لوح آب، سفيد نيست
محمد ارشدی*
مسئله آب در ایران جدی است. با برجسته‌شدن این مسئله وخیم، کنشگران و متخصصان رشته‌های مختلف دست به کار ارائه راهکار شدند و چندین سال است که کار ارائه طریق‌ها در فضای عمومی سکه شده است؛ تا حدی که حتی کسانی که تجربه اندکی هم در این موضوع از دید شناخت شرایط و پیشینه مسائل دارند، به‌راحتی خود را در جایگاه نقد و تبیین سیاست و راهکارها می‌بینند. این رویکرد به آن باور تکیه دارد که لوح آب، سفید است و نقطه شروع تاریخ آب از امروز.
مسئله بغرنج امروز آب، محصول کنش‌های فردی و جمعی جامعه ایرانی و طبیعت ایرانی در طول سال‌ها و دهه‌های گذشته، به‌ویژه با شروع توسعه مدرن از دهه 1340 به بعد است؛ سیاست‌ها و برنامه‌های توسعه‌ای -بیشتر بر محور برداشت حداکثری منابع آب سطحی و زیرزمینی- چون خودکفایی کشاورزی، توسعه صنایع بزرگ، توسعه ناپایدار سکونتگاه‌های شهری و همچنین نیل به سوی سبک زندگی مصرفانه و فراخ‌دستانه، شکل‌دادن نهادهای اجتماعی کلاسیک وارداتی از قبیل سازمان‌های دولتی و قواعد رسمی و غیررسمی عاریت‌گرفته از غرب و حتی تشکل‌های مدرن غیردولتی شیک بی‌خاصیت و بی‌اثر، ورود تکنولوژی‌های مدرن مهاجم و تخریبگر که باعث تشدید بی‌رویه بهره‌برداری از منابع آب شده است. این فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه ایرانی منجر به تحمیل فشار بیش از توان به منابع آبی این سرزمین شده و پیامدهای ناگواری چون خشک‌شدن رودخانه‌ها، آبخوان‌ها، فرونشست زمین، خالی‌شدن روستا‌ها، تخریب سرمایه‌گذاری‌های مختلف، افزایش ریسک‌های مختلف اقتصادی و به طور کلی خطر زوال تمدنی جدی و محتمل در این خطه از کره خاکی شده است. رخداد این اتفاق از آنچه در ذهنیت جامعه و تصمیم‌گیرندگان از
موضوع وجود دارد، بسیار به واقعیت نزدیک‌تر و محتمل‌تر است.
اما در نقطه مقابل برای مدیریت یا تعدیل این مسئله نیز پاسخ‌ها و اقدامات اصلاحی متعدد نهادی در قالب تبیین سیاست‌های پایداری، شکل‌دهی تشکیلات سازمانی متعدد و اتخاذ تدابیر قانونی و قاعده‌سازی مختلف شکل گرفته است. این سیاست‌های دوراندیشانه و پایدار از ممنوعه اعلام‌کردن دشت‌های بحرانی در دهه 40 و موضوع تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی تا راهبردهای بلندمدت توسعه منابع آب و سیاست‌های جدید با هدف حفاظت از منابع آب را شامل می‌شود. در توسعه ظرفیت‌های سازمانی-اجرائی، سازمان‌های مختلف تحقیقاتی، اجرائی و تصمیم‌گیری از نهادهای تصمیم‌گیری عالی چون شورای عالی آب گرفته تا انجمن‌ها و شرکت‌های خصوصی و تشکل‌های مردمی فعال در حوزه حفاظت کمّی و کیفی از آب در دهه‌های گذشته اقدامات متعدد صورت گرفته و ظرفیت‌های تشکیلاتی و سازمانی گوناگونی شکل یافته است. همچنین، قانون‌گذاری‌ها و قاعده‌سازی رسمی صورت‌گرفته از طریق تصویب قوانین، نظام‌نامه‌ها، دستورالعمل‌ها و استانداردهای مختلف چون نظام‌نامه تخصیص آب، ضوابط و معیارهای متعدد تصویب‌شده در نظام فنی-اجرائی آب کشور و... است. با توجه به اهمیت طرح‌ها و پروژه‌های سرمایه‌گذاری به‌عنوان یک بخش مهم
در حکمرانی آب در دهه‌های گذشته به دلیل تمرکز بر عرضه بیشتر آب، درک این نظام فنی-اجرائی و ظرفیت‌ها و ساختارهای آن برای درک مسئله امروز آب بسیار ضروری است. به هر نحو، این اصلاحات گسترده نهادی آبی که گاه به صورت ناقص یا ناکارآمد یا کژکارکرد اجرا شده است، امروز رد خود را بر صفحه نهاد تصمیم‌گیری و حکمرانی آب گذاشته و وجود دارند.
