اصلاح چرخه پسماند
بررسی مسائل محیط زیست شهر تهران در گفتوگو با آرش میلانی
تولید غیر متعارف زباله توسط شهروندان تهران (روزانه بیش از یک کیلوگرم) و نبودن سازوکارهای تفکیک از مبدأ به یک ناهنجاری بزرگ و شکل گیری گروههای سوداگر زباله در این کلانشهر تبدیل شده است.هم جلوههای اجتماعی و هم آثار زیست محیطی نامناسب این وضعیت ضرورت توجه جدی تر به چرخه پسماند در شهر تهران را در بر دارد که موضوع گفتوگو با آرش حسنیمیلانی، رئیس کمیته محیط زیست شورای پنجم است.
مهمترین مسائل شهر تهران در حوزه محیط زیست کداماند؟ به جز آلودگی هوا، چه آلودگیها و مخاطرات زیستمحیطی دیگري در شهر تهران است و میزان کمّی مخاطره چقدر است؟
علاوه بر مشکل آلودگی هوا، تغییرات اقلیمی، کمبود فضای سبز و تخریب روزافزون فضاهای سبز شهری، مشکل تأمین درازمدت آب برای کلانشهر تهران، ناپایداری سیستم پسماند، تجاوز و عدم حفاظت از عناصر طبیعی شهری مانند کوهپایهها و رود-درهها را میتوان از مهمترین مخاطرات محیطزیستی شهر تهران دانست. در کنار این موضوع مسائلی نظیر آلودگیهای صوتی، منظر و نوری را میتوان به این موارد اضافه کرد. با این حال، به نظر میرسد افزایش درجه حرارت (جزیره گرمایی) و تخریب باغهای شهری را میتوان از مهمترین تهدیدات زیستمحیطی دانست چراکه این مسئله موجب افزایش میزان مصرف منابع آب زیرزمینی، خطر خشکیدگی گونههای گیاهی غیربومی در فضای سبز شهری و کاهش تنوع زیستی تهران شده است.
شهروندان تهران اولین مسئله مهم شهر تهران را آلودگی هوا دانستهاند. منشأ و عامل این آلودگی چیست و بهطور کمّی سهم هر عامل در ایجاد آلودگی چقدر است؟
مطابق گزارش بانک جهانی در سال ۲۰۱۷، آلودگی هوا بهعنوان کشندهترین نوع آلودگی و پنجمین عامل اصلی مرگومیر در سراسر جهان مطرح است. مطابق با آمارهای وزارت بهداشت در تهران سالانه بین چهار تا پنج هزار مرگ به دلیل آلودگی هوا اتفاق میافتد که خسارات مادی و معنوی سنگینی را بر پیکره جامعه شهری وارد میکند. شواهد متعدد از مطالعات مختلف نشانگر آن است که انتشار آلودگی هوا از منابع متحرک اصلیترین عامل آلودگی هوا در شهر تهران است. نقش منابع متحرک در آلودگی هوا حدود ۸۵ درصد و برای ذرات معلق بیش از ۷۰ درصد تعیین شده است. هرچند وسایل نقلیه سبک منبع اصلی انتشار مستقیم آلاینده ذرات معلق نیستند اما از طریق واکنشهای شیمیایی سهم مهمی در تولید ذرات معلق ثانویه و کربن آلی در آلاینده 5/pm2 دارند.
با توجه به آخرین سیاهه انتشار شهر تهران و مطالعات دیگر کشورها، وسایل نقلیه سنگین بهعنوان یکی از مهمترین عوامل تولید و انتشار آلایندههای NOX و 5/pm2 از جمله کربن سیاه به شمار میآیند. همچنین بانک جهانی با بررسی وضعیت آلودگی هوای تهران و مقایسه آن با کیفیت هوای ۲۵ شهر بزرگ دنیا اعلام کرده است که ذرات معلق موجود در هوای تهران هنوز سه تا چهار برابر بیش از حد مجاز است که منشأ اصلی انتشار آن به خودروهای سنگین و موتورسیکلتها مربوط میشود.
