گروهمحوری مهمترین اصل در تئاتر «اشتباهات» است
شکلگیری گروه و ثبات آن، یکی از مهمترین عوامل رشد تئاتر است. بیشک ثبات در گروههای تئاتری باعث ایجاد ارتباطی عمیق بین افراد گروه و درنتیجه درک بهتر از مبانی و اصولی است که در محک تجربه قرار میگیرد و درنهایت باعث گشودهشدن عرصههای تازه و بکر در تولیدات آن گروه خواهد شد. رسیدن به هویت خاص و شناسنامهدارشدن آثار تولیدی، اتفاق مثبتی است که فقط در گروههایی رخ میدهد که به معنای واقعی کلمه گروه باشند و در حرکتی مستمر و در زمانی گسترده با آزمون و خطا، مطالعه و تلاش برای یافتن زبانی خاص، ادامه حیات دهند و هیچگاه از حرکت باز نایستند. گروه تئاتر «اشتباهات» که پیش از این با نام وشند فعالیت میکرد، از جمله گروههایی است که سالهاست به صورت اختصاصی در زمینه نمایشهای کمدی کار میکند. الف و تهای این گروه برای بخش عمدهای از جامعه تئاتر ایران شناختهشده است. حرکتی که در این گروه شکل گرفت و سرنخی که پیدا شد، میتواند آینده خوبی در افق این گروه ایجاد کند. بهتازگی نمایش «کمدی اتفاقات» از این گروه در فرهنگسرای نیاوران و تئاتر باران روی صحنه رفته بود که به دلیل استقبال خوب مخاطبان، هماکنون نیز در تالار باران این نمایش اجرایش را از سر گرفته است. به همین بهانه، گفتوگویی با میثم عبدی، کارگردان و امید طاهری، نویسنده ثابت این گروه و از اعضای اصلی تئاتر اشتباهات انجام دادیم. البته لازم به ذکر است متن کمدی اتفاقات براساس نمایشنامهای از ادواردو دفیلیپو به نام کمدی هنر تئاتر توسط منوچهر رمضانی تنظیم شده و این نمایشنامه نوشته طاهری نیست.
درباره تئاتر اشتباهات توضیحاتی را که لازم میدانید، بیان کنید.
میثم عبدی: این گروه از سال 1376 شکل گرفت؛ بعد از یکی، دو سال تمام افراد گروه ما وارد دانشگاه شدند. در رشتههای مختلف هنری و بهویژه تئاتر. تجربیاتی که در دانشکده سینما و تئاتر به ما منتقل شد و در گروه سامان گرفت، باعث شد توان خود را در تولید نوع خاصی از کمدی امتحان کنیم. کمدی اشتباهات ویلیام شکسپیر، نقطه آغازینی بود که از طریق آن به کمدی افتضاحات برسیم. این اولین الف و ت گروه اشتباهات بود که آن زمان با نام آفرینش، بعدها وشند و اکنون به نام اشتباهات فعالیت میکند. بعد از آن کمدی ارتباطات را کار کردیم که به جشنواره بینالمللی تئاتر فجر راه یافت و در مجموعه تئاترشهر یک ماه اجرای عموم داشتیم. از آنجایی که اغلب بچههای گروه دانشجوی تهران شدند و سپس در تهران شاغل شدند، مجبور شدیم مرکزنشینی را برگزینیم و این برخلاف میلمان بود، چراکه کارکردن در شهرستان اساسا راحتتر است. دغدغه کمتری دارد و با تمرکز بیشتری میتوان به تئاتر پرداخت. ما تاکنون شش نمایش کمدی تولید کردهایم و علاوه بر آن، نمایشهای دیگری در ژانرهای دیگر داشتهایم که پنجتای آنها در جشنواره بینالمللی تئاتر فجر حضور داشتند و برخی از آنها اجرای عموم
شدهاند.
