کشوری در قالب یک مأموریت مشخص به وضعیت حقوق بشر در کشورهای تعیین‌شده با توجه به مؤلفه‌هایی که لزوم بررسی وضعیت حقوق بشر را مشخص می‌کند، به‌عنوان کارشناسان مستقل یا گروه‌های کاری اقدام می‌کنند. کشورهای مختلفی مانند بلاروس، اریتره، آفریقای مرکزی، هائیتی، برمه، کره شمالی، فلسطین، سومالی و سودان کشورهایی هستند که گزارشگر ویژ حقوق بشری دارند. مأموریت گزارشگران کشوری بررسی وضعیت حقوق بشر در کشوری خاص حسب مأموریت تعیین‌شده از سوی شورای حقوق بشر است. گزارشگران کشوری با توجه به وضعیت حقوق بشر در کشوری خاص با درنظرگرفتن مؤلفه‌های مختلف تعیین می‌شوند که رسالت آنها ارائه گزارش از وضعیت حقوق بشر به شورای حقوق بشر است و منابع کاری آنها وسیع است و لازم است به ابعاد پیشرفت‌ها در اطلاعات دریافتی از کشور و ارائه گزارش خود توجه کنند. شورا لازم است برای رعایت عدالت در مأموریت گزارشگران ویژه حتما به پیشرفت‌های کشور در زمینه حقوق بشر در ابعاد مختلف، ظرفیت‌ها و امکانات کشور و مهم‌تر از همه شرایط و تحولات جهانی توجه کند.
تمدید مأموریت گزارشگر ویژه حقوق بشر از چند جهت قابل مداقه است که در وضعیت فعلی جهان باید به این موضوعات توجه شود:
اول، مأموریت اخیر گزارشگر ویژه با 22 رأی موافق در یک قطع‌نامه به تصویب رسیده است. در مقابل تعداد آرای مخالف و ممتنع 23 رأی بوده که مجموع اینها از آرای موافق بیشتر است. بیشتربودن مجموع آرای ممتنع و مخالف مؤید عدم اجماع و اتفاق‌نظر اعضای شورای حقوق بشر درباره وضعیت حقوقبشری در ایران است و در ضرورت ادامه مأموریت گزارشگر ویژه نوعی تردید ایجاد می‌کند. زمانی یک مأموریت ضروری می‌شود که اکثریت قوی از اجرای آن در یک قطع‌نامه با اکثریت موافق حمایت کنند. افزایش تعداد آرای ممتنع در مشروعیت قطع‌نامه شورا تردید ایجاد می‌کند؛ به‌طوری‌که قطع‌نامه از حمایت جهانی و پشتیبانی لازم برخوردار نیست تا مشروعیت داشته باشد.
دوم، در وضعیت شیوع بیماری کرونا که موقعیتی در سطح جهانی برای کشورهای مختلف ایجاد شده است که کشورها با چالش‌های جدی در مقابله با بیماری و اقدام در جهت حفظ جان افراد مواجه هستند، بنا بر ضروریات انسانی اولویت‌های حق‌ها تغییر می‌کند؛ به‌طوری‌که مقابله با بیماری، حفظ جان انسان‌ها بر بسیاری از حقوق و مؤلفه‌ها اولویت می‌یابد. لازم بود که اعضای شورا با توجه به مأموریت‌های گزارشگر ویژه به این مهم نیز توجه می‌‌کردند و از طرف دیگر ضروری است گزارشگر ویژه نیز در دستور کار خود به این مطلب توجه کند که با توجه به اولویت‌ها و ضرورت‌ها بر مطالب تکراری تکیه نکند. لازم است به نقش اقدامات قهری یک‌جانبه آمریکا در این زمینه که برای دسترسی ایرانیان به دارو و مواد غذایی سختی‌هایی ایجاد می‌کند، توجه شود.
