نقشه راه احیای زاینده‌رود به‌زودي در شوراي عالي آب تصويب مي‌شود
نسخه‌اي تكراري براي نجات فلات مركزي
لیلا مرگن : زاینده‌رود، مهم‌ترین رودخانه فلات مركزی ایران به‌دلیل اعمال سیاست‌های توسعه‌ای نادرست از حالت دائمی به فصلی تغییر شكل یافته است. فلات مركزی با همه حساسیت‌ها و شكنندگی‌هایش نیاز به برنامه‌ای برای مدیریت پایدار آب دارد؛ اما نسخه كارگروه احیای زاینده‌رود برای این حوضه آبریز پیچیده، همان نسخه تكراری از بالا به پایینی است كه هیچ‌گاه جواب نداده است. نگاه دستوری و اعمال نظرات حاكمیتی بدون توجه به نظر همه ذی‌نفعان حوضه، زاینده‌رود را خشك كرده و حالا كه 20 ماه از دستور رئیس‌جمهور برای احیای زاینده‌رود می‌گذرد هم برنامه درخور‌توجهی برای نجات آن ارائه نشده است. در نقشه راه احیای زاینده‌رود كه هفته گذشته با حضور معاون اول رئیس‌جمهور ازسوی وزارت نیرو ارائه شد، به‌درستی مشخص نیست كه كدام وزارتخانه یا دستگاه می‌تواند وابستگی معیشتی مردم به كشاورزی را كاهش دهد. چه كسی مسئول چه كاری است و اساسا چگونه قرار است با همكاری همه دستگاه‌ها مصارف كاهش یابد. بر‌اساس اطلاعات رسیده به «شرق» این نقشه راه كه هفته گذشته در حضور معاون اول به تصویب رسیده، در اختیار دستگاه‌های اجرائی قرار گرفته است تا آن را
مطالعه كنند و در هفته آینده در شورای عالی آب به تصویب خواهد رسید؛ نقشه‌ای كه به نظر نمی‌رسد ماحصل اجرای آن، نجات زاینده‌رود نباشد. مسئله آب در فلات مركزی ایران، مسئله‌ای نیست كه به‌راحتی و با تشكیل كارگروه و دستور مقامات قابل حل باشد؛ اما گویا از همان نسخه‌های نخ‌نما‌شده، برای حل مسئله زاینده‌رود استفاده می‌شود. 20 ماهی هست كه از دستور حسن روحانی برای تشكیل كارگروه احیای زاینده‌رود می‌گذرد؛ كارگروهی كه پیش‌نویس نقشه راه احیای زاینده‌رود را 28 شهریور 98 برای اعضایش ارسال كرد. كمیته برنامه‌ریزی و تلفیق كارگروه احیای زاینده‌رود در بهمن 98 چهار جلسه متوالی با موضوع بررسی نقشه راه حوضه آبریز زاینده‌رود تشكیل داد و پس از جمع‌بندی و نهایی‌شدن پنج فاز سیمای كلی نقشه راه حوضه آبریز زاینده‌رود، آن را در جلسه‌ای با حضور معاون اول رئیس‌جمهور به تصویب رساند تا در هفته آینده این برنامه در شورای عالی آب به تصویب برسد. اطلاعات موجود درباره این برنامه نشان می‌دهد كه قرار است 35 اقدام در پنج فاز اجرائی شود.
تصویب نقشه راه زاینده‌رود با حضور معاون اول
هفته گذشته جلسه‌ای با حضور معاون‌اول رئیس‌جمهور برگزار شد و «نقشه راه احیای زاینده‌رود» که توسط وزارت نیرو تهیه شده بود، به تصویب رسید. در این جلسه قرار شد دستگاه‌ها نظرات خود را تا دو هفته به وزارت نیرو ارسال کنند.