بنابراین امروز در چنبره مجموعه‌ای از نهادها در لباس سیاست‌ها، قوانین و قواعد و سازمان‌ها و همچنین طرح‌های سرمایه‌گذاری قرار داریم که برای تبیین سیاست‌ها و راهکارهای اصلاحی آب نیازمند شناخت دقیق از سرگذشت این اصلاحات آبی در دوران مدرن هستیم. به گونه‌ای که اتخاذ هر سیاست اصلاحی بدون دانسته تاریخ نظام کنونی امروز آب، به بیراهه رفتن است.
لذا، نیاز است در اولین گام این اصلاحات آبی، خوب یا بد، موفق یا ناموفق، در ایجاد حافظه آبی جامعه به‌عنوان یکی از منابع مهم شناخت و معرفت، شناسایی، ثبت و مستند شود تا نسل‌های جوان یا متخصصان دغدغه‌مند ناآشنا با مسیر طی‌شده آب در دیگر رشته‌ها، به این منبع شناختی برای تصمیم‌گیری و انجام کنش مطلوب فردی و جمعی خود مجهز شوند. به‌همین‌دلیل مدتی است که با هدف تولید و مدیریت دانش از سوابق و کارکردهای نهادهای حکمرانی آب در دهه‌های گذشته در ایران پویشی تحت عنوان «خانواده آب: روشنی فرهنگ و اندیشه»، شکل گرفته است. تلاش می‌شود بخشی از این حرکت جمعی در آینده از طریق همین رسانه منعکس شود.
* عضو شورای راهبردی اندیشكده تدبیر آب
مسئله آب در ایران جدی است. با برجسته‌شدن این مسئله وخیم، کنشگران و متخصصان رشته‌های مختلف دست به کار ارائه راهکار شدند و چندین سال است که کار ارائه طریق‌ها در فضای عمومی سکه شده است؛ تا حدی که حتی کسانی که تجربه اندکی هم در این موضوع از دید شناخت شرایط و پیشینه مسائل دارند، به‌راحتی خود را در جایگاه نقد و تبیین سیاست و راهکارها می‌بینند. این رویکرد به آن باور تکیه دارد که لوح آب، سفید است و نقطه شروع تاریخ آب از امروز.
مسئله بغرنج امروز آب، محصول کنش‌های فردی و جمعی جامعه ایرانی و طبیعت ایرانی در طول سال‌ها و دهه‌های گذشته، به‌ویژه با شروع توسعه مدرن از دهه 1340 به بعد است؛ سیاست‌ها و برنامه‌های توسعه‌ای -بیشتر بر محور برداشت حداکثری منابع آب سطحی و زیرزمینی- چون خودکفایی کشاورزی، توسعه صنایع بزرگ، توسعه ناپایدار سکونتگاه‌های شهری و همچنین نیل به سوی سبک زندگی مصرفانه و فراخ‌دستانه، شکل‌دادن نهادهای اجتماعی کلاسیک وارداتی از قبیل سازمان‌های دولتی و قواعد رسمی و غیررسمی عاریت‌گرفته از غرب و حتی تشکل‌های مدرن غیردولتی شیک بی‌خاصیت و بی‌اثر، ورود تکنولوژی‌های مدرن مهاجم و تخریبگر که باعث تشدید بی‌رویه بهره‌برداری از منابع آب شده است. این فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه ایرانی منجر به تحمیل فشار بیش از توان به منابع آبی این سرزمین شده و پیامدهای ناگواری چون خشک‌شدن رودخانه‌ها، آبخوان‌ها، فرونشست زمین، خالی‌شدن روستا‌ها، تخریب سرمایه‌گذاری‌های مختلف، افزایش ریسک‌های مختلف اقتصادی و به طور کلی خطر زوال تمدنی جدی و محتمل در این خطه از کره خاکی شده است. رخداد این اتفاق از آنچه در ذهنیت جامعه و تصمیم‌گیرندگان از
موضوع وجود دارد، بسیار به واقعیت نزدیک‌تر و محتمل‌تر است.