کمدیهای گروه وشند چه ویژگیهای منحصری دارد که شما را به ادامه کار روی آنها تشویق میکند و اینکه بر این کار اصرار میورزید؟
امید طاهری: شاید اگر الان مجموعه کمدیهای ما را بررسی کنید، متوجه گسترش این نوع نگاه در میان برخی گروههای دیگر که کار کمدی میکنند، شوید. نمیگویم این نگاه از ما به دیگران تسری پیدا کرده، اما مثلا زمانی که کمدی افتضاحات را کار کردیم، آن نوع کار و آن نوع نگاه به کمدی، منظر تازهای را حداقل در تئاتر شهرستان گشود و خیلیها را متوجه کار ما کرد. ممکن است این نیاز زمانه بوده باشد. خب، این نیاز از سوی ما درک و منجر به تولید آثاری شد که مورد توجه سلیقههای مختلف قرار گرفت. الان ممکن است کمدی افتضاحات مشمول گذر زمان شده باشد. این را خودمان هم متوجه هستیم. اما این یک روند روبهرشد بوده. از کمدی افتضاحات تا کمدی اتفاقات، مجموعهای شکل گرفت که حداقل تئاتر اشتباهات میتواند مؤلفههای خاصی از دل آن برای کارهای بعدی خود استخراج کند و چراغ راهی بیابد که مسیر خودمان را روشن کند. چیزی که برای خودمان خیلی اهمیت دارد، این است این تولیدات و اتفاقاتی که در آنها رخ داد، از دل زندگی خودمان آمد.
آقای عبدی، نظر شما دراینباره چیست؟
عبدی: ضمن تأیید نگاه امید، این را باید تأکید کنم درک نیاز اجتماع و قابلیت این نوع کمدی در ارتباط با سلیقههای مختلف مردم زمانه، نکته مهمی بود که ما را در این مسیر نگاه داشت. تئاتر باید کارکرد اجتماعی داشته باشد. تئاتری که با مردم زمانه خودش و مردم جغرافیای خودش نتواند ارتباط درستی برقرار کند، به هیچوجه موفق نبوده. تئاتر شعر نیست که بگوییم شاعر امروز میسراید، امروز درک نمیشود ولی ممکن است 50 سال دیگر درک شود. حتی درباره شعر هم من معتقدم شعری که به درد مردم زمان خودش نخورد، دردی از آیندگان را هم دوا نخواهد کرد. حالا تصور کنید تئاتر جدا از متنش که باقی میماند، چیز دیگری از آن برای آیندگان نخواهد ماند. درواقع اجرا تمام میشود. اجرا مهمترین رکن تئاتر است. اجرا باید توانایی ارتباط با مخاطب زمان خودش را داشته باشد.
این نوع کمدی را در کدامیک از انواع کمدیهای شناختهشده دستهبندی میکنید؟
عبدی: درواقع کمدیهای گروه وشند یکجور کمدی تلفیقی است؛ تلفیقی از انواع کمدیهای شناختهشده، البته نه لزوما همه آنها. مثلا ما روی کمدی ادلارته ایتالیا مطالعاتی داشتیم. همچنین روی تختحوضی خودمان و به همین نسبت کمدیهای کلاسیک و کمدی انگلیسی. با وجود این، در مورد هر یک از آثار بهطور جداگانه میتوان ارجحیت برخی شیوهها را بررسی کرد. این تلفیقی که گفتم با حساسیت و دقت باید صورت بگیرد در غیراینصورت اثر دچار یکپارچگی و استقلال فرمی و ساختاری نمیشود.
با توجه به اینکه سالهاست گروه شما در مرکز مستقر شده، اینجا با چه مشکلاتی در کار مواجه هستید؟ و چه راهحلی برای عبور از این مشکلات دارید؟
عبدی: همان مشکلاتی که سایر مردم مرکزنشین برای زندگیکردن دارند. ازدستدادن زمان یکی از مهمترین آنهاست. ترافیک نصف عمر ما را میگیرد. برای یک قرار تمرین، باید یک روز کامل وقت بگذارید. این یعنی که شما باید در تئاتر حرفهای باشی. یعنی منبع درآمدت چیزی جز تئاتر نمیتواند باشد. چون آنوقت اگر باز هم بخواهی تئاتر کار کنی، مجبوری آن کار را از دست بدهی. خب، آیا شرایط ایجاد تئاتر حرفهای برای همه گروههای مرکز وجود دارد؟ به من سالن بدهند، قیدوبندهای بیخود و بیجهت را بردارند، من تضمین میدهم زندگی تمام افراد گروهم را از طریق اجرای عموم تأمین کنم. ولی آیا شرایط ایجاد تئاتر خصوصی در کشور ما مهیا و کامل است؟
نظر شما دراینباره چیست؟
طاهری: بخشی از تئاتر تهران دچار یک نوع تفاخر توخالی است. شاید دلیل آن قرارگرفتنش در یک کفه ترازو باشد. یعنی ما دچار گفتمان انتزاعی تهران و شهرستان شدهایم که هیچ مبنای درستی ندارد. تهران را یک طرف میگذاریم و کل شهرستانهای ایران را میگذاریم طرف دیگر. فقط هم در تئاتر اینطور است. مثلا هنرهای تجسمی دچار چنین آفتی به این وسعت نیست. یا مثلا در اقتصاد، شما چنین دیدگاهی را نمیبینید، اینکه اقتصاد تهران یک طرف باشد و اقتصاد شهرستانها یک طرف. خب، چرا ما در تئاتر دچار چنین وضعی شدهایم یکی از دلایلش این است که تئاتر تهران به لحاظ برخورداری از امکانات زیربنایی، جلوتر از شهرستانها قرار دارد. خبری از سالنهای بزرگ و متناسب تئاتر در شهرستانها نیست، یا مثلا تمرکز دانشکدههای هنری در یک دوران چند 10ساله در تهران، مهاجرت استعدادهای درخشان شهرستانی به تهران، دیدهشدن تئاتر در تهران، تمرکز نشریات پرتیراژ و پرخواننده در تهران و عوامل بسیار دیگر. اگر حواسمان نباشد، این گفتمان تهران و شهرستان، گاه مانع کار درست میشود که امیدوارم مانع ما نباشد.