مهمترین سیاستها و اقدامات برای کنترل و کاهش آلودگی در برنامه سوم توسعه و سایر سیاستهای مصوب شورای شهر چیست؟ در عمل چقدر قابلیت تحقق دارد؟
بررسی متوسط غلظت سالانه آلایندههای اصلی شهر تهران در سالهای ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۷ نشانگر آن است که روند متوسط غلظت آلایندههای CO، SO و 5/pm2 در سالیان اخیر کاهشی بوده و آلاینده ازن پس از چندین سال نزول نسبی، روند یکسانی در دو سال اخیر به خود گرفته است. آلایندههای ۱۰ PM و NO2 که پس از سیر کاهشی، روندی افزایشی با شیب کم را در پیش گرفته بودند، در سال ۱۳۹۷ با کاهش روبهرو شدند. در مجموع در سال ۱۳۹۷، همه آلایندههای هوا روندی کاهشی داشتهاند. به گونهای که در تمامی روزهای آلوده نیمه دوم سال ۱۳۹۷ آلاینده شاخص، ذرات معلق کمتر از ۵/۲ میکرون بوده و تعداد روزهای متوالی شرایط نامطلوب از چهار روز بیشتر نشد و تعداد روزهای تعطیل مدارس به دلیل آلودگی هوا نیز از ۱۰ روز در سال ۱۳۹۶، در سال ۱۳۹۷ به صفر رسید. علاوه بر بهبود شرایط جوی در سال ۹۷، اجرای فاز دوم طرح کنترل آلودگی هوای شهر (طرح کاهش)، اجرای جدیتر قوانین و مقررات مربوط به معاینه فنی خودروهای سبک و سنگین در کل شهر تهران و بهبود کیفیت سوخت از عوامل حائز اهمیت در جهت کاهش آلودگی هوا بوده است. با این حال، شورا به این اقدامات بسنده نکرده و در برنامه سوم، احکامی را در جهت
مقابله با آلودگی هوا به تصویب رسانده است که از جمله آنها میتوان به تهیه شاخصها و فهرست اطلاعات پایه مرتبط با آلودگی هوا شامل سیاهه و ضرایب انتشار منابع آلاینده متحرک و ثابت، پیگیری وضع قوانین و مقررات از طریق نهادهای ذیربط جهت دریافت عوارض شهری بر سوخت و تردد خودروها و سایر محدودیتهای زمانی و مکانی و اعمال ضوابط و همچنین تهیه لایحه تعیین و وصول عوارض برای خوروهای مجاز به تردد در سطح شهر متناسب با پیمایش و آلایندگی (براساس نتایج معاینه فنی) جهت ارائه به شورا در سال اول برنامه، تجهیز ناوگان تاکسیرانی به کاتالیست و نظارت بر عملکرد و تعویض بهموقع آنها در طول سالهای برنامه، تشویق شهروندان به استفاده از خودروها و موتورسیکلتهای هیبریدی و برقی از طریق سیاستهای تشویقی، افزایش سهم پیاده و دوچرخه از سفرهای درونشهری و اجرای طرح دوچرخه اشتراکی، احداث پیادهراه و مسیرهای ویژه دوچرخهسواری در معابر مستعد شهری، کنترل کاهش آلایندههای محیطی هوا ناشی از ایستگاههای اتوبوسی درونشهری و پایانههای اتوبوسرانی برونشهری مستقر در محدوده شهر تهران، ارائه لایحه ضوابط کنترل آلایندگی پایانههای اتوبوسرانی و ترمینالها در
ششماهه اول برنامه، مهار کلیه کانونهای گرد و غبار در حوزه مناطق شهرداری و تدوین دستورالعملهای فنی درخصوص عملیات خاکبرداری و خاکریزی با هدف کاهش انتشار گرد و غبار و الزام اجرای آن توسط پیمانکاران و کارگاههای ساختمانی سطح شهر، معاینه فنی کلیه موتورخانه ساختمانهای شهرداری و بهینهسازی مصرف انرژی در آنها و پیگیری رعایت استانداردهای مدیریت مصرف انرژی و مباحث 14 و 19 مقررات ملی ساختمان در سایر ساختمانها، جایگزینی و تأمین حداکثری انرژی مورد نیاز اماکن عمومی شهرداری از انرژیهای نو و تجدیدپذیر بر اساس مصوبات شورا و... اشاره کرد. همچنین شورای شهر تهران به مجلس شورای اسلامی، دولت و شورای عالی استانها در جهت توسعه، بهبود و ساماندهی وضعیت ناوگان حملونقل همگانی و تدوین برنامه جامع پایش و مقابله با پدیده گرد و غبار (ریزگردها) در شهر تهران پیشنهاداتی ارائه کرده و سیاستهاي برنامههاي مصوب براساس تجربیات قبلی و دستاوردهای جهانی تنظیم شده و با حمایت قوی شورای اسلامی شهر تهران از اقدامات کنترل آلودگی هوا در حوزه حملونقل شاهد هستیم در سال 97 بحث معاینه فنی به صورت جدی اجرائی شد و برخورد لازم با خودروهای دیزلي
متخلف صورت گرفت. به نظر من این مسیر همچنان با حساسیت شورای اسلامی شهر تهران ادامه پیدا خواهد کرد و امیدوارم شاهد بهثمررسیدن دستاورد این طرح کاهش آلودگی هوا در نیمه دوم سال 98 باشیم.