یك منبع مطلع درباره مطالب مطرح‌شده در جلسه با حضور معاون‌اول رئیس‌جمهور به «شرق» می‌گوید: در ابتدای جلسه اسحاق جهانگیری، معاون‌اول رئیس‌جمهور مخالف کارگروه بوده و با توجه به وجود شورای عالی آب، وجود چنین كارگروهی را بی‌معنی می‌دانست. البته بعد از توضیحات وزیر نیرو مبنی‌بر اینکه کارگروه ذیل شورا تصویب شده و کشورهای خارج هم این کار را کرده‌اند، در پایان جلسه تشكیل كارگروه را اقدامی خوب دانست. او ادامه می‌دهد: جمالی‌نژاد، نماینده وزیر کشور، در جلسه ساکت بود؛ در‌حالی‌که همه موارد حوضه زاینده‌رود اجتماعی-امنیتی است و به وزارت کشور مربوط می‌شود. این منبع مطلع اضافه می‌كند: محمد شریعتمدار، سرپرست مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق بازرگانی، درباره نقشه راه اعلام می‌كند که ۳۵ فعالیت در آن تعریف شده است. سؤال این است کدام دستگاه توان انجام اینها را دارد؟ فکر کردم دیدم فقط شیخ بهایی که شاه‌عباس را پشت خود داشت، این توان را دارد. عیسی كلانتری، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست هم با اعمال تغییراتی، با نقشه راه موافق بوده است. او بیان می‌كند: عباس كشاورز، مشاور وزیر جهاد كشاورزی، در این جلسه مطرح می‌كند كه الگوی
کشت در زاینده‌رود سال‌هاست تهیه شده است. تکرار آن چه لزومی دارد؟ اجرای الگوی کشت مستلزم مقدماتی است که تحویل حجمی آب اصل آن است. در نقشه راه توقف محصولات آب‌بر (این هم تکرار مکررات است که سال‌های سال برای ارومیه تلاش شد و شکست خورد) جهاد کشاورزی اهرمی برای توقف آن ندارد.
حل مسائل زاینده‌رود در چنبره تصویب‌نامه‌ها
مهدی فصیحی‌هرندی، دکترای سیاست‌گذاری تکنولوژی (حکمرانی آب)، دانشگاه صنعتی دلفت هلند در توییتی به اظهار‌نظر درباره نقشه راه تصویب‌شده در حضور معاون اول میپردازد. او می‌نویسد: «حدود ۲۰ ماه از دستور تشکیل ستاد احیای زاینده‌رود ازسوی آقای روحانی گذشته، حل مسائل زاینده‌رود هنوز در چنبره کارگروه‌ها، مصوبات و جلسات نا‌کارای هیدروکرات‌ها گرفتار است. سال گذشته کارگروه احیای زاینده‌رود و کارون تشکیل شد. چندمین جلسه کارگروه احیای زاینده‌رود هفتم مرداد 99 در حضور جهانگیری تشکیل شد تا نقشه راه احیا تهیه شده و تصویب شود. نقشه راه ۳۵ اقدام دارد، در پنج مرحله. اقداماتی که بدون حضور ذی‌نفعان پشت درهای بسته و البته تکراری طراحی شده و بدون اینکه بررسی شود کدام نهاد حکمرانی ظرفیت اجرای آن را دارد، قرار است با دریافت نظرات طرف‌های دولتی دو هفته دیگر در شورای عالی آب تصویب شود. غافل از اینکه زاینده‌رود برای احیا به «نقشه راه بررسی اشتباهات گذشته» نیاز دارد. سیاست‌هایی که از سال ۹۲ باعث شده خروارها مصوبه و اقدام و آیین‌نامه برای زاینده‌رود تدوین شود. اینکه اجرائی نشده؛ یعنی ظرفیت آن در بدنه دولت وجود ندارد. حکمرانی آب در
حوضه زاینده‌رود قرن‌هاست اجتماع‌محور بوده و این کارگروه و ساختار‌های مشابه که این اصل ابتدایی را نادیده می‌گیرد، خود تبدیل به یکی از مسائل حوضه می‌شود. جالب اینکه تنها اقدامی از این کارگروه که اجرائی شده، انحلال شورای هماهنگی حوضه بوده که سال‌هاست عملا نظمی حتی ناقص را بر حوضه حاکم کرده بود».
برنامه‌ای ضد منابع طبیعی
آیا با توجه به اینكه بندهای این برنامه در گذشته هم مطرح بود، اصلا نیازی به تشكیل كارگروه احیای زاینده‌رود وجود داشت؟ انوش اسفندیاری، دبیر اندیشكده تدبیر آب، در گفت‌وگو با «شرق» نقشه راه تدوین‌شده از سوی كارگروه را نقشه راهی می‌داند كه باید 10 تا 15 سال قبل تدوین می‌شد.
