روابط چين و عربستان بيشتر تجاري است تا ديپلماتيك
پيروزي بايدن، پكن را به رياض نزديك مي‌كند
عربستان سعودی برای روابط خود با چین ارزش زیادی قائل است؛ در‌عین‌حال به‌خوبی می‌داند كه چه محدودیت‌هایی در این زمینه دارد. البته پكن هیچ‌گاه در جهان‌بینی ریاض، جایگزین واشنگتن نمی‌شود؛ حتی اگر روابط ایالات متحده و عربستان در دولت بعدی آمریكا متلاشی شود. بیشترین نگرانی ریاض در رابطه با پكن مانند همیشه و به طور معمول به نفت مربوط می‌شود؛ چراكه چین به‌عنوان بزرگ‌ترین واردكننده نفت از ریاض، بزرگ‌ترین شریك تجارت عربستان نیز به شمار می‌رود. مؤسسه پژوهشی بروكینگز در گزارشی به قلم «بروس ریدل»، کارشناس ارشد بروکینگز، می‌نویسد اما با وجود مسائل تجاری، همكاری استراتژیكی بین این دو كشور وجود ندارد و چین سعی می‌كند دشمنی عربستان با تهران را وارد روابطش با پادشاهی سعودی نكند. در‌این‌میان شریك استراتژیك عربستان سعودی همچنان ایالات متحده آمریكاست و تقریبا همه تسلیحات این كشور از آمریكا، بریتانیا و دیگر كشورهای غربی تأمین می‌شود. با‌این‌حال چین با اشتیاق ولیعهدی «محمد بن‌سلمان» را پذیرا شد و اعلام كرد كه رابطه با ریاض به دلیل تصمیم‌گیری‌های بی‌پروای ولیعهد جوان در معرض خطر قرار نمی‌گیرد.
آغاز فروش تسلیحات در دهه 80 میلادی
عربستان سعودی از مخالفان سرسخت كمونیسم در جریان جنگ سرد بود و تا اواخر دهه 80 میلادی هیچ روابط دیپلماتیكی با چین نداشت؛ اما در اواسط این دهه، این كشور از دو جهت احساس تهدید می‌كرد؛ نخست ایران و دوم اسرائیل. جنگ ایران و عراق در سپتامبر 1980 میلادی با حمله بغداد به تهران آغاز شد و عربستان یكی از متحدان و سرمایه‌گذاران بغداد به شمار می‌رفت؛ تا‌آنجایی‌كه در ماه آگوست همان سال «صدام حسین»، رئیس‌جمهوری وقت عراق، در دیداری با «ملك فهد» پادشاه سعودی موضوع جنگ را بررسی كرده بودند؛ اما شرایط به‌سرعت علیه عراق رقم خورد و ایران چندین بار به این كشور حمله كرد. در آن سو، اسرائیل با بمباران یكی از پایگاه‌های هستهای عراق در سال 1981 و سپس حمله به مقر سازمان آزادی‌بخش فلسطین در سال 1958 میلادی، توانایی نظامی خود را به رخ عربستان كشید. پس از این بود كه سعودی‌ها مشتاقانه خواهان دستیابی به موشك‌های بالستیك با برد متوسط بودند تا در صورت لزوم بتوانند هم ایران و هم اسرائیل را مهار كنند؛ اما تأمین‌كنندگان سنتی اسلحه حاضر به فروش تجهیزات‌شان به ریاض نبودند. در این شرایط بود كه ملك فهد و وزیر دفاع وقت عربستان تصمیم گرفته‌اند
روابط خود را با چین آغاز كنند. ملك فهد به پسرش «شاهزاده بندر بن‌سلطان آل‌سعود» كه سفیر عربستان در آمریكا بود و «شاهزاده خالد بن‌سلطان آل‌سعود» برادرش، كه ریاست فرماندهی پدافند هوایی عربستان را برعهده داشت، مأموریت داد تا باب گفت‌وگوها با پكن را باز و زمینه استقرار و نصب موشك‌ها در خاك این كشور را مهیا كنند؛ بنابراین گفت‌وگوها با سفیر چین در ایالات متحده در واشنگتن آغاز شد و از «هان شو»، سفیر وقت چین، خواسته شد تا از پكن بخواهد موشك در اختیار ریاض بگذارد. پاسخ مثبت بود و بندر به پاكستان سفر و با مقامات چینی در اسلام‌آباد به