به بهانه انتشار فهرست خدمات مطالعات اجتماعی طرحهای وزارت نیرو
دیرهنگام اما راهگشا و بااهمیت
کاوه معصومی.پژوهشگر مسائل اجتماعی در حوزه آب و محیط زیست
انتشار فهرست خدمات مطالعات اجتماعی طرحهای وزارت نیرو اگر از جنبه تدوین و ارائه دستهبندیشده خدمات مورد انتظار از مطالعات اجتماعی در فرایند پیدایش، مطالعه، طراحی، اجرا و بهرهبرداری از طرحهای توسعه منابع آب، اقدامی نوآورانه نباشد، یقینا به خاطر توجه به ضرورت بهبود و اصلاح نظام حکمرانی آب ایران در مقیاس طرح و پروژه، حامل رویکردی تازه و راهگشاست. در دو دهه گذشته تأکید بر اهمیت موضوعات اجتماعی در طرحهای توسعه منابع و آبیاری، مسئله عدم کفایت نیروی انسانی متخصص در حوزه علوم اجتماعی هم در بدنه وزارت نیرو و هم در شرکتهای مهندسی مشاور و پیمانکار، ضرورت توسعه و تقویت ظرفیتهای نهادی بهویژه در جوامع محلی و مدیریت مشارکتی آبیاری و همچنین ضعف ارتباط میان نظام آموزش عالی کشور در حوزه علوم انسانی با نیازهای صنعت آب، موضوعاتی تکراری و تا حدودی ملالآور در گفتهها و نوشتههای صاحبنظران و دستاندرکاران طرحهای توسعه منابع آب بوده است. فهرست خدمات مطالعات اجتماعی طرحهای وزارت نیرو در زمانی منتشر شده که فنون تسهیلگری با داعیه گرهگشایی از مشکلات اجتماعی کارفرمایان و پیمانکاران و جلب همراهی جوامع محلی با طرحها، بهمثابه بدیلی قدرتمند برای مطالعات اجتماعی، مطرح شده است. در سالهای اخیر سرعت عمل و سادگی فنون تسهیلگری درباره حل مشکلات کارفرمایان و پیمانکاران در مواجهه با معارضان طرحهای اجرائی- بخوانید جوامع محلی- در مقایسه با خروجیهای زمانبر، کماثر و غالبا بیارتباط با مسائل و مشکلات واقعی طرحها عرصه را برای انجام مطالعات به نحو فزایندهای تنگ و تنگتر کرده و به نوعی به بیباوری در اذهان تصمیمگیران و برنامهریزان و مجریان طرحها درباره نقش و اهمیت و اثربخشی مطالعات اجتماعی در طرحهای توسعه منابع آب دامن زده است. این در حالی است که مسائل و مشکلات اجتماعی در زمینه بهرهبرداری از منابع آب در قالب طرحهای توسعه، ابعادی بهشدت نگرانکننده و سیاسی- امنیتی به خود گرفته و در همین شرایط است که متخصصان علوم اجتماعی باید آستینها را بالا زده و وارد معرکه شوند. جز کارشناسان علوم اجتماعی از چه کسی میتوان انتظار تبیین مسئله و پاسخگویی به مسائل و مشکلات حاد اجتماعی طرحها و در رأس همه آنها معضل عدم همراهی و مشارکت مردمی را داشت؟ متخصصان و پژوهشگران اجتماعی حوزه آب و انرژی و محیط زیست کشور باید با جمعبندی از درسآموختههای 20ساله اخیر خود و با درکی عمیق از موفقیتها و شکستها، از اندرزگویی در باب فواید مطالعات اجتماعی و اصرار بر گرتهبرداری از تجربیات سایر کشورها و اینهمانیکردن شرایط در زمینه توسعه مشارکتهای مردمی - بیتوجه به شرایط و ویژگیهای نظام حکمرانی آب در ایران و الگوهای توسعه اقتصادی و جایگاه مهم دولتها در مدیریت آب و آبیاری بهویژه در قالب اَبَرطرحهای آبی دست بردارند. متخصصان علوم اجتماعی هرگز - حتی در مهیاترین شرایط- نمیتوانند با تکرار واگویههای نظری صرف و پرهیز از توسعه یا تولید نظریه