او می‌گوید: موضوعی كه در این نقشه راه كم مورد توجه قرار گرفته است، این است كه خود برنامه توسعه حوضه آبریز زاینده‌رود، برنامه‌ای ضد منابع طبیعی است. به دلیل اینكه در چند دهه جمعیت این حوضه پنج برابر شده است. فشار به منابع طبیعی بسیار زیاد بوده است. شاید فكر می‌كردند با آن سرمایه‌گذاری مخرب محیط زیست می‌توانند اشتغال و ثروت استان را بالا ببرند و به‌نوعی خودشان در واقع امتیازاتی را به استان بدهند؛ اما مشخص شده است كه آن مسیر توسعه، مسیری است كه همه‌چیز را به فنا می‌دهد.
اسفندیاری تأكید می‌كند: چنین راهكارهایی در كوتاه‌مدت ممكن است جاذبه‌ای برای منطقه ایجاد كند؛ اما نمی‌تواند پایدار باشد. در‌واقع بر‌اساس موازین توسعه پایدار، برنامه توسعه حوضه زاینده‌رود مورد نقد قرار نگرفته است. این برنامه مثل موتور و نیروی پیشرانی می‌ماند كه همه‌چیز را با خود میبرد و بقیه باید به‌دنبال آن قطاری كه راه افتاده است، بدوند. این موضوعی است كه مورد توجه قرار نگرفته است و اگر این مسئله درست نشود، تلاش‌هایی كه می‌شود و ترمزهای كوتاهی كه تلاش می‌شود برای این قضیه ایجاد كنند، خیلی ناتوان به نظر می‌آید.
او اضافه می‌كند: فقط منفعلانه درباره قضیه عمل كرده‌اند. هدف‌هایی كه در این برنامه گذاشته‌اند، كاهش سطح تعارضات و مناقشات بود. كسی با این مخالفتی ندارد. فقط با امید‌داشتن برنامه محقق نمی‌شود. یكی از عوامل ایجاد تعارضات برنامه توسعه لجام‌گسیخته‌ای است كه این حوضه دارد.
دبیر اندیشكده تدبیر آب عنوان می‌كند: مهم‌ترین هدفی كه در برنامه نداریم، متناسب‌كردن برنامه توسعه با ظرفیت‌های طبیعی منطقه است. این هدف در واقع یك غایب بزرگ در این برنامه است.
لیلا مرگن : زاینده‌رود، مهم‌ترین رودخانه فلات مركزی ایران به‌دلیل اعمال سیاست‌های توسعه‌ای نادرست از حالت دائمی به فصلی تغییر شكل یافته است. فلات مركزی با همه حساسیت‌ها و شكنندگی‌هایش نیاز به برنامه‌ای برای مدیریت پایدار آب دارد؛ اما نسخه كارگروه احیای زاینده‌رود برای این حوضه آبریز پیچیده، همان نسخه تكراری از بالا به پایینی است كه هیچ‌گاه جواب نداده است. نگاه دستوری و اعمال نظرات حاكمیتی بدون توجه به نظر همه ذی‌نفعان حوضه، زاینده‌رود را خشك كرده و حالا كه 20 ماه از دستور رئیس‌جمهور برای احیای زاینده‌رود می‌گذرد هم برنامه درخور‌توجهی برای نجات آن ارائه نشده است. در نقشه راه احیای زاینده‌رود كه هفته گذشته با حضور معاون اول رئیس‌جمهور ازسوی وزارت نیرو ارائه شد، به‌درستی مشخص نیست كه كدام وزارتخانه یا دستگاه می‌تواند وابستگی معیشتی مردم به كشاورزی را كاهش دهد. چه كسی مسئول چه كاری است و اساسا چگونه قرار است با همكاری همه دستگاه‌ها مصارف كاهش یابد. بر‌اساس اطلاعات رسیده به «شرق» این نقشه راه كه هفته گذشته در حضور معاون اول به تصویب رسیده، در اختیار دستگاه‌های اجرائی قرار گرفته است تا آن را
مطالعه كنند و در هفته آینده در شورای عالی آب به تصویب خواهد رسید؛ نقشه‌ای كه به نظر نمی‌رسد ماحصل اجرای آن، نجات زاینده‌رود نباشد. مسئله آب در فلات مركزی ایران، مسئله‌ای نیست كه به‌راحتی و با تشكیل كارگروه و دستور مقامات قابل حل باشد؛ اما گویا از همان نسخه‌های نخ‌نما‌شده، برای حل مسئله زاینده‌رود استفاده می‌شود. 20 ماهی هست كه از دستور حسن روحانی برای تشكیل كارگروه احیای زاینده‌رود می‌گذرد؛ كارگروهی كه پیش‌نویس نقشه راه احیای زاینده‌رود را 28 شهریور 98 برای اعضایش ارسال كرد. كمیته برنامه‌ریزی و تلفیق كارگروه احیای زاینده‌رود در بهمن 98 چهار جلسه متوالی با موضوع بررسی نقشه راه حوضه آبریز زاینده‌رود تشكیل داد و پس از جمع‌بندی و نهایی‌شدن پنج فاز سیمای كلی نقشه راه حوضه آبریز زاینده‌رود، آن را در جلسه‌ای با حضور معاون اول رئیس‌جمهور به تصویب رساند تا در هفته آینده این برنامه در شورای عالی آب به تصویب برسد. اطلاعات موجود درباره این برنامه نشان می‌دهد كه قرار است 35 اقدام در پنج فاز اجرائی شود.