طور مخفیانه دیدار كرد. در جولای 1985 بندر بعد از سه دیدار مخفیانه برای توافق بر سر جزئیات به طور رسمی به پكن رفت. سپس یك تیم چینی مخفیانه به ریاض رفت تا هم‌زمان با دیدار با شاهزاده خالد، زمینه همكاری دو ارتش را فراهم كنند. قرارداد در دسامبر 1986 نهایی شد و تقریبا 50 موشک چینی CSS-2 با كد «بادهای شرقی» به عربستان تحویل و در تأسیسات زمینی این كشور نصب شد. برادر پادشاه سعودی برای نهایی‌كردن همه جزئیات و نظارت بر چگونگی نقل و انتقالات، چهار بار در آن زمان به چین سفر كرد. او بعدها نوشت:
«این موشك‌ها به ما این توانایی را می‌دهند تا برابر هر نوع حمله‌ای چه از سوی تل‌آویو و چه تهران از خود دفاع كنیم»؛ اما برخی بر این باور بودند كه چین یك سیستم منسوخ‌شده را به ریاض فروخته است. به گفته آنان، این موشك‌ها تنها دارای كلاهك هستهای معمولی بودند و سلاح كشتارجمعی به شمار نمی‌رفتند.
شناسایی این پایگاه موشكی توسط سازمان سیا در اوایل سال 1988 میلادی باعث شد تا رابطه واشنگتن با ریاض بحرانی شود. «دونالد ریگان»، رئیس‌جمهوری وقت آمریكا، خواستار از‌بین‌بردن فوری این موشك‌ها شد؛ اما ملك فهد از این اقدام خودداری كرد. ماجرای این داستان در هجدهم ماه مارس در روزنامه واشنگتن‌پست افشا شد. سعودی‌ها نگران بودند كه اسرائیل به این پایگاه حمله كند. از‌این‌رو بندر از «كالین پاول» كه در آن زمان مشاور امنیت ملی ریگان بود، خواست تا به اسرائیلی‌ها اطمینان دهد كه این موشك‌ها فقط برای استفاده دفاعی هستند. پاول بعدها در خاطراتش نوشت كه روزهای پرتنشی را گذرانده بود؛ چراكه اگر اسرائیل به این پایگاه حمله می‌كرد، تكنیسین‌های چینی به همراه سعودی‌ها كشته می‌شدند و اسرائیل پس از فشارهای شدید ریگان از تصمیم خود عقب نشست. اما ماجرا به اینجا ختم نشد و ملك فهد برای نشان‌دادن عصبانیتش از انتقاد ایالات متحده، «هیوم هوران»، سفیر وقت آمریكا را از این پادشاهی اخراج كرد. این موشك‌ها تا به امروز در عربستان سعودی باقی ماندند و همچنان عملیاتی هستند. ریاض تاكنون تنها یك بار آن‌هم در سال 2014 میلادی زمان رژه با حضور رئیس ستاد ارتش
پاكستان این موشك‌ها را به نمایش عمومی گذاشت و تاكنون از آنها در هیچ جنگی استفاده نكرده است؛ چه در جنگ با عراق در سال 1991 میلادی و چه در جنگ كنونی با یمن.
با همه این چالش‌ها این قرارداد زمینه گشایش روابط دیپلماتیك عربستان با چین را رقم زد و بندر در جولای سال 1990 نیز بار دیگر به پكن رفت؛ اما این دیدار به فروش بیشتر تجهیزات نظامی منجر نشد. سعودی‌ها بعدها از چین هواپیمایی بدون سرنشین خریداری كردند؛ پهپادی كه از آنان اكنون در جنگ یمن استفاده می‌كنند. این در حالی است كه این كشور همچنان برای نیروی هوایی خود به هواپیماهای آمریكایی و بریتانیایی متكی است و برای ارتش خود از تانك‌های آمریكایی استفاده می‌كند و همچنین برای پیاده‌نظام خود از كانادا وسایل نقلیه جنگی می‌خرد. البته قرارداد عربستان با چین از همان ابتدا تا حدودی عجیب بود؛ چراكه به طور معمول این كشور موشک CSS-2 خود را به كلاهك هستهای مجهز می‌كند؛ اما برای سعودی‌ها تنها كلاهك معمولی نصب كرده بودند.