و بیتوجهی به ضرورت اتخاذ رویکردی علمی -کاربردی در طرحهای توسعه، اثربخشی علوم اجتماعی را به نمایش بگذارند. فهرست خدمات مطالعات اجتماعی با رویکرد بهبود و اصلاح و در صورت امکان برساخت نظام حکمرانی آب در مقیاس طرحها و پروژههای وزارت نیرو، فرصت و بستر مناسبی است برای بازگشت و عرض اندام علوم اجتماعی در طرحهای توسعه منابع آب و انرژی است. با استفاده این فهرست خدمات مطالعات اجتماعی میتوانند نشان دهند که تسهیلگری بهعنوان یک روش با وجود مزایای بیشمار آن هرگز نمیتواند جایگزینی برای انجام مطالعات اجتماعی علمی-کاربردی در محدوده طرح و پروژه باشد. باید با خوشبینی به استقبال فهرست خدمات مطالعات اجتماعی طرحهای وزارت نیرو برویم. راه طولانی و دشوار بهبود و اصلاح حکمرانی آب در ایران با همین گامهای کوچک و درعینحال مهم آغاز میشود. سیاست وزارت نیرو مبنی بر تقویت ظرفیتهای تخصصی در عرصه مطالعات اجتماعی و ضرورت توجه به اهمیت موضوعات اجتماعی در حکمرانی آب و انرژی کشور که پیشتر خود را در قالب تأسیس مرکز امور اجتماعی مسائل آب و انرژی در ستاد وزارت نیرو نشان داده بود، اکنون با انتشار فهرست خدمات و مقدمات رویکردی آن از صراحت و شفافیت بیشتری برخوردار شده است. حتی اگر محدودیتهای پیشبینیپذیر در یک ساختار و دیوانسالارانه و سختجان محدودیتهایی را بر این سیاست تحمیل کند و از کارایی و تحرک آن بکاهد، باز هم توجه واقعبینانه و مبتنی بر مقدورات و شدنیهای وزارت نیرو به تقویت جنبههای اجتماعی در راستای بهبود ساختار و عملکرد نهاد حکمرانی آب در مقیاس طرح و پروژه، اقدامی شایسته و ناگزیر و البته دیرهنگام است.
انتشار فهرست خدمات مطالعات اجتماعی طرحهای وزارت نیرو اگر از جنبه تدوین و ارائه دستهبندیشده خدمات مورد انتظار از مطالعات اجتماعی در فرایند پیدایش، مطالعه، طراحی، اجرا و بهرهبرداری از طرحهای توسعه منابع آب، اقدامی نوآورانه نباشد، یقینا به خاطر توجه به ضرورت بهبود و اصلاح نظام حکمرانی آب ایران در مقیاس طرح و پروژه، حامل رویکردی تازه و راهگشاست. در دو دهه گذشته تأکید بر اهمیت موضوعات اجتماعی در طرحهای توسعه منابع و آبیاری، مسئله عدم کفایت نیروی انسانی متخصص در حوزه علوم اجتماعی هم در بدنه وزارت نیرو و هم در شرکتهای مهندسی مشاور و پیمانکار، ضرورت توسعه و تقویت ظرفیتهای نهادی بهویژه در جوامع محلی و مدیریت مشارکتی آبیاری و همچنین ضعف ارتباط میان نظام آموزش عالی کشور در حوزه علوم انسانی با نیازهای صنعت آب، موضوعاتی تکراری و تا حدودی ملالآور در گفتهها و نوشتههای صاحبنظران و دستاندرکاران طرحهای توسعه منابع آب بوده است. فهرست خدمات مطالعات اجتماعی طرحهای وزارت نیرو در زمانی منتشر شده که فنون تسهیلگری با داعیه گرهگشایی از مشکلات اجتماعی کارفرمایان و پیمانکاران و جلب همراهی جوامع محلی با طرحها، بهمثابه بدیلی قدرتمند برای مطالعات اجتماعی، مطرح شده است. در سالهای اخیر سرعت عمل و سادگی فنون تسهیلگری درباره حل مشکلات کارفرمایان و پیمانکاران در مواجهه با معارضان طرحهای اجرائی- بخوانید جوامع محلی- در مقایسه با خروجیهای زمانبر، کماثر