برای مدیریت پسماند یعنی تفکیک از مبدأ و بازیافت و مولدسازی آن چه اقداماتی انجام شده است؟
یکی از مهمترین مشکلات شهر تهران درخصوص حوزه پسماند را میتوان نبود یک چشمانداز روشن در یک بازه زمانی مشخص درباره وضعیت پسماند و اقداماتی که قرار است انجام دهیم، دانست. در برهههایی طرح تفکیک از مبدا انجام شد ولی به دلیل نبود چشمانداز، تعدد طرحهای مختلف در این حوزه و سردرگمی سیاستها و دستاندرکاران، این مسئله به فراموشی سپرده شد. یکی از شعارهایی هم که شورای پنجم داده بود، تعیین تکلیف حوزه پسماند بود چراکه تداوم وضعیت موجود با توجه به شرایط اقتصاد شهری و هزینههای سنگین ناشی از رفتوروب، ممکن نبود و هم از نظر محیطزیستی و خدمات شهری نیز تداوم آن بر مخاطرات شهر تهران میافزود. در این راستا، شورای شهر تلاشها و پیگیریهای فراوانی را در جهت تدوین طرح جامع مدیریت پسماند آغاز کرد که خوشبختانه فاز مطالعاتی آن از سال قبل آغاز شده است و امیدوار هستیم این طرح هرچه زودتر نهایی شده و برای بررسی بیشتر به شورا ارسال شود. با این حال، شورا برای تعیین تکلیف وضعیت پسماند شهر تهران، منتظر نهاییشدن طرح جامع پسماند نمانده است. با همکاری و پیگیریهایی که با معاونت خدمات شهری انجام شده، طرح تجمیع پیمانکاران پسماند خشک و
تر در چهار منطقه تهران به صورت پایلوت آغاز شده است. همچنین به قرارداد 12 شرکت پیمانکار جمعآوری پسماندهای خشک به منظور اصلاح و بهبود اجرای طرح تفکیک در مبدأ خاتمه داده شده است. طرح تفکیک در مبدأ در کلیه ساختمانهای شهرداری تهران در حال اجرائیشدن است و طرح جمعآوری پسماندهای حجیم از جمله ضایعات شیشه، الکتریکی و الکترونیک، چوب، سرشاخه و لاستیکهای مستعمل آغاز شده است. طرح آنالیز فیزیکی پسماند خانگی تعدادی از مناطق آغاز شده است.
برای کوتاهکردن دست مافیای زباله و سالمسازی چرخه پسماند چه کردهاید؟
برخورد با چرخه ناسالم جمعآوری غیرمجاز و قاچاق زباله به صورت سیستماتیک نیازمند اراده و همگرایی کافی در حوزه مدیریت شهری و همکاری دستگاههای مختلف و تأمین زیرساختهاي لازم در حوزه اجرا است. در بخش تأمین زیرساخت، چهار سامانه در حال پیادهسازی است و سامانه ثبت صورت وضعیت الکترونیکی یکی از محورهای مهم در جهت اصلاح چرخه مدیریت پسماند است. اما جمعآوری مرکز تقیآباد یکی دیگر از اقداماتی بود که حتما باید با همکاری نیروی انتظامی ادامه یابد و این جمعآوری باید مکمل اقدامات اصلاح سیستم باشد. اما گام مهمی که باید پیگیری شود، اصلاح زیرسیستم جمعآوری زباله و نهادینهسازی طرح تفکیک از مبدأ است که با همگرایی جدید در حوزه مدیریت پسماند امیدوارم شاهد پیشرفت لازم در سال آینده باشیم.
تولید غیر متعارف زباله توسط شهروندان تهران (روزانه بیش از یک کیلوگرم) و نبودن سازوکارهای تفکیک از مبدأ به یک ناهنجاری بزرگ و شکل گیری گروههای سوداگر زباله در این کلانشهر تبدیل شده است.هم جلوههای اجتماعی و هم آثار زیست محیطی نامناسب این وضعیت ضرورت توجه جدی تر به چرخه پسماند در شهر تهران را در بر دارد که موضوع گفتوگو با آرش حسنیمیلانی، رئیس کمیته محیط زیست شورای پنجم است.