تمركز بر اقتصاد و انرژی
مؤسسه بروكینگز در ادامه می‌نویسد: نكته مهم اینجاست كه چین تاكنون حاضر نشده به درگیری بین تهران و ریاض وارد شود و در‌حالی‌كه این دو كشور از لبنان گرفته تا یمن مواضع متضاد با یكدیگر دارند، پكن همچنان از توافق هستهای ایران حمایت می‌كند. البته ریاض نیز با علم بر این موضوع هیچ‌گاه از این كشور نخواسته تا از برجام خارج شود؛ همان كاری که ایالات متحده انجام داده است. طبق این گزارش چین و عربستان فقط به دنبال روابط تجاری هستند و در مسائل دیپلماتیك یكدیگر ورود نمی‌كنند. در سال‌های اخیر مهم‌ترین اتفاق سیاسی بین این دو كشور سفر «محمد بن‌سلمان»، ولیعهد این كشور، در فوریه سال 2019 به پكن بوده است. تور آسیایی بن‌سلمان نخستین سفر مهم او پس از قتل «جمال خاشقجی»، روزنامه‌نگار سعودی در كنسولگری استانبول بود. او پس از دیدار با مقامات پاكستان و هند، وارد چین شد؛ كشوری كه موضوع خاشقجی در آن مسكوت مانده بود. در این سفر هر دو طرف روابط خود را آزاد توصیف كردند و توافقی برای ساخت پالایشگاه پتروشیمی با سرمایه‌گذاری مشترك دو كشور، به همراه صدها قرارداد دیگر به امضا رسید. با شیوع و همه‌گیری ویروس كرونا این پادشاهی متحمل زیان‌های مالی
سنگینی شد. ورود حجاج به مكه و مدینه متوقف شد و با كاهش تقاضای نفت و كاهش بهای آن، اقتصاد عربستان ركود سنگینی را تجربه كرد. در این شرایط بود كه عربستان بار دیگر به سمت چین چرخید و 9 میلیون كیت آزمایش برای مبارزه با كرونا خریداری كرد و همچنین 500 متخصص پزشكی به این كشور رفتند تا مقدمات ساخت شش آزمایشگاه را فراهم كنند. طبق گزارش‌های منتشر‌شده تا زمان برگشت تقاضا برای خرید نفت به سطح پیش از شیوع كرونا، ریاض مجبور است از ذخایر مالی خود استفاده كند كه در نتیجه میزان تجارت با پكن نیز روند نزولی را تجربه خواهد كرد.
تأثیر پیروزی بایدن
اگر «جو بایدن»، معاون‌اول سابق ایالات متحده، در انتخابات ماه نوامبر بتواند «دونالد ترامپ»، رئیس‌جمهوری كنونی آمریكا را شكست دهد، بدون‌شك این سیاست‌مدار دموكرات در مواجهه با ریاض سیاست‌های جدیدی را به كار خواهد بست. بایدن، عربستان سعودی را یك حكومت «مطرود» خوانده كه باید به خاطر قتل خاشقجی مجازات شود. او همچنین همراه با دیگر اعضای كلیدی حزب دموكرات خواهان آن شده تا زمانی كه جنگ یمن ادامه دارد، فروش اسلحه به ریاض متوقف شود؛ البته نمی‌توان این واقعیت را نادیده گرفت كه این جنگ زمانی آغاز شد كه بایدن معاون اوباما بود و بر همه مسائل نظارت داشت؛ اما بدون‌شك با ریاست‌جمهوری بایدن روابط واشنگتن با ریاض به‌ویژه روابط با شخص بن‌سلمان به طرز چشمگیری تغییر خواهد كرد و چین در‌این‌میان می‌تواند از این فرصت بیشترین بهره را ببرد؛ هرچند با توجه به محدودیت‌های پیش‌رو، هرگونه گسترش در روابط عربستان و چین بیشتر نمادین است تا اصولی.