و غالبا بیارتباط با مسائل و مشکلات واقعی طرحها عرصه را برای انجام مطالعات به نحو فزایندهای تنگ و تنگتر کرده و به نوعی به بیباوری در اذهان تصمیمگیران و برنامهریزان و مجریان طرحها درباره نقش و اهمیت و اثربخشی مطالعات اجتماعی در طرحهای توسعه منابع آب دامن زده است. این در حالی است که مسائل و مشکلات اجتماعی در زمینه بهرهبرداری از منابع آب در قالب طرحهای توسعه، ابعادی بهشدت نگرانکننده و سیاسی- امنیتی به خود گرفته و در همین شرایط است که متخصصان علوم اجتماعی باید آستینها را بالا زده و وارد معرکه شوند. جز کارشناسان علوم اجتماعی از چه کسی میتوان انتظار تبیین مسئله و پاسخگویی به مسائل و مشکلات حاد اجتماعی طرحها و در رأس همه آنها معضل عدم همراهی و مشارکت مردمی را داشت؟ متخصصان و پژوهشگران اجتماعی حوزه آب و انرژی و محیط زیست کشور باید با جمعبندی از درسآموختههای 20ساله اخیر خود و با درکی عمیق از موفقیتها و شکستها، از اندرزگویی در باب فواید مطالعات اجتماعی و اصرار بر گرتهبرداری از تجربیات سایر کشورها و اینهمانیکردن شرایط در زمینه توسعه مشارکتهای مردمی - بیتوجه به شرایط و ویژگیهای نظام حکمرانی آب در ایران و الگوهای توسعه اقتصادی و جایگاه مهم دولتها در مدیریت آب و آبیاری بهویژه در قالب اَبَرطرحهای آبی دست بردارند. متخصصان علوم اجتماعی هرگز - حتی در مهیاترین شرایط- نمیتوانند با تکرار واگویههای نظری صرف و پرهیز از توسعه یا تولید نظریه و بیتوجهی به ضرورت اتخاذ رویکردی علمی -کاربردی در طرحهای توسعه، اثربخشی علوم اجتماعی را به نمایش بگذارند. فهرست خدمات مطالعات اجتماعی با رویکرد بهبود و اصلاح و در صورت امکان برساخت نظام حکمرانی آب در مقیاس طرحها و پروژههای وزارت نیرو، فرصت و بستر مناسبی است برای بازگشت و عرض اندام علوم اجتماعی در طرحهای توسعه منابع آب و انرژی است. با استفاده این فهرست خدمات مطالعات اجتماعی میتوانند نشان دهند که تسهیلگری بهعنوان یک روش با وجود مزایای بیشمار آن هرگز نمیتواند جایگزینی برای انجام مطالعات اجتماعی علمی-کاربردی در محدوده طرح و پروژه باشد. باید با خوشبینی به استقبال فهرست خدمات مطالعات اجتماعی طرحهای وزارت نیرو برویم. راه طولانی و دشوار بهبود و اصلاح حکمرانی آب در ایران با همین گامهای کوچک و درعینحال مهم آغاز میشود. سیاست وزارت نیرو مبنی بر تقویت ظرفیتهای تخصصی در عرصه مطالعات اجتماعی و ضرورت توجه به اهمیت موضوعات اجتماعی در حکمرانی آب و انرژی کشور که پیشتر خود را در قالب تأسیس مرکز امور اجتماعی مسائل آب و انرژی در ستاد وزارت نیرو نشان داده بود، اکنون با انتشار فهرست خدمات و مقدمات رویکردی آن از صراحت و شفافیت بیشتری برخوردار شده است. حتی اگر محدودیتهای پیشبینیپذیر در یک ساختار و دیوانسالارانه و سختجان محدودیتهایی را بر این سیاست تحمیل کند و از کارایی و تحرک آن بکاهد، باز هم توجه واقعبینانه و مبتنی بر مقدورات و شدنیهای وزارت نیرو به تقویت جنبههای اجتماعی در راستای بهبود ساختار و عملکرد نهاد حکمرانی آب در مقیاس طرح و پروژه، اقدامی شایسته و ناگزیر و البته دیرهنگام است.