تجربه مکزیک

مشکل آلودگی هوای شهر مکزیکوسیتی به دلیل موقعیت جغرافیایی ‌این شهر تشدید می‌‌شود. این شهر در یک محل گودال‌مانند واقع است. آتش‌فشان‌هایی با ارتفاع پنج هزار متر این شهر را محاصره کرده‌اند. مکزیکوسیتی سال‌ها به دلیل میزان بالای دی‌اکسید گوگرد و هیدروکربن هوا به‌عنوان آلوده‌ترین شهر دنیا محسوب می‌شد، اما اکنون مکزیکوسیتی پایتخت کشور مکزیک به‌عنوان یکی از موفق‌ترین شهرهای دنیا در مقابله با آلودگی هوا شناخته می‌شود. در سال 1990، 330 روز شاخص آلاینده‌ها در این شهر بالاتر از حد استاندارد بود. سال 1992، سازمان ملل این شهر را به‌عنوان آلوده‌ترین شهر جهان معرفی کرد. شهروندان مکزیکوسیتی در سال 1999 تنها هشت روز هوای سالم تنفس کردند. دلیل اصلی آن نیز رشد سریع جمعیت در این شهر بود که منجر به افزایش تقاضا برای سفر شد و به تبع آن تعداد خودروهای شخصی و درنتیجه ترافیک افزایش یافت. همچنین، به دلیل فرسوده‌شدن وسایل حمل‌و‌نقل عمومی، میزان ذرات آلوده‌کننده زیاد شد. از طرفی دیگر، به سبب برنامه‌های ضعیف توسعه شهری و مدیریت نادرست کاربری اراضی، خانه‌های کم‌درآمد در حاشیه راه‌های بدون پوشش (مثل معابر خاکی) استقرار یافت که نتیجه آن توسعه تجاری در جوار ساختمان‌های مسکونی، ایجاد مشکل در دسترسی به مراکز شهری، بروز ترافیک‌های طولانی‌مدت و افزایش گرد و غبار در هوا شد.

مشهور بود که در این شهر به خاطر آلودگی هوا پرنده‌ها هنگام پرواز می‌میرند و روی زمین می‌افتند. بر این اساس در دهه ۱۹۹۰ برای کاهش آلودگی هوا، طرح‌های مختلف ترافیکی و محیطی برای ناحیه کلان‌شهری اجرا شد که شامل برنامه‌های مدیریت کیفیت هوا جهت کاهش دی‌اکسیدکربن و دی‌اکسید سولفور، برنامه‌های بازرسی فنی وسایل نقلیه، استفاده از گاز به جای بنزین، حذف سوخت گازوئیلی در صنایع، ایجاد روزهای بدون تردد خودرو در شهر، مدرن‌کردن وسایل نقلیه و... می‌شد. از دیگر دلایل آلودگی هوای مکزیکوسیتی کیفیت نامطلوب سوخت و خودروهای فرسوده بود. از این رو دولت مکزیک با سرمایه ۳/۹ میلیارد دلار پالایشگاه‌هایی برای تولید سوخت مناسب (با میزان گوگرد پایین) راه‌اندازی کرد. همچنین می‌توان به اجرای موفقیت‌آمیز برنامه دولت در کنترل میزان انتشار سولفور در وسایل نقلیه در حد معینِ استانداردِ آن اشاره کرد و اینکه بر تمامی خودروها و وسایل نقلیه، مبدل‌های کاتالیزوری (دستگاهی با کارکرد فیلتری برای کاهش انتشار سه گاز آلاینده در خودروها) به طور اجباری نصب کرد. از دیگر سیاست‌های اجراشده، تأمین زیرساخت‌های مناسب از قبیل تعریض و ارتقای کیفیت راه‌ها برای کاهش ترافیک بود.
مهم‌ترین سیاست‌های مقام‌های مکزیک در راستای کاهش آلاینده‌های هوا عبارت است از:
- کاهش استفاده از خودروهای شخصی: دولت مکزیک در راستای کنترل استفاده از خودروهای شخصی، یک روز در هفته را با عنوان «من امروز ماشین خود را حرکت نمی‌دهم» نام‌گذاری کرد. در این روز، راننده‌های مکزیکی اجازه استفاده از خودروی شخصی خود را نداشتند. هدف دیگر تعیین چنین روزهایی، تشویق رانندگان شخصی به استفاده از سیستم نقلیه عمومی بود.