عربستان سعودی برای روابط خود با چین ارزش زیادی قائل است؛ در‌عین‌حال به‌خوبی می‌داند كه چه محدودیت‌هایی در این زمینه دارد. البته پكن هیچ‌گاه در جهان‌بینی ریاض، جایگزین واشنگتن نمی‌شود؛ حتی اگر روابط ایالات متحده و عربستان در دولت بعدی آمریكا متلاشی شود. بیشترین نگرانی ریاض در رابطه با پكن مانند همیشه و به طور معمول به نفت مربوط می‌شود؛ چراكه چین به‌عنوان بزرگ‌ترین واردكننده نفت از ریاض، بزرگ‌ترین شریك تجارت عربستان نیز به شمار می‌رود. مؤسسه پژوهشی بروكینگز در گزارشی به قلم «بروس ریدل»، کارشناس ارشد بروکینگز، می‌نویسد اما با وجود مسائل تجاری، همكاری استراتژیكی بین این دو كشور وجود ندارد و چین سعی می‌كند دشمنی عربستان با تهران را وارد روابطش با پادشاهی سعودی نكند. در‌این‌میان شریك استراتژیك عربستان سعودی همچنان ایالات متحده آمریكاست و تقریبا همه تسلیحات این كشور از آمریكا، بریتانیا و دیگر كشورهای غربی تأمین می‌شود. با‌این‌حال چین با اشتیاق ولیعهدی «محمد بن‌سلمان» را پذیرا شد و اعلام كرد كه رابطه با ریاض به دلیل تصمیم‌گیری‌های بی‌پروای ولیعهد جوان در معرض خطر قرار نمی‌گیرد.
آغاز فروش تسلیحات در دهه 80 میلادی
عربستان سعودی از مخالفان سرسخت كمونیسم در جریان جنگ سرد بود و تا اواخر دهه 80 میلادی هیچ روابط دیپلماتیكی با چین نداشت؛ اما در اواسط این دهه، این كشور از دو جهت احساس تهدید می‌كرد؛ نخست ایران و دوم اسرائیل. جنگ ایران و عراق در سپتامبر 1980 میلادی با حمله بغداد به تهران آغاز شد و عربستان یكی از متحدان و سرمایه‌گذاران بغداد به شمار می‌رفت؛ تا‌آنجایی‌كه در ماه آگوست همان سال «صدام حسین»، رئیس‌جمهوری وقت عراق، در دیداری با «ملك فهد» پادشاه سعودی موضوع جنگ را بررسی كرده بودند؛ اما شرایط به‌سرعت علیه عراق رقم خورد و ایران چندین بار به این كشور حمله كرد. در آن سو، اسرائیل با بمباران یكی از پایگاه‌های هستهای عراق در سال 1981 و سپس حمله به مقر سازمان آزادی‌بخش فلسطین در سال 1958 میلادی، توانایی نظامی خود را به رخ عربستان كشید. پس از این بود كه سعودی‌ها مشتاقانه خواهان دستیابی به موشك‌های بالستیك با برد متوسط بودند تا در صورت لزوم بتوانند هم ایران و هم اسرائیل را مهار كنند؛ اما تأمین‌كنندگان سنتی اسلحه حاضر به فروش تجهیزات‌شان به ریاض نبودند. در این شرایط بود كه ملك فهد و وزیر دفاع وقت عربستان تصمیم گرفته‌اند
روابط خود را با چین آغاز كنند. ملك فهد به پسرش «شاهزاده بندر بن‌سلطان آل‌سعود» كه سفیر عربستان در آمریكا بود و «شاهزاده خالد بن‌سلطان آل‌سعود» برادرش، كه ریاست فرماندهی پدافند هوایی عربستان را برعهده داشت، مأموریت داد تا باب گفت‌وگوها با پكن را باز و زمینه استقرار و نصب موشك‌ها در خاك این كشور را مهیا كنند؛ بنابراین گفت‌وگوها با سفیر چین در ایالات متحده در واشنگتن آغاز شد و از «هان شو»، سفیر وقت چین، خواسته شد تا از پكن بخواهد موشك در اختیار ریاض بگذارد. پاسخ مثبت بود و بندر به پاكستان سفر و با مقامات چینی در اسلام‌آباد به طور مخفیانه دیدار كرد. در جولای 1985 بندر بعد