تصویب نقشه راه زاینده‌رود با حضور معاون اول
هفته گذشته جلسه‌ای با حضور معاون‌اول رئیس‌جمهور برگزار شد و «نقشه راه احیای زاینده‌رود» که توسط وزارت نیرو تهیه شده بود، به تصویب رسید. در این جلسه قرار شد دستگاه‌ها نظرات خود را تا دو هفته به وزارت نیرو ارسال کنند.
یك منبع مطلع درباره مطالب مطرح‌شده در جلسه با حضور معاون‌اول رئیس‌جمهور به «شرق» می‌گوید: در ابتدای جلسه اسحاق جهانگیری، معاون‌اول رئیس‌جمهور مخالف کارگروه بوده و با توجه به وجود شورای عالی آب، وجود چنین كارگروهی را بی‌معنی می‌دانست. البته بعد از توضیحات وزیر نیرو مبنی‌بر اینکه کارگروه ذیل شورا تصویب شده و کشورهای خارج هم این کار را کرده‌اند، در پایان جلسه تشكیل كارگروه را اقدامی خوب دانست. او ادامه می‌دهد: جمالی‌نژاد، نماینده وزیر کشور، در جلسه ساکت بود؛ در‌حالی‌که همه موارد حوضه زاینده‌رود اجتماعی-امنیتی است و به وزارت کشور مربوط می‌شود. این منبع مطلع اضافه می‌كند: محمد شریعتمدار، سرپرست مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق بازرگانی، درباره نقشه راه اعلام می‌كند که ۳۵ فعالیت در آن تعریف شده است. سؤال این است کدام دستگاه توان انجام اینها را دارد؟ فکر کردم دیدم فقط شیخ بهایی که شاه‌عباس را پشت خود داشت، این توان را دارد. عیسی كلانتری، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست هم با اعمال تغییراتی، با نقشه راه موافق بوده است. او بیان می‌كند: عباس كشاورز، مشاور وزیر جهاد كشاورزی، در این جلسه مطرح می‌كند كه الگوی
کشت در زاینده‌رود سال‌هاست تهیه شده است. تکرار آن چه لزومی دارد؟ اجرای الگوی کشت مستلزم مقدماتی است که تحویل حجمی آب اصل آن است. در نقشه راه توقف محصولات آب‌بر (این هم تکرار مکررات است که سال‌های سال برای ارومیه تلاش شد و شکست خورد) جهاد کشاورزی اهرمی برای توقف آن ندارد.