اشاره کردید برخی از آثار شما ممکن است مشمول گذر زمان شده باشد، آیا این امر برایتان مهم نیست که اثر هنری نباید به مکان و زمان محدود شود؟
طاهری: چندان نسبت به قطعیت نظر شما در بایدونباید مطمئن نیستم. با وجود این، اگر قضاوت را بر مبنای تاریخ بگذاریم، مثلا تاریخ درام به ما میگوید آثار ارزشمند زیادی از مرزهای زمان و مکان عبور کردهاند. این آرزوی هر هنرمندی است که به چنین جهانشمولی دست یابد. برای ما هم اهمیت دارد. خب، ما در این سالها در حال تجربهکردن و آموختن بودیم. در مقطعی از کارمان اصلا سنوسالی که داشتیم، اجازه نمیداد به سمت تئوریهایی برویم که از قد ما بزرگتر بود. بنابراین ما مثل خودمان و به اندازه قدوبالای خودمان کار کردیم. اما آدمی در حال رشد است. همانطور که کمدی اشتباهات با کارهای قبلی فرق داشت، قطعا کار بعدی نیز متفاوت خواهد بود. دغدغهها در طول زمان تغییر میکنند. همین تغییرات است که زندگی را میسازد. ما هم خود را به دست تغییرات میسپاریم. تا چه پیش آید.
شکلگیری گروه و ثبات آن، یکی از مهمترین عوامل رشد تئاتر است. بیشک ثبات در گروههای تئاتری باعث ایجاد ارتباطی عمیق بین افراد گروه و درنتیجه درک بهتر از مبانی و اصولی است که در محک تجربه قرار میگیرد و درنهایت باعث گشودهشدن عرصههای تازه و بکر در تولیدات آن گروه خواهد شد. رسیدن به هویت خاص و شناسنامهدارشدن آثار تولیدی، اتفاق مثبتی است که فقط در گروههایی رخ میدهد که به معنای واقعی کلمه گروه باشند و در حرکتی مستمر و در زمانی گسترده با آزمون و خطا، مطالعه و تلاش برای یافتن زبانی خاص، ادامه حیات دهند و هیچگاه از حرکت باز نایستند. گروه تئاتر «اشتباهات» که پیش از این با نام وشند فعالیت میکرد، از جمله گروههایی است که سالهاست به صورت اختصاصی در زمینه نمایشهای کمدی کار میکند. الف و تهای این گروه برای بخش عمدهای از جامعه تئاتر ایران شناختهشده است. حرکتی که در این گروه شکل گرفت و سرنخی که پیدا شد، میتواند آینده خوبی در افق این گروه ایجاد کند. بهتازگی نمایش «کمدی اتفاقات» از این گروه در فرهنگسرای نیاوران و تئاتر باران روی صحنه رفته بود که به دلیل استقبال خوب مخاطبان، هماکنون نیز در تالار باران این نمایش اجرایش را از سر گرفته است. به همین بهانه، گفتوگویی با میثم عبدی، کارگردان و امید طاهری، نویسنده ثابت این گروه و از اعضای اصلی تئاتر اشتباهات انجام دادیم. البته لازم به ذکر است متن کمدی اتفاقات براساس نمایشنامهای از ادواردو دفیلیپو به نام کمدی هنر تئاتر توسط منوچهر رمضانی تنظیم شده و این نمایشنامه نوشته طاهری نیست.
درباره تئاتر اشتباهات توضیحاتی را که لازم میدانید، بیان کنید.
