آتش‌بس یا آتش زیر خاکستر
احمد وخشیته . دانشیار دانشگاه ملی اوراسیا
در هفته‌های اخیر، «خارج نزدیک روسیه» روزهای پر‌التهابی را سپری می‌کند؛ از یک‌سو بحران سیاسی در مینسک و بیشکک شهروندان معترض را به خیابان‌ها آورده است و از سوی دیگر، منازعه میان آذربایجان و ارمنستان این‌بار شکلی تازه به خود گرفته است؛ موضوعی که به نظر می‌رسد به ابتکار عمل ترکیه در حال وقوع است تا ترمزی (و شاید سرعت‌گیری) در مقابل کرملین باشد که به دنبال آن بر خارج نزدیک خویش معطوف شود؛ رویکردی که این شانس را به آنکارا می‌دهد تا در روند صلح سوریه بتواند منافع حداکثری خود را جست‌وجو کند.
در این شرایط، اگرچه سیاست خارجی مسکو و غرب به‌دنبال نتایج انتخابات بلاروس و مسمومیت آلکسی ناوالنی بار دیگر پس از سال ۲۰۱۴ واگرایی را دنبال می‌کرد، اما ظهور این سناریو از سوی روسیه و فرانسه که این‌بار در جنگ قره‌باغ خلاف سه مرتبه گذشته، احتمال ترانزیت نیروهای افراط‌گرا به منطقه اوراسیا و ظهور رادیکالیسم اسلامی در آسیای مرکزی و قفقاز وجود دارد، سبب شد تا منافعی مشترک میان کرملین و غرب پدید آید؛ موضوعی که قدرت چانه‌زنی روسیه با طرفین ارمنستانی و آذربایجانی را افزایش داد. پس از فروپاشی شوروی، همواره ایروان به‌دلیل همکاری‌های گسترده و در رأس آن پایگاه نظامی روسیه در این کشور، شریک مسکو محسوب می‌شد و همین موضوع سبب شده است جمهوری آذربایجان شرکای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای دیگری جست‌وجو کند. در این میان، طی سال‌ها تفاهم‌نامه‌های همکاری میان باکو و مسکو به امضا رسید و طرفین درصدد گرمی در روابط دو‌جانبه برآمدند و از سویی نخست‌وزیر جدید ارمنستان نیز نگاه به غرب داشت؛ اما با وجود این، نزدیکی روسیه به ارمنستان و ترکیه به آذربایجان این‌بار نیز کاملا مشخص بود.
گفت‌وگوی 10ساعته و آتش‌بس در مسکو
از آغاز دور چهارم منازعه آذربایجان و ارمنستان از ۲۷ سپتامبر تا‌کنون، گفت‌وگوهای تلفنی بسیاری میان وزرای دفاع و خارجه روسیه، آذربایجان و ارمنستان برقرار شد و در این میان ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه نیز چندین مرتبه در گفت‌وگو با «نیکول پاشینیان»، نخست‌وزیر ارمنستان، بر ضرورت آتش‌بس فوری تأکید کرد. سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه که از یک‌سو با ژان ایو لودریان، وزیر خارجه فرانسه، مرتب در تماس بود و از سوی دیگر با جیحون بایراموف و زهراب مناتساکانیان، همتایان آذربایجانی و ارمنستانی خویش، در حال گفت‌وگو بود، چندین بار و در رأس آن ششم اکتبر، طرفین را به گفت‌وگوی مستقیم در مسکو دعوت کرد که با عدم پاسخ آذربایجان روبه‌رو بود. همین موضوع سبب شد تا نهایتا چهارشنبه، هفتم اکتبر، پوتین شخصا به الهام علی‌اف، همتای خویش در باکو تماس بگیرد. این گفت‌وگوی تلفنی که برای نخستین‌بار میان رؤسای‌جمهور روسیه و آذربایجان پس از آغاز دور تازه جنگ در قره‌باغ بود، به‌سرعت تأثیر خود را نشان داد و روز پنجشنبه سران آذربایجان و ارمنستان برای گفت‌وگوی سه‌جانبه در مسکو میان وزرای خارجه خویش، اعلام آمادگی کردند.