- بهبود کیفیت خودروها: عمل احتراق در موتورهای قدیمی و بی‌کیفیت به‌خوبی انجام نمی‌شود و این اصلی‌ترین دلیل تولید مونوکسیدکربن است. دولت مکزیک در این راستا با از رده‌خارج‌کردن خودروهای قدیمی و بهبود کیفیت تولید خودرو در قالب برنامه‌ای با عنوان برنامه تأیید، آلودگی ناشی از سوخت ناقص بنزین را تا حد زیادی کاهش داد.
- گسترش سیستم نقلیه عمومی: یکی از ثمربخش‌ترین راهکارها در کاهش استفاده از خودروهایی که از سوخت‌های فسیلی استفاده می‌کنند، گسترش و بهبود کیفیت سیستم نقلیه عمومی است. مکزیکوسیتی یکی از بزرگ‌ترین ناوگا‌ن‌های حمل‌ونقل عمومی جهان را در اختیار دارد. سیستم متروی این شهر بعد از نیویورک دومین متروی بزرگ در قاره آمریکاست. این مترو دارای 12 خط، 195 ایستگاه و نزدیک به 227 کیلومتر طول است. از میان خطوط متروی این شهر، 10 خط مجهز به لاستیک‌های بادی هستند. علاوه بر مترو، دولت مکزیک تکنولوژی قطارهای نوری را که علاوه بر سرعت بیشتر مصرف سوخت بسیار پایینی نیز دارند وارد سیستم حمل‌ونقل عمومی کرده است.
- اصلاح کیفیت بنزین: اصلاح کیفیت بنزین را بدون شک می‌توان مهم‌ترین سیاست دولت مکزیک در مهار آلودگی هوای مکزیکوسیتی دانست. چراکه موفقیت سایر سیاست‌های دولت در سایه آن امکان‌پذیر شد. در این راستا دولت مکزیک تلاش کرد با بهره‌گیری از نظرات کارشناسی‌شده و پس از آزمایش چندین فرمول مختلف، سوختی تولید کند که دو ویژگی مهم داشته باشد؛ نخست اینکه سرب و گوگرد کمتری تولید کند و دوم اینکه مبدل‌های کاتالیزوری در آن استفاده شده باشند.
- سیستم IMEKA: این سیستم شبکه اطلاعاتی شاخص کیفیت هوا بود که دولت مکزیک آن را برای اطلاع‌رسانی درخصوص شرایط کیفی هوا راه‌اندازی کرد. در این سیستم علاوه بر بررسی کلی وضع هوا، میزان آلاینده‌ها (ازون، نیتروژن دی‌اکسید، مونوکسیدکربن، سرب) و تأثیرگذاری آنها بر سلامت شهروندان در مقیاس منطقی به طور متناوب ‌اندازه‌گیری و گزارش می‌شود.
از دیگر برنامه‌هایی که در مکزیکوسیتی برای کنترل آلودگی به اجرا در آمد، برنامه بلندمدت ارائه خدمات حمل‌و‌نقل عمومی بر محور توسعه مترو و ایجاد خطوط اتوبوس‌رانی تندرو بود. با سهولت استفاده از وسایل حمل‌و‌نقل عمومی مردم تشویق شدند تا کمتر از خودروهای شخصی استفاده کنند. توسعه مترو از طریق احداث 11 خط سراسری، شبکه متروی این شهر را به یکی از بزرگ‌ترین متروهای دنیا تبدیل کرده و دوازدهمین خط نیز در سال 2012 به بهره‌برداری رسید. همچنین دولت مکزیک فناوری قطارهای نوری را وارد سیستم حمل‌و‌نقل عمومی کرده است که افزون بر سرعت بیشتر، مصرف سوخت بسیار پایینی نیز دارند. ایجاد خطوط اتوبوس‌رانی تندرو با الگوبرداری ازسیستم بی‌آرتی بوگوتا از سال 1997 برنامه دیگر این شهر بود. سیستم اتوبوس‌رانی موسوم به «اتوبوس‌مترو» با استفاده از اتوبوس‌هایی با حداکثر ظرفیت و حداقل آلایندگی، نه‌تنها ترافیک را کاهش داده، بلکه سالانه 80 هزار تن از میزان آلاینده دی‌اکسیدکربن این شهر نیز کاسته و این شهر در سال 2009 موفق به اخذ جایزه زیست‌محیطی «فمیلی‌روی» از دانشگاه آکسفورد شد. طرح دوچرخه همگانی از طریق ساخت 21 کیلومتر مسیر ویژه دوچرخه‌سواری در سال 2009 به عنوان یکی دیگر از برنامه‌های مکزیکوسیتی اجرا و این شهر به عنوان شهر دوستدار دوچرخه معرفی شد.