اما در نقطه مقابل برای مدیریت یا تعدیل این مسئله نیز پاسخ‌ها و اقدامات اصلاحی متعدد نهادی در قالب تبیین سیاست‌های پایداری، شکل‌دهی تشکیلات سازمانی متعدد و اتخاذ تدابیر قانونی و قاعده‌سازی مختلف شکل گرفته است. این سیاست‌های دوراندیشانه و پایدار از ممنوعه اعلام‌کردن دشت‌های بحرانی در دهه 40 و موضوع تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی تا راهبردهای بلندمدت توسعه منابع آب و سیاست‌های جدید با هدف حفاظت از منابع آب را شامل می‌شود. در توسعه ظرفیت‌های سازمانی-اجرائی، سازمان‌های مختلف تحقیقاتی، اجرائی و تصمیم‌گیری از نهادهای تصمیم‌گیری عالی چون شورای عالی آب گرفته تا انجمن‌ها و شرکت‌های خصوصی و تشکل‌های مردمی فعال در حوزه حفاظت کمّی و کیفی از آب در دهه‌های گذشته اقدامات متعدد صورت گرفته و ظرفیت‌های تشکیلاتی و سازمانی گوناگونی شکل یافته است. همچنین، قانون‌گذاری‌ها و قاعده‌سازی رسمی صورت‌گرفته از طریق تصویب قوانین، نظام‌نامه‌ها، دستورالعمل‌ها و استانداردهای مختلف چون نظام‌نامه تخصیص آب، ضوابط و معیارهای متعدد تصویب‌شده در نظام فنی-اجرائی آب کشور و... است. با توجه به اهمیت طرح‌ها و پروژه‌های سرمایه‌گذاری به‌عنوان یک بخش مهم
در حکمرانی آب در دهه‌های گذشته به دلیل تمرکز بر عرضه بیشتر آب، درک این نظام فنی-اجرائی و ظرفیت‌ها و ساختارهای آن برای درک مسئله امروز آب بسیار ضروری است. به هر نحو، این اصلاحات گسترده نهادی آبی که گاه به صورت ناقص یا ناکارآمد یا کژکارکرد اجرا شده است، امروز رد خود را بر صفحه نهاد تصمیم‌گیری و حکمرانی آب گذاشته و وجود دارند.
بنابراین امروز در چنبره مجموعه‌ای از نهادها در لباس سیاست‌ها، قوانین و قواعد و سازمان‌ها و همچنین طرح‌های سرمایه‌گذاری قرار داریم که برای تبیین سیاست‌ها و راهکارهای اصلاحی آب نیازمند شناخت دقیق از سرگذشت این اصلاحات آبی در دوران مدرن هستیم. به گونه‌ای که اتخاذ هر سیاست اصلاحی بدون دانسته تاریخ نظام کنونی امروز آب، به بیراهه رفتن است.
لذا، نیاز است در اولین گام این اصلاحات آبی، خوب یا بد، موفق یا ناموفق، در ایجاد حافظه آبی جامعه به‌عنوان یکی از منابع مهم شناخت و معرفت، شناسایی، ثبت و مستند شود تا نسل‌های جوان یا متخصصان دغدغه‌مند ناآشنا با مسیر طی‌شده آب در دیگر رشته‌ها، به این منبع شناختی برای تصمیم‌گیری و انجام کنش مطلوب فردی و جمعی خود مجهز شوند. به‌همین‌دلیل مدتی است که با هدف تولید و مدیریت دانش از سوابق و کارکردهای نهادهای حکمرانی آب در دهه‌های گذشته در ایران پویشی تحت عنوان «خانواده آب: روشنی فرهنگ و اندیشه»، شکل گرفته است. تلاش می‌شود بخشی از این حرکت جمعی در آینده از طریق همین رسانه منعکس شود.
* عضو شورای راهبردی اندیشكده تدبیر آب