از سه دیدار مخفیانه برای توافق بر سر جزئیات به طور رسمی به پكن رفت. سپس یك تیم چینی مخفیانه به ریاض رفت تا هم‌زمان با دیدار با شاهزاده خالد، زمینه همكاری دو ارتش را فراهم كنند. قرارداد در دسامبر 1986 نهایی شد و تقریبا 50 موشک چینی CSS-2 با كد «بادهای شرقی» به عربستان تحویل و در تأسیسات زمینی این كشور نصب شد. برادر پادشاه سعودی برای نهایی‌كردن همه جزئیات و نظارت بر چگونگی نقل و انتقالات، چهار بار در آن زمان به چین سفر كرد. او بعدها نوشت:
«این موشك‌ها به ما این توانایی را می‌دهند تا برابر هر نوع حمله‌ای چه از سوی تل‌آویو و چه تهران از خود دفاع كنیم»؛ اما برخی بر این باور بودند كه چین یك سیستم منسوخ‌شده را به ریاض فروخته است. به گفته آنان، این موشك‌ها تنها دارای كلاهك هستهای معمولی بودند و سلاح كشتارجمعی به شمار نمی‌رفتند.
شناسایی این پایگاه موشكی توسط سازمان سیا در اوایل سال 1988 میلادی باعث شد تا رابطه واشنگتن با ریاض بحرانی شود. «دونالد ریگان»، رئیس‌جمهوری وقت آمریكا، خواستار از‌بین‌بردن فوری این موشك‌ها شد؛ اما ملك فهد از این اقدام خودداری كرد. ماجرای این داستان در هجدهم ماه مارس در روزنامه واشنگتن‌پست افشا شد. سعودی‌ها نگران بودند كه اسرائیل به این پایگاه حمله كند. از‌این‌رو بندر از «كالین پاول» كه در آن زمان مشاور امنیت ملی ریگان بود، خواست تا به اسرائیلی‌ها اطمینان دهد كه این موشك‌ها فقط برای استفاده دفاعی هستند. پاول بعدها در خاطراتش نوشت كه روزهای پرتنشی را گذرانده بود؛ چراكه اگر اسرائیل به این پایگاه حمله می‌كرد، تكنیسین‌های چینی به همراه سعودی‌ها كشته می‌شدند و اسرائیل پس از فشارهای شدید ریگان از تصمیم خود عقب نشست. اما ماجرا به اینجا ختم نشد و ملك فهد برای نشان‌دادن عصبانیتش از انتقاد ایالات متحده، «هیوم هوران»، سفیر وقت آمریكا را از این پادشاهی اخراج كرد. این موشك‌ها تا به امروز در عربستان سعودی باقی ماندند و همچنان عملیاتی هستند. ریاض تاكنون تنها یك بار آن‌هم در سال 2014 میلادی زمان رژه با حضور رئیس ستاد ارتش
پاكستان این موشك‌ها را به نمایش عمومی گذاشت و تاكنون از آنها در هیچ جنگی استفاده نكرده است؛ چه در جنگ با عراق در سال 1991 میلادی و چه در جنگ كنونی با یمن.
با همه این چالش‌ها این قرارداد زمینه گشایش روابط دیپلماتیك عربستان با چین را رقم زد و بندر در جولای سال 1990 نیز بار دیگر به پكن رفت؛ اما این دیدار به فروش بیشتر تجهیزات نظامی منجر نشد. سعودی‌ها بعدها از چین هواپیمایی بدون سرنشین خریداری كردند؛ پهپادی كه از آنان اكنون در جنگ یمن استفاده می‌كنند. این در حالی است كه این كشور همچنان برای نیروی هوایی خود به هواپیماهای آمریكایی و بریتانیایی متكی است و برای ارتش خود از تانك‌های آمریكایی استفاده می‌كند و همچنین برای پیاده‌نظام خود از كانادا وسایل نقلیه جنگی می‌خرد. البته قرارداد عربستان با چین از همان ابتدا تا حدودی عجیب بود؛ چراكه به طور معمول این كشور موشک CSS-2 خود را به كلاهك هستهای مجهز می‌كند؛ اما برای سعودی‌ها تنها كلاهك معمولی نصب كرده بودند.