با پرداخت وام، خودروها و تاکسی‌های فرسوده با روالی منظم تعویض شدند. تست آلایندگی و معاینه فنی خودروها به فاصله هر شش ماه یک بار و محدودیت خودروها از ورود به معابر شهری حداقل یک بار در هفته از جمله دیگر برنامه‌های مکزیکوسیتی برای کنترل آلودگی هوا در این شهر بود. علاوه بر این 50 هزار کارخانه از داخل و اطراف شهر جابه‌جا و مجبور شدند که حومه شهر را ترک كنند و به مناطق دورتر بروند. ضمن اینکه سرب از بنزین و جایگزین‌کردن سوخت گاز در وسایل نقلیه حذف و استفاده از مبدل‌های کاتالیستی نیز برای خودروها اجباری شد. مقام‌های دولتی در سال‌های گذشته هم در تلاش برای جایگزینی اتوبوس‌های هیبریدی بوده‌اند.
مکزیکوسیتی توانست در 10 سال با اجرای یک برنامه جامع به نام«proAire»، مسئله آلودگی را حل و در سال 2013 جایزه پاک‌ترین شهر دنیا را از آن خود کند. امروزه با اجرای برنامه‌های منسجم مقابله با آلودگی هوا دیگر نام این شهر حتی در میان ۱۰ شهر اول آلوده جهان به چشم نمی‌خورد. از اقدامات این نهاد در طول اجرای برنامه‌های مربوطه، تلاش برای افزایش مشارکت شهروندان، افراد ذی‌نفع، سیاست‌سازان، جامعه آکادمیک، صاحبان صنایع و نمایندگان سازمان‌های مردم‌نهاد جهت افزایش همکاری و همفکری از طریق برگزاری کارگاه‌های تخصصی، سمپوزیسم‌ها و همایش (برای آموزش و مشارکت) است. مکزیکی‌ها به خوبی دریافته‌اند که آگاهی جمعیت و مشارکت فعال افراد ذی‌نفع، برای پذیرش سیاست‌هاي کنترل آلودگی لازم است.

مشکل آلودگی هوای شهر مکزیکوسیتی به دلیل موقعیت جغرافیایی ‌این شهر تشدید می‌‌شود. این شهر در یک محل گودال‌مانند واقع است. آتش‌فشان‌هایی با ارتفاع پنج هزار متر این شهر را محاصره کرده‌اند. مکزیکوسیتی سال‌ها به دلیل میزان بالای دی‌اکسید گوگرد و هیدروکربن هوا به‌عنوان آلوده‌ترین شهر دنیا محسوب می‌شد، اما اکنون مکزیکوسیتی پایتخت کشور مکزیک به‌عنوان یکی از موفق‌ترین شهرهای دنیا در مقابله با آلودگی هوا شناخته می‌شود. در سال 1990، 330 روز شاخص آلاینده‌ها در این شهر بالاتر از حد استاندارد بود. سال 1992، سازمان ملل این شهر را به‌عنوان آلوده‌ترین شهر جهان معرفی کرد. شهروندان مکزیکوسیتی در سال 1999 تنها هشت روز هوای سالم تنفس کردند. دلیل اصلی آن نیز رشد سریع جمعیت در این شهر بود که منجر به افزایش تقاضا برای سفر شد و به تبع آن تعداد خودروهای شخصی و درنتیجه ترافیک افزایش یافت. همچنین، به دلیل فرسوده‌شدن وسایل حمل‌و‌نقل عمومی، میزان ذرات آلوده‌کننده زیاد شد. از طرفی دیگر، به سبب برنامه‌های ضعیف توسعه شهری و مدیریت نادرست کاربری اراضی، خانه‌های کم‌درآمد در حاشیه راه‌های بدون پوشش (مثل معابر خاکی) استقرار یافت که نتیجه آن توسعه تجاری در جوار ساختمان‌های مسکونی، ایجاد مشکل در دسترسی به مراکز شهری، بروز ترافیک‌های طولانی‌مدت و افزایش گرد و غبار در هوا شد.