سوم، بنابر گزارش‌های بین‌المللی کارشناسان مستقل حقوقبشری، ایران در زمینه اصلاح قوانین و مقررات کیفری به‌ویژه قوانین و مقررات مربوط به مواد مخدر پیشرفت‌های مناسبی داشته است و حتی در دوران شیوع بیماری کرونا در حمایت از زندانیان اقداماتی مؤثر و جدی انجام داده است. این پیشرفت‌های حقوقی و اجرائی که مورد تأیید کارشناسان مستقل بین‌المللی است و در اسناد ملل متحد موجود و در دسترس است، با توجه به پیشرفت‌های حقوقی در ارتباط با تمدید مأموریت گزارشگر ویژه حقوق بشر از لحاظ حقوق بین‌الملل سؤال ایجاد می‌کند که در چنین مواقعی مأموریت کشوری آیا لازم نیست به مأموریت موضوعی تغییر پیدا کند و بحث گزارشگر ویژه منتفی شود.
چهارم، پس از اعمال یک‌جانبه تحریم‌های آمریکا توسط ترامپ علیه ایران، در سیاست یک‌جانبه‌گرایانه ترامپ نقض‌های حقوقبشری نسبت به ایران از سوی آمریکا محرز است که در گزارش ماه مارس گزارشگر ویژه در اجلاس شورای حقوق بشر به آن اشاره شده بود. یک کشور خود بر اثر یک‌جانبه‌گرایی آمریکا قربانی نقض حقوق بشر شده است. حق‌های موضوع اعلامیه جهانی حقوق بشر در پرتو تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا و اقدامات غیرحقوقی ترامپ در قبال ایران نقض می‌شود و بنا بر گزارش‌های کارشناسان مستقل حقوقبشری اقدامات یک‌جانبه آمریکا سبب نقض گسترده حقوق بشر نسبت به ایرانیان شده است و این یک‌جانبه‌گرایی آمریکا نقض حق‌های گسترده‌ای را مانند حق بر سلامت، حق بر غذا، حقوق اقتصادی و اجتماعی را دربر می‌گیرد؛ بنابراین به نظر می‌رسد شورای حقوق بشر باید گزارشگری درباره اقدامات قهری یک‌جانبه ترامپ مشخص کند.
لازم بود اعضای شورای حقوق بشر در تصویب قطع‌نامه با اکثریت ضعیف درباره تمدید مأموریت گزارشگر ویژه به پیشرفت‌های حقوقبشری ایران، وضعیت حاضر به‌ویژه یک‌جانبه‌گرایی آمریکا علیه ایران که خود مغایر با قواعد حقوق بین‌الملل بشر است، توجه کنند؛ زیرا در وضعیت نقض حقوق بشر علیه یک کشور توسط دولت خارجی (نقض‌های حقوقبشری ناشی از یک‌جانبه‌گرایی آمریکا) ضروری است دستور کار و مأموریت گزارشگر نیز تغییر کند. شایسته است شورا به تأثیرات اقدامات قهری آمریکا (تحت‌عنوان فشار حداکثری) که مغایرت آشکار با مؤلفه‌های حقوقبشری دارد، توجه کند و هر تصمیم در این زمینه با ملاحظه تأثیر اقدامات آمریکا بر همه کشورها و ایران لحاظ شود؛ بنابراین لازم بود شورای حقوق بشر در تصویب قطع‌نامه تمدید مأموریت به پیشرفت‌های ایران توجه می‌کرد و تأثیر اقدامات آمریکا را در نظر می‌گرفت.
22 ژوئن 2020 در اجلاس چهل‌و‌سوم شورای حقوق بشر ملل متحد، مأموریت گزارشگر ویژه حقوق بشر ایران، توسط شورای حقوق بشر، با 22 رأی موافق، هشت رأی مخالف و 15 رأی ممتنع تصویب شد؛ در‌حالی‌که دو کشور از اعضای شورای حقوق بشر افغانستان و کنگو در سالن حضور نداشتند و در رأی‌گیری شرکت نکردند، آقای جاوید رحمان در قطع‌نامه‌ای برای یک سال دیگر به مأموریت خود ادامه خواهد داد. به موجب قطع‌نامه تمدید مأموریت، گزارشگر ویژه مکلف است گزارش خود درباره اجرای مأموریتش را به اجلاس چهل‌وششم شورای حقوق بشر و اجلاس هفتادوپنجم مجمع عمومی ارائه کند.