میثم عبدی: این گروه از سال 1376 شکل گرفت؛ بعد از یکی، دو سال تمام افراد گروه ما وارد دانشگاه شدند. در رشتههای مختلف هنری و بهویژه تئاتر. تجربیاتی که در دانشکده سینما و تئاتر به ما منتقل شد و در گروه سامان گرفت، باعث شد توان خود را در تولید نوع خاصی از کمدی امتحان کنیم. کمدی اشتباهات ویلیام شکسپیر، نقطه آغازینی بود که از طریق آن به کمدی افتضاحات برسیم. این اولین الف و ت گروه اشتباهات بود که آن زمان با نام آفرینش، بعدها وشند و اکنون به نام اشتباهات فعالیت میکند. بعد از آن کمدی ارتباطات را کار کردیم که به جشنواره بینالمللی تئاتر فجر راه یافت و در مجموعه تئاترشهر یک ماه اجرای عموم داشتیم. از آنجایی که اغلب بچههای گروه دانشجوی تهران شدند و سپس در تهران شاغل شدند، مجبور شدیم مرکزنشینی را برگزینیم و این برخلاف میلمان بود، چراکه کارکردن در شهرستان اساسا راحتتر است. دغدغه کمتری دارد و با تمرکز بیشتری میتوان به تئاتر پرداخت. ما تاکنون شش نمایش کمدی تولید کردهایم و علاوه بر آن، نمایشهای دیگری در ژانرهای دیگر داشتهایم که پنجتای آنها در جشنواره بینالمللی تئاتر فجر حضور داشتند و برخی از آنها اجرای عموم
شدهاند.
کمدیهای گروه وشند چه ویژگیهای منحصری دارد که شما را به ادامه کار روی آنها تشویق میکند و اینکه بر این کار اصرار میورزید؟
امید طاهری: شاید اگر الان مجموعه کمدیهای ما را بررسی کنید، متوجه گسترش این نوع نگاه در میان برخی گروههای دیگر که کار کمدی میکنند، شوید. نمیگویم این نگاه از ما به دیگران تسری پیدا کرده، اما مثلا زمانی که کمدی افتضاحات را کار کردیم، آن نوع کار و آن نوع نگاه به کمدی، منظر تازهای را حداقل در تئاتر شهرستان گشود و خیلیها را متوجه کار ما کرد. ممکن است این نیاز زمانه بوده باشد. خب، این نیاز از سوی ما درک و منجر به تولید آثاری شد که مورد توجه سلیقههای مختلف قرار گرفت. الان ممکن است کمدی افتضاحات مشمول گذر زمان شده باشد. این را خودمان هم متوجه هستیم. اما این یک روند روبهرشد بوده. از کمدی افتضاحات تا کمدی اتفاقات، مجموعهای شکل گرفت که حداقل تئاتر اشتباهات میتواند مؤلفههای خاصی از دل آن برای کارهای بعدی خود استخراج کند و چراغ راهی بیابد که مسیر خودمان را روشن کند. چیزی که برای خودمان خیلی اهمیت دارد، این است این تولیدات و اتفاقاتی که در آنها رخ داد، از دل زندگی خودمان آمد.
آقای عبدی، نظر شما دراینباره چیست؟
عبدی: ضمن تأیید نگاه امید، این را باید تأکید کنم درک نیاز اجتماع و قابلیت این نوع کمدی در ارتباط با سلیقههای مختلف مردم زمانه، نکته مهمی بود که ما را در این مسیر نگاه داشت. تئاتر باید کارکرد اجتماعی داشته باشد. تئاتری که با مردم زمانه خودش و مردم جغرافیای خودش نتواند ارتباط درستی برقرار کند، به هیچوجه موفق نبوده. تئاتر شعر نیست که بگوییم شاعر امروز میسراید، امروز درک نمیشود ولی ممکن است 50 سال دیگر درک شود. حتی درباره شعر هم من معتقدم شعری که به درد مردم زمان خودش نخورد، دردی از آیندگان را هم دوا نخواهد کرد. حالا تصور کنید تئاتر جدا از متنش که باقی میماند، چیز دیگری از آن برای آیندگان نخواهد ماند. درواقع اجرا تمام میشود. اجرا مهمترین رکن تئاتر است. اجرا باید توانایی ارتباط با مخاطب زمان خودش را داشته باشد.