مشهور بود که در این شهر به خاطر آلودگی هوا پرنده‌ها هنگام پرواز می‌میرند و روی زمین می‌افتند. بر این اساس در دهه ۱۹۹۰ برای کاهش آلودگی هوا، طرح‌های مختلف ترافیکی و محیطی برای ناحیه کلان‌شهری اجرا شد که شامل برنامه‌های مدیریت کیفیت هوا جهت کاهش دی‌اکسیدکربن و دی‌اکسید سولفور، برنامه‌های بازرسی فنی وسایل نقلیه، استفاده از گاز به جای بنزین، حذف سوخت گازوئیلی در صنایع، ایجاد روزهای بدون تردد خودرو در شهر، مدرن‌کردن وسایل نقلیه و... می‌شد. از دیگر دلایل آلودگی هوای مکزیکوسیتی کیفیت نامطلوب سوخت و خودروهای فرسوده بود. از این رو دولت مکزیک با سرمایه ۳/۹ میلیارد دلار پالایشگاه‌هایی برای تولید سوخت مناسب (با میزان گوگرد پایین) راه‌اندازی کرد. همچنین می‌توان به اجرای موفقیت‌آمیز برنامه دولت در کنترل میزان انتشار سولفور در وسایل نقلیه در حد معینِ استانداردِ آن اشاره کرد و اینکه بر تمامی خودروها و وسایل نقلیه، مبدل‌های کاتالیزوری (دستگاهی با کارکرد فیلتری برای کاهش انتشار سه گاز آلاینده در خودروها) به طور اجباری نصب کرد. از دیگر سیاست‌های اجراشده، تأمین زیرساخت‌های مناسب از قبیل تعریض و ارتقای کیفیت راه‌ها برای کاهش ترافیک بود.
مهم‌ترین سیاست‌های مقام‌های مکزیک در راستای کاهش آلاینده‌های هوا عبارت است از:
- کاهش استفاده از خودروهای شخصی: دولت مکزیک در راستای کنترل استفاده از خودروهای شخصی، یک روز در هفته را با عنوان «من امروز ماشین خود را حرکت نمی‌دهم» نام‌گذاری کرد. در این روز، راننده‌های مکزیکی اجازه استفاده از خودروی شخصی خود را نداشتند. هدف دیگر تعیین چنین روزهایی، تشویق رانندگان شخصی به استفاده از سیستم نقلیه عمومی بود.
- بهبود کیفیت خودروها: عمل احتراق در موتورهای قدیمی و بی‌کیفیت به‌خوبی انجام نمی‌شود و این اصلی‌ترین دلیل تولید مونوکسیدکربن است. دولت مکزیک در این راستا با از رده‌خارج‌کردن خودروهای قدیمی و بهبود کیفیت تولید خودرو در قالب برنامه‌ای با عنوان برنامه تأیید، آلودگی ناشی از سوخت ناقص بنزین را تا حد زیادی کاهش داد.
- گسترش سیستم نقلیه عمومی: یکی از ثمربخش‌ترین راهکارها در کاهش استفاده از خودروهایی که از سوخت‌های فسیلی استفاده می‌کنند، گسترش و بهبود کیفیت سیستم نقلیه عمومی است. مکزیکوسیتی یکی از بزرگ‌ترین ناوگا‌ن‌های حمل‌ونقل عمومی جهان را در اختیار دارد. سیستم متروی این شهر بعد از نیویورک دومین متروی بزرگ در قاره آمریکاست. این مترو دارای 12 خط، 195 ایستگاه و نزدیک به 227 کیلومتر طول است. از میان خطوط متروی این شهر، 10 خط مجهز به لاستیک‌های بادی هستند. علاوه بر مترو، دولت مکزیک تکنولوژی قطارهای نوری را که علاوه بر سرعت بیشتر مصرف سوخت بسیار پایینی نیز دارند وارد سیستم حمل‌ونقل عمومی کرده است.
- اصلاح کیفیت بنزین: اصلاح کیفیت بنزین را بدون شک می‌توان مهم‌ترین سیاست دولت مکزیک در مهار آلودگی هوای مکزیکوسیتی دانست. چراکه موفقیت سایر سیاست‌های دولت در سایه آن امکان‌پذیر شد. در این راستا دولت مکزیک تلاش کرد با بهره‌گیری از نظرات کارشناسی‌شده و پس از آزمایش چندین فرمول مختلف، سوختی تولید کند که دو ویژگی مهم داشته باشد؛ نخست اینکه سرب و گوگرد کمتری تولید کند و دوم اینکه مبدل‌های کاتالیزوری در آن استفاده شده باشند.