گزارشگران ویژه کشوری در قالب یک مأموریت مشخص به وضعیت حقوق بشر در کشورهای تعیین‌شده با توجه به مؤلفه‌هایی که لزوم بررسی وضعیت حقوق بشر را مشخص می‌کند، به‌عنوان کارشناسان مستقل یا گروه‌های کاری اقدام می‌کنند. کشورهای مختلفی مانند بلاروس، اریتره، آفریقای مرکزی، هائیتی، برمه، کره شمالی، فلسطین، سومالی و سودان کشورهایی هستند که گزارشگر ویژ حقوق بشری دارند. مأموریت گزارشگران کشوری بررسی وضعیت حقوق بشر در کشوری خاص حسب مأموریت تعیین‌شده از سوی شورای حقوق بشر است. گزارشگران کشوری با توجه به وضعیت حقوق بشر در کشوری خاص با درنظرگرفتن مؤلفه‌های مختلف تعیین می‌شوند که رسالت آنها ارائه گزارش از وضعیت حقوق بشر به شورای حقوق بشر است و منابع کاری آنها وسیع است و لازم است به ابعاد پیشرفت‌ها در اطلاعات دریافتی از کشور و ارائه گزارش خود توجه کنند. شورا لازم است برای رعایت عدالت در مأموریت گزارشگران ویژه حتما به پیشرفت‌های کشور در زمینه حقوق بشر در ابعاد مختلف، ظرفیت‌ها و امکانات کشور و مهم‌تر از همه شرایط و تحولات جهانی توجه کند.
تمدید مأموریت گزارشگر ویژه حقوق بشر از چند جهت قابل مداقه است که در وضعیت فعلی جهان باید به این موضوعات توجه شود:
اول، مأموریت اخیر گزارشگر ویژه با 22 رأی موافق در یک قطع‌نامه به تصویب رسیده است. در مقابل تعداد آرای مخالف و ممتنع 23 رأی بوده که مجموع اینها از آرای موافق بیشتر است. بیشتربودن مجموع آرای ممتنع و مخالف مؤید عدم اجماع و اتفاق‌نظر اعضای شورای حقوق بشر درباره وضعیت حقوقبشری در ایران است و در ضرورت ادامه مأموریت گزارشگر ویژه نوعی تردید ایجاد می‌کند. زمانی یک مأموریت ضروری می‌شود که اکثریت قوی از اجرای آن در یک قطع‌نامه با اکثریت موافق حمایت کنند. افزایش تعداد آرای ممتنع در مشروعیت قطع‌نامه شورا تردید ایجاد می‌کند؛ به‌طوری‌که قطع‌نامه از حمایت جهانی و پشتیبانی لازم برخوردار نیست تا مشروعیت داشته باشد.
دوم، در وضعیت شیوع بیماری کرونا که موقعیتی در سطح جهانی برای کشورهای مختلف ایجاد شده است که کشورها با چالش‌های جدی در مقابله با بیماری و اقدام در جهت حفظ جان افراد مواجه هستند، بنا بر ضروریات انسانی اولویت‌های حق‌ها تغییر می‌کند؛ به‌طوری‌که مقابله با بیماری، حفظ جان انسان‌ها بر بسیاری از حقوق و مؤلفه‌ها اولویت می‌یابد. لازم بود که اعضای شورا با توجه به مأموریت‌های گزارشگر ویژه به این مهم نیز توجه می‌‌کردند و از طرف دیگر ضروری است گزارشگر ویژه نیز در دستور کار خود به این مطلب توجه کند که با توجه به اولویت‌ها و ضرورت‌ها بر مطالب تکراری تکیه نکند. لازم است به نقش اقدامات قهری یک‌جانبه آمریکا در این زمینه که برای دسترسی ایرانیان به دارو و مواد غذایی سختی‌هایی ایجاد می‌کند، توجه شود.