اگرچه قرار بود این نشست سه‌جانبه ساعت سه بعدازظهر آغاز شود و با وجود اینکه بایراموف و مناتساکانیان از چندین ساعت پیش از آن وارد مسکو شده بودند، اما این نشست ساعت چهار‌و‌نیم پشت درهای بسته آغاز شد و خبرنگاران کمتر از 30 ثانیه در ابتدای آن اجازه یافتند از میز مذاکره که لاوروف در وسط آن نشسته بود، عکس بیندازند؛ مذاکراتی که بیش از 10 ساعت طول کشید و در نهایت نزدیک ساعت سه نیمه‌شب به پایان رسید. ماحصل این نشست را سرگئی لاوروف در چهار بند برای خبرنگاران خواند که مهم‌ترین بخش آن به بند اول تعلق داشت؛ برقراری آتش‌بس از ساعت ۱۲ ظهر روز شنبه دهم اکتبر و تبادل اسرا و کشته‌شدگان مطابق معیارهای صلیب سرخ جهانی.
آیا آتش‌بس در مسکو تداوم دارد؟
بدون شک مهم‌ترین ویژگی‌هایی که به یک آتش‌بس تداوم می‌بخشد، تحقق منافع طرفین و نظارت قدرت‌های بین‌المللی است که به آن ضمانت اجرائی می‌دهد. به‌دنبال دیدار و گفت‌وگوی مشاور دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا، در مسائل امنیت ملی و دبیر شورای امنیت روسیه در چهارم اکتبر در ژنو، طرفین اعلام کردند که مواضع واشنگتن و مسکو در قبال موضوع قره‌باغ یکسان است؛ موضوعی که فردای آن روز با حمایت بریتانیا و کانادا نیز از طرح آمریکا، روسیه و فرانسه نیز روبه‌رو شد. در این میان می‌توان گفت اجماع ابرقدرت‌های بین‌المللی که جایگاه دوم در ضمانت اجرائی این آتش‌بس دارد، مهیاست. اما از سوی دیگر به نظر می‌رسد که گام نخست این توافق هنوز استوار نیست؛ چرا‌که آن‌سوی میدان یعنی آذربایجان و در رأس آن ترکیه احساس نمی‌کنند که به یک بازی برد-برد دست یافته‌اند. در این وضعیت آنکارا همه تلاش خود را کرد تا به عضویت گروه مینسک درآید که ناکام ماند، اما از سویی باید دید که گروه مینسک، سازمان امنیت و همکاری اروپا چه ابتکار عملی برای تحقق دستیابی به یک توافق صلح‌آمیز در اسرع وقت میان آذربایجان و ارمنستان خواهند داشت تا بند سوم بیانیه آتش‌بس نیز به وقوع
برسد؛ موضوعی که به نظر می‌رسد پاسخ آن را باید در نشست روسیه و شرکای اروپایی‌اش در مسکو دنبال کنیم.
در هفته‌های اخیر، «خارج نزدیک روسیه» روزهای پر‌التهابی را سپری می‌کند؛ از یک‌سو بحران سیاسی در مینسک و بیشکک شهروندان معترض را به خیابان‌ها آورده است و از سوی دیگر، منازعه میان آذربایجان و ارمنستان این‌بار شکلی تازه به خود گرفته است؛ موضوعی که به نظر می‌رسد به ابتکار عمل ترکیه در حال وقوع است تا ترمزی (و شاید سرعت‌گیری) در مقابل کرملین باشد که به دنبال آن بر خارج نزدیک خویش معطوف شود؛ رویکردی که این شانس را به آنکارا می‌دهد تا در روند صلح سوریه بتواند منافع حداکثری خود را جست‌وجو کند.
در این شرایط، اگرچه سیاست خارجی مسکو و غرب به‌دنبال نتایج انتخابات بلاروس و مسمومیت آلکسی ناوالنی بار دیگر پس از سال ۲۰۱۴ واگرایی را دنبال می‌کرد، اما ظهور این سناریو از سوی روسیه و فرانسه که این‌بار در جنگ قره‌باغ خلاف سه مرتبه گذشته، احتمال ترانزیت نیروهای افراط‌گرا به منطقه اوراسیا و ظهور رادیکالیسم اسلامی در آسیای مرکزی و قفقاز وجود دارد، سبب شد تا منافعی مشترک میان کرملین و غرب پدید آید؛ موضوعی که قدرت چانه‌زنی روسیه با طرفین ارمنستانی و آذربایجانی را افزایش داد. پس از فروپاشی شوروی، همواره ایروان به‌دلیل همکاری‌های گسترده و در رأس آن پایگاه نظامی روسیه در این کشور، شریک مسکو محسوب می‌شد و همین موضوع سبب شده است جمهوری آذربایجان شرکای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای دیگری جست‌وجو کند. در این میان، طی سال‌ها تفاهم‌نامه‌های همکاری میان باکو و مسکو به امضا رسید و طرفین درصدد گرمی در روابط دو‌جانبه برآمدند و از سویی نخست‌وزیر جدید ارمنستان نیز نگاه به غرب داشت؛ اما با وجود این، نزدیکی روسیه به ارمنستان و ترکیه به آذربایجان این‌بار نیز کاملا مشخص بود.