تمركز بر اقتصاد و انرژی
مؤسسه بروكینگز در ادامه می‌نویسد: نكته مهم اینجاست كه چین تاكنون حاضر نشده به درگیری بین تهران و ریاض وارد شود و در‌حالی‌كه این دو كشور از لبنان گرفته تا یمن مواضع متضاد با یكدیگر دارند، پكن همچنان از توافق هستهای ایران حمایت می‌كند. البته ریاض نیز با علم بر این موضوع هیچ‌گاه از این كشور نخواسته تا از برجام خارج شود؛ همان كاری که ایالات متحده انجام داده است. طبق این گزارش چین و عربستان فقط به دنبال روابط تجاری هستند و در مسائل دیپلماتیك یكدیگر ورود نمی‌كنند. در سال‌های اخیر مهم‌ترین اتفاق سیاسی بین این دو كشور سفر «محمد بن‌سلمان»، ولیعهد این كشور، در فوریه سال 2019 به پكن بوده است. تور آسیایی بن‌سلمان نخستین سفر مهم او پس از قتل «جمال خاشقجی»، روزنامه‌نگار سعودی در كنسولگری استانبول بود. او پس از دیدار با مقامات پاكستان و هند، وارد چین شد؛ كشوری كه موضوع خاشقجی در آن مسكوت مانده بود. در این سفر هر دو طرف روابط خود را آزاد توصیف كردند و توافقی برای ساخت پالایشگاه پتروشیمی با سرمایه‌گذاری مشترك دو كشور، به همراه صدها قرارداد دیگر به امضا رسید. با شیوع و همه‌گیری ویروس كرونا این پادشاهی متحمل زیان‌های مالی
سنگینی شد. ورود حجاج به مكه و مدینه متوقف شد و با كاهش تقاضای نفت و كاهش بهای آن، اقتصاد عربستان ركود سنگینی را تجربه كرد. در این شرایط بود كه عربستان بار دیگر به سمت چین چرخید و 9 میلیون كیت آزمایش برای مبارزه با كرونا خریداری كرد و همچنین 500 متخصص پزشكی به این كشور رفتند تا مقدمات ساخت شش آزمایشگاه را فراهم كنند. طبق گزارش‌های منتشر‌شده تا زمان برگشت تقاضا برای خرید نفت به سطح پیش از شیوع كرونا، ریاض مجبور است از ذخایر مالی خود استفاده كند كه در نتیجه میزان تجارت با پكن نیز روند نزولی را تجربه خواهد كرد.
تأثیر پیروزی بایدن
اگر «جو بایدن»، معاون‌اول سابق ایالات متحده، در انتخابات ماه نوامبر بتواند «دونالد ترامپ»، رئیس‌جمهوری كنونی آمریكا را شكست دهد، بدون‌شك این سیاست‌مدار دموكرات در مواجهه با ریاض سیاست‌های جدیدی را به كار خواهد بست. بایدن، عربستان سعودی را یك حكومت «مطرود» خوانده كه باید به خاطر قتل خاشقجی مجازات شود. او همچنین همراه با دیگر اعضای كلیدی حزب دموكرات خواهان آن شده تا زمانی كه جنگ یمن ادامه دارد، فروش اسلحه به ریاض متوقف شود؛ البته نمی‌توان این واقعیت را نادیده گرفت كه این جنگ زمانی آغاز شد كه بایدن معاون اوباما بود و بر همه مسائل نظارت داشت؛ اما بدون‌شك با ریاست‌جمهوری بایدن روابط واشنگتن با ریاض به‌ویژه روابط با شخص بن‌سلمان به طرز چشمگیری تغییر خواهد كرد و چین در‌این‌میان می‌تواند از این فرصت بیشترین بهره را ببرد؛ هرچند با توجه به محدودیت‌های پیش‌رو، هرگونه گسترش در روابط عربستان و چین بیشتر نمادین است تا اصولی.