سوم، بنابر گزارش‌های بین‌المللی کارشناسان مستقل حقوقبشری، ایران در زمینه اصلاح قوانین و مقررات کیفری به‌ویژه قوانین و مقررات مربوط به مواد مخدر پیشرفت‌های مناسبی داشته است و حتی در دوران شیوع بیماری کرونا در حمایت از زندانیان اقداماتی مؤثر و جدی انجام داده است. این پیشرفت‌های حقوقی و اجرائی که مورد تأیید کارشناسان مستقل بین‌المللی است و در اسناد ملل متحد موجود و در دسترس است، با توجه به پیشرفت‌های حقوقی در ارتباط با تمدید مأموریت گزارشگر ویژه حقوق بشر از لحاظ حقوق بین‌الملل سؤال ایجاد می‌کند که در چنین مواقعی مأموریت کشوری آیا لازم نیست به مأموریت موضوعی تغییر پیدا کند و بحث گزارشگر ویژه منتفی شود.
چهارم، پس از اعمال یک‌جانبه تحریم‌های آمریکا توسط ترامپ علیه ایران، در سیاست یک‌جانبه‌گرایانه ترامپ نقض‌های حقوقبشری نسبت به ایران از سوی آمریکا محرز است که در گزارش ماه مارس گزارشگر ویژه در اجلاس شورای حقوق بشر به آن اشاره شده بود. یک کشور خود بر اثر یک‌جانبه‌گرایی آمریکا قربانی نقض حقوق بشر شده است. حق‌های موضوع اعلامیه جهانی حقوق بشر در پرتو تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا و اقدامات غیرحقوقی ترامپ در قبال ایران نقض می‌شود و بنا بر گزارش‌های کارشناسان مستقل حقوقبشری اقدامات یک‌جانبه آمریکا سبب نقض گسترده حقوق بشر نسبت به ایرانیان شده است و این یک‌جانبه‌گرایی آمریکا نقض حق‌های گسترده‌ای را مانند حق بر سلامت، حق بر غذا، حقوق اقتصادی و اجتماعی را دربر می‌گیرد؛ بنابراین به نظر می‌رسد شورای حقوق بشر باید گزارشگری درباره اقدامات قهری یک‌جانبه ترامپ مشخص کند.
لازم بود اعضای شورای حقوق بشر در تصویب قطع‌نامه با اکثریت ضعیف درباره تمدید مأموریت گزارشگر ویژه به پیشرفت‌های حقوقبشری ایران، وضعیت حاضر به‌ویژه یک‌جانبه‌گرایی آمریکا علیه ایران که خود مغایر با قواعد حقوق بین‌الملل بشر است، توجه کنند؛ زیرا در وضعیت نقض حقوق بشر علیه یک کشور توسط دولت خارجی (نقض‌های حقوقبشری ناشی از یک‌جانبه‌گرایی آمریکا) ضروری است دستور کار و مأموریت گزارشگر نیز تغییر کند. شایسته است شورا به تأثیرات اقدامات قهری آمریکا (تحت‌عنوان فشار حداکثری) که مغایرت آشکار با مؤلفه‌های حقوقبشری دارد، توجه کند و هر تصمیم در این زمینه با ملاحظه تأثیر اقدامات آمریکا بر همه کشورها و ایران لحاظ شود؛ بنابراین لازم بود شورای حقوق بشر در تصویب قطع‌نامه تمدید مأموریت به پیشرفت‌های ایران توجه می‌کرد و تأثیر اقدامات آمریکا را در نظر می‌گرفت.