حل مسائل زاینده‌رود در چنبره تصویب‌نامه‌ها
مهدی فصیحی‌هرندی، دکترای سیاست‌گذاری تکنولوژی (حکمرانی آب)، دانشگاه صنعتی دلفت هلند در توییتی به اظهار‌نظر درباره نقشه راه تصویب‌شده در حضور معاون اول میپردازد. او می‌نویسد: «حدود ۲۰ ماه از دستور تشکیل ستاد احیای زاینده‌رود ازسوی آقای روحانی گذشته، حل مسائل زاینده‌رود هنوز در چنبره کارگروه‌ها، مصوبات و جلسات نا‌کارای هیدروکرات‌ها گرفتار است. سال گذشته کارگروه احیای زاینده‌رود و کارون تشکیل شد. چندمین جلسه کارگروه احیای زاینده‌رود هفتم مرداد 99 در حضور جهانگیری تشکیل شد تا نقشه راه احیا تهیه شده و تصویب شود. نقشه راه ۳۵ اقدام دارد، در پنج مرحله. اقداماتی که بدون حضور ذی‌نفعان پشت درهای بسته و البته تکراری طراحی شده و بدون اینکه بررسی شود کدام نهاد حکمرانی ظرفیت اجرای آن را دارد، قرار است با دریافت نظرات طرف‌های دولتی دو هفته دیگر در شورای عالی آب تصویب شود. غافل از اینکه زاینده‌رود برای احیا به «نقشه راه بررسی اشتباهات گذشته» نیاز دارد. سیاست‌هایی که از سال ۹۲ باعث شده خروارها مصوبه و اقدام و آیین‌نامه برای زاینده‌رود تدوین شود. اینکه اجرائی نشده؛ یعنی ظرفیت آن در بدنه دولت وجود ندارد. حکمرانی آب در
حوضه زاینده‌رود قرن‌هاست اجتماع‌محور بوده و این کارگروه و ساختار‌های مشابه که این اصل ابتدایی را نادیده می‌گیرد، خود تبدیل به یکی از مسائل حوضه می‌شود. جالب اینکه تنها اقدامی از این کارگروه که اجرائی شده، انحلال شورای هماهنگی حوضه بوده که سال‌هاست عملا نظمی حتی ناقص را بر حوضه حاکم کرده بود».
برنامه‌ای ضد منابع طبیعی
آیا با توجه به اینكه بندهای این برنامه در گذشته هم مطرح بود، اصلا نیازی به تشكیل كارگروه احیای زاینده‌رود وجود داشت؟ انوش اسفندیاری، دبیر اندیشكده تدبیر آب، در گفت‌وگو با «شرق» نقشه راه تدوین‌شده از سوی كارگروه را نقشه راهی می‌داند كه باید 10 تا 15 سال قبل تدوین می‌شد.
او می‌گوید: موضوعی كه در این نقشه راه كم مورد توجه قرار گرفته است، این است كه خود برنامه توسعه حوضه آبریز زاینده‌رود، برنامه‌ای ضد منابع طبیعی است. به دلیل اینكه در چند دهه جمعیت این حوضه پنج برابر شده است. فشار به منابع طبیعی بسیار زیاد بوده است. شاید فكر می‌كردند با آن سرمایه‌گذاری مخرب محیط زیست می‌توانند اشتغال و ثروت استان را بالا ببرند و به‌نوعی خودشان در واقع امتیازاتی را به استان بدهند؛ اما مشخص شده است كه آن مسیر توسعه، مسیری است كه همه‌چیز را به فنا می‌دهد.
اسفندیاری تأكید می‌كند: چنین راهكارهایی در كوتاه‌مدت ممكن است جاذبه‌ای برای منطقه ایجاد كند؛ اما نمی‌تواند پایدار باشد. در‌واقع بر‌اساس موازین توسعه پایدار، برنامه توسعه حوضه زاینده‌رود مورد نقد قرار نگرفته است. این برنامه مثل موتور و نیروی پیشرانی می‌ماند كه همه‌چیز را با خود میبرد و بقیه باید به‌دنبال آن قطاری كه راه افتاده است، بدوند. این موضوعی است كه مورد توجه قرار نگرفته است و اگر این مسئله درست نشود، تلاش‌هایی كه می‌شود و ترمزهای كوتاهی كه تلاش می‌شود برای این قضیه ایجاد كنند، خیلی ناتوان به نظر می‌آید.
او اضافه می‌كند: فقط منفعلانه درباره قضیه عمل كرده‌اند. هدف‌هایی كه در این برنامه گذاشته‌اند، كاهش سطح تعارضات و مناقشات بود. كسی با این مخالفتی ندارد. فقط با امید‌داشتن برنامه محقق نمی‌شود. یكی از عوامل ایجاد تعارضات برنامه توسعه لجام‌گسیخته‌ای است كه این حوضه دارد.
دبیر اندیشكده تدبیر آب عنوان می‌كند: مهم‌ترین هدفی كه در برنامه نداریم، متناسب‌كردن برنامه توسعه با ظرفیت‌های طبیعی منطقه است. این هدف در واقع یك غایب بزرگ در این برنامه است.