گفت‌وگوی 10ساعته و آتش‌بس در مسکو
از آغاز دور چهارم منازعه آذربایجان و ارمنستان از ۲۷ سپتامبر تا‌کنون، گفت‌وگوهای تلفنی بسیاری میان وزرای دفاع و خارجه روسیه، آذربایجان و ارمنستان برقرار شد و در این میان ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه نیز چندین مرتبه در گفت‌وگو با «نیکول پاشینیان»، نخست‌وزیر ارمنستان، بر ضرورت آتش‌بس فوری تأکید کرد. سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه که از یک‌سو با ژان ایو لودریان، وزیر خارجه فرانسه، مرتب در تماس بود و از سوی دیگر با جیحون بایراموف و زهراب مناتساکانیان، همتایان آذربایجانی و ارمنستانی خویش، در حال گفت‌وگو بود، چندین بار و در رأس آن ششم اکتبر، طرفین را به گفت‌وگوی مستقیم در مسکو دعوت کرد که با عدم پاسخ آذربایجان روبه‌رو بود. همین موضوع سبب شد تا نهایتا چهارشنبه، هفتم اکتبر، پوتین شخصا به الهام علی‌اف، همتای خویش در باکو تماس بگیرد. این گفت‌وگوی تلفنی که برای نخستین‌بار میان رؤسای‌جمهور روسیه و آذربایجان پس از آغاز دور تازه جنگ در قره‌باغ بود، به‌سرعت تأثیر خود را نشان داد و روز پنجشنبه سران آذربایجان و ارمنستان برای گفت‌وگوی سه‌جانبه در مسکو میان وزرای خارجه خویش، اعلام آمادگی کردند.
اگرچه قرار بود این نشست سه‌جانبه ساعت سه بعدازظهر آغاز شود و با وجود اینکه بایراموف و مناتساکانیان از چندین ساعت پیش از آن وارد مسکو شده بودند، اما این نشست ساعت چهار‌و‌نیم پشت درهای بسته آغاز شد و خبرنگاران کمتر از 30 ثانیه در ابتدای آن اجازه یافتند از میز مذاکره که لاوروف در وسط آن نشسته بود، عکس بیندازند؛ مذاکراتی که بیش از 10 ساعت طول کشید و در نهایت نزدیک ساعت سه نیمه‌شب به پایان رسید. ماحصل این نشست را سرگئی لاوروف در چهار بند برای خبرنگاران خواند که مهم‌ترین بخش آن به بند اول تعلق داشت؛ برقراری آتش‌بس از ساعت ۱۲ ظهر روز شنبه دهم اکتبر و تبادل اسرا و کشته‌شدگان مطابق معیارهای صلیب سرخ جهانی.
آیا آتش‌بس در مسکو تداوم دارد؟
بدون شک مهم‌ترین ویژگی‌هایی که به یک آتش‌بس تداوم می‌بخشد، تحقق منافع طرفین و نظارت قدرت‌های بین‌المللی است که به آن ضمانت اجرائی می‌دهد. به‌دنبال دیدار و گفت‌وگوی مشاور دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا، در مسائل امنیت ملی و دبیر شورای امنیت روسیه در چهارم اکتبر در ژنو، طرفین اعلام کردند که مواضع واشنگتن و مسکو در قبال موضوع قره‌باغ یکسان است؛ موضوعی که فردای آن روز با حمایت بریتانیا و کانادا نیز از طرح آمریکا، روسیه و فرانسه نیز روبه‌رو شد. در این میان می‌توان گفت اجماع ابرقدرت‌های بین‌المللی که جایگاه دوم در ضمانت اجرائی این آتش‌بس دارد، مهیاست. اما از سوی دیگر به نظر می‌رسد که گام نخست این توافق هنوز استوار نیست؛ چرا‌که آن‌سوی میدان یعنی آذربایجان و در رأس آن ترکیه احساس نمی‌کنند که به یک بازی برد-برد دست یافته‌اند. در این وضعیت آنکارا همه تلاش خود را کرد تا به عضویت گروه مینسک درآید که ناکام ماند، اما از سویی باید دید که گروه مینسک، سازمان امنیت و همکاری اروپا چه ابتکار عملی برای تحقق دستیابی به یک توافق صلح‌آمیز در اسرع وقت میان آذربایجان و ارمنستان خواهند داشت تا بند سوم بیانیه آتش‌بس نیز به وقوع
برسد؛ موضوعی که به نظر می‌رسد پاسخ آن را باید در نشست روسیه و شرکای اروپایی‌اش در مسکو دنبال کنیم.