مهمترین مسائل شهر تهران در حوزه محیط زیست کداماند؟ به جز آلودگی هوا، چه آلودگیها و مخاطرات زیستمحیطی دیگري در شهر تهران است و میزان کمّی مخاطره چقدر است؟
علاوه بر مشکل آلودگی هوا، تغییرات اقلیمی، کمبود فضای سبز و تخریب روزافزون فضاهای سبز شهری، مشکل تأمین درازمدت آب برای کلانشهر تهران، ناپایداری سیستم پسماند، تجاوز و عدم حفاظت از عناصر طبیعی شهری مانند کوهپایهها و رود-درهها را میتوان از مهمترین مخاطرات محیطزیستی شهر تهران دانست. در کنار این موضوع مسائلی نظیر آلودگیهای صوتی، منظر و نوری را میتوان به این موارد اضافه کرد. با این حال، به نظر میرسد افزایش درجه حرارت (جزیره گرمایی) و تخریب باغهای شهری را میتوان از مهمترین تهدیدات زیستمحیطی دانست چراکه این مسئله موجب افزایش میزان مصرف منابع آب زیرزمینی، خطر خشکیدگی گونههای گیاهی غیربومی در فضای سبز شهری و کاهش تنوع زیستی تهران شده است.
شهروندان تهران اولین مسئله مهم شهر تهران را آلودگی هوا دانستهاند. منشأ و عامل این آلودگی چیست و بهطور کمّی سهم هر عامل در ایجاد آلودگی چقدر است؟
مطابق گزارش بانک جهانی در سال ۲۰۱۷، آلودگی هوا بهعنوان کشندهترین نوع آلودگی و پنجمین عامل اصلی مرگومیر در سراسر جهان مطرح است. مطابق با آمارهای وزارت بهداشت در تهران سالانه بین چهار تا پنج هزار مرگ به دلیل آلودگی هوا اتفاق میافتد که خسارات مادی و معنوی سنگینی را بر پیکره جامعه شهری وارد میکند. شواهد متعدد از مطالعات مختلف نشانگر آن است که انتشار آلودگی هوا از منابع متحرک اصلیترین عامل آلودگی هوا در شهر تهران است. نقش منابع متحرک در آلودگی هوا حدود ۸۵ درصد و برای ذرات معلق بیش از ۷۰ درصد تعیین شده است. هرچند وسایل نقلیه سبک منبع اصلی انتشار مستقیم آلاینده ذرات معلق نیستند اما از طریق واکنشهای شیمیایی سهم مهمی در تولید ذرات معلق ثانویه و کربن آلی در آلاینده 5/pm2 دارند.
با توجه به آخرین سیاهه انتشار شهر تهران و مطالعات دیگر کشورها، وسایل نقلیه سنگین بهعنوان یکی از مهمترین عوامل تولید و انتشار آلایندههای NOX و 5/pm2 از جمله کربن سیاه به شمار میآیند. همچنین بانک جهانی با بررسی وضعیت آلودگی هوای تهران و مقایسه آن با کیفیت هوای ۲۵ شهر بزرگ دنیا اعلام کرده است که ذرات معلق موجود در هوای تهران هنوز سه تا چهار برابر بیش از حد مجاز است که منشأ اصلی انتشار آن به خودروهای سنگین و موتورسیکلتها مربوط میشود.
مهمترین سیاستها و اقدامات برای کنترل و کاهش آلودگی در برنامه سوم توسعه و سایر سیاستهای مصوب شورای شهر چیست؟ در عمل چقدر قابلیت تحقق دارد؟
بررسی متوسط غلظت سالانه آلایندههای اصلی شهر تهران در سالهای ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۷ نشانگر آن است که روند متوسط غلظت آلایندههای CO، SO و 5/pm2 در سالیان اخیر کاهشی بوده و آلاینده ازن پس از چندین سال نزول نسبی، روند یکسانی در دو سال اخیر به خود گرفته است. آلایندههای ۱۰ PM و NO2 که پس از سیر کاهشی، روندی افزایشی با شیب کم را در پیش گرفته بودند، در سال ۱۳۹۷ با کاهش روبهرو شدند. در مجموع در سال ۱۳۹۷، همه آلایندههای هوا روندی کاهشی داشتهاند. به گونهای که در