این نوع کمدی را در کدامیک از انواع کمدیهای شناختهشده دستهبندی میکنید؟
عبدی: درواقع کمدیهای گروه وشند یکجور کمدی تلفیقی است؛ تلفیقی از انواع کمدیهای شناختهشده، البته نه لزوما همه آنها. مثلا ما روی کمدی ادلارته ایتالیا مطالعاتی داشتیم. همچنین روی تختحوضی خودمان و به همین نسبت کمدیهای کلاسیک و کمدی انگلیسی. با وجود این، در مورد هر یک از آثار بهطور جداگانه میتوان ارجحیت برخی شیوهها را بررسی کرد. این تلفیقی که گفتم با حساسیت و دقت باید صورت بگیرد در غیراینصورت اثر دچار یکپارچگی و استقلال فرمی و ساختاری نمیشود.
با توجه به اینکه سالهاست گروه شما در مرکز مستقر شده، اینجا با چه مشکلاتی در کار مواجه هستید؟ و چه راهحلی برای عبور از این مشکلات دارید؟
عبدی: همان مشکلاتی که سایر مردم مرکزنشین برای زندگیکردن دارند. ازدستدادن زمان یکی از مهمترین آنهاست. ترافیک نصف عمر ما را میگیرد. برای یک قرار تمرین، باید یک روز کامل وقت بگذارید. این یعنی که شما باید در تئاتر حرفهای باشی. یعنی منبع درآمدت چیزی جز تئاتر نمیتواند باشد. چون آنوقت اگر باز هم بخواهی تئاتر کار کنی، مجبوری آن کار را از دست بدهی. خب، آیا شرایط ایجاد تئاتر حرفهای برای همه گروههای مرکز وجود دارد؟ به من سالن بدهند، قیدوبندهای بیخود و بیجهت را بردارند، من تضمین میدهم زندگی تمام افراد گروهم را از طریق اجرای عموم تأمین کنم. ولی آیا شرایط ایجاد تئاتر خصوصی در کشور ما مهیا و کامل است؟
نظر شما دراینباره چیست؟
طاهری: بخشی از تئاتر تهران دچار یک نوع تفاخر توخالی است. شاید دلیل آن قرارگرفتنش در یک کفه ترازو باشد. یعنی ما دچار گفتمان انتزاعی تهران و شهرستان شدهایم که هیچ مبنای درستی ندارد. تهران را یک طرف میگذاریم و کل شهرستانهای ایران را میگذاریم طرف دیگر. فقط هم در تئاتر اینطور است. مثلا هنرهای تجسمی دچار چنین آفتی به این وسعت نیست. یا مثلا در اقتصاد، شما چنین دیدگاهی را نمیبینید، اینکه اقتصاد تهران یک طرف باشد و اقتصاد شهرستانها یک طرف. خب، چرا ما در تئاتر دچار چنین وضعی شدهایم یکی از دلایلش این است که تئاتر تهران به لحاظ برخورداری از امکانات زیربنایی، جلوتر از شهرستانها قرار دارد. خبری از سالنهای بزرگ و متناسب تئاتر در شهرستانها نیست، یا مثلا تمرکز دانشکدههای هنری در یک دوران چند 10ساله در تهران، مهاجرت استعدادهای درخشان شهرستانی به تهران، دیدهشدن تئاتر در تهران، تمرکز نشریات پرتیراژ و پرخواننده در تهران و عوامل بسیار دیگر. اگر حواسمان نباشد، این گفتمان تهران و شهرستان، گاه مانع کار درست میشود که امیدوارم مانع ما نباشد.
اشاره کردید برخی از آثار شما ممکن است مشمول گذر زمان شده باشد، آیا این امر برایتان مهم نیست که اثر هنری نباید به مکان و زمان محدود شود؟
طاهری: چندان نسبت به قطعیت نظر شما در بایدونباید مطمئن نیستم. با وجود این، اگر قضاوت را بر مبنای تاریخ بگذاریم، مثلا تاریخ درام به ما میگوید آثار ارزشمند زیادی از مرزهای زمان و مکان عبور کردهاند. این آرزوی هر هنرمندی است که به چنین جهانشمولی دست یابد. برای ما هم اهمیت دارد. خب، ما در این سالها در حال تجربهکردن و آموختن بودیم. در مقطعی از کارمان اصلا سنوسالی که داشتیم، اجازه نمیداد به سمت تئوریهایی برویم که از قد ما بزرگتر بود. بنابراین ما مثل خودمان و به اندازه قدوبالای خودمان کار کردیم. اما آدمی در حال رشد است. همانطور که کمدی اشتباهات با کارهای قبلی فرق داشت، قطعا کار بعدی نیز متفاوت خواهد بود. دغدغهها در طول زمان تغییر میکنند. همین تغییرات است که زندگی را میسازد. ما هم خود را به دست تغییرات میسپاریم. تا چه پیش آید.