- سیستم IMEKA: این سیستم شبکه اطلاعاتی شاخص کیفیت هوا بود که دولت مکزیک آن را برای اطلاع‌رسانی درخصوص شرایط کیفی هوا راه‌اندازی کرد. در این سیستم علاوه بر بررسی کلی وضع هوا، میزان آلاینده‌ها (ازون، نیتروژن دی‌اکسید، مونوکسیدکربن، سرب) و تأثیرگذاری آنها بر سلامت شهروندان در مقیاس منطقی به طور متناوب ‌اندازه‌گیری و گزارش می‌شود.
از دیگر برنامه‌هایی که در مکزیکوسیتی برای کنترل آلودگی به اجرا در آمد، برنامه بلندمدت ارائه خدمات حمل‌و‌نقل عمومی بر محور توسعه مترو و ایجاد خطوط اتوبوس‌رانی تندرو بود. با سهولت استفاده از وسایل حمل‌و‌نقل عمومی مردم تشویق شدند تا کمتر از خودروهای شخصی استفاده کنند. توسعه مترو از طریق احداث 11 خط سراسری، شبکه متروی این شهر را به یکی از بزرگ‌ترین متروهای دنیا تبدیل کرده و دوازدهمین خط نیز در سال 2012 به بهره‌برداری رسید. همچنین دولت مکزیک فناوری قطارهای نوری را وارد سیستم حمل‌و‌نقل عمومی کرده است که افزون بر سرعت بیشتر، مصرف سوخت بسیار پایینی نیز دارند. ایجاد خطوط اتوبوس‌رانی تندرو با الگوبرداری ازسیستم بی‌آرتی بوگوتا از سال 1997 برنامه دیگر این شهر بود. سیستم اتوبوس‌رانی موسوم به «اتوبوس‌مترو» با استفاده از اتوبوس‌هایی با حداکثر ظرفیت و حداقل آلایندگی، نه‌تنها ترافیک را کاهش داده، بلکه سالانه 80 هزار تن از میزان آلاینده دی‌اکسیدکربن این شهر نیز کاسته و این شهر در سال 2009 موفق به اخذ جایزه زیست‌محیطی «فمیلی‌روی» از دانشگاه آکسفورد شد. طرح دوچرخه همگانی از طریق ساخت 21 کیلومتر مسیر ویژه دوچرخه‌سواری در سال 2009 به عنوان یکی دیگر از برنامه‌های مکزیکوسیتی اجرا و این شهر به عنوان شهر دوستدار دوچرخه معرفی شد.
با پرداخت وام، خودروها و تاکسی‌های فرسوده با روالی منظم تعویض شدند. تست آلایندگی و معاینه فنی خودروها به فاصله هر شش ماه یک بار و محدودیت خودروها از ورود به معابر شهری حداقل یک بار در هفته از جمله دیگر برنامه‌های مکزیکوسیتی برای کنترل آلودگی هوا در این شهر بود. علاوه بر این 50 هزار کارخانه از داخل و اطراف شهر جابه‌جا و مجبور شدند که حومه شهر را ترک كنند و به مناطق دورتر بروند. ضمن اینکه سرب از بنزین و جایگزین‌کردن سوخت گاز در وسایل نقلیه حذف و استفاده از مبدل‌های کاتالیستی نیز برای خودروها اجباری شد. مقام‌های دولتی در سال‌های گذشته هم در تلاش برای جایگزینی اتوبوس‌های هیبریدی بوده‌اند.
مکزیکوسیتی توانست در 10 سال با اجرای یک برنامه جامع به نام«proAire»، مسئله آلودگی را حل و در سال 2013 جایزه پاک‌ترین شهر دنیا را از آن خود کند. امروزه با اجرای برنامه‌های منسجم مقابله با آلودگی هوا دیگر نام این شهر حتی در میان ۱۰ شهر اول آلوده جهان به چشم نمی‌خورد. از اقدامات این نهاد در طول اجرای برنامه‌های مربوطه، تلاش برای افزایش مشارکت شهروندان، افراد ذی‌نفع، سیاست‌سازان، جامعه آکادمیک، صاحبان صنایع و نمایندگان سازمان‌های مردم‌نهاد جهت افزایش همکاری و همفکری از طریق برگزاری کارگاه‌های تخصصی، سمپوزیسم‌ها و همایش (برای آموزش و مشارکت) است. مکزیکی‌ها به خوبی دریافته‌اند که آگاهی جمعیت و مشارکت فعال افراد ذی‌نفع، برای پذیرش سیاست‌هاي کنترل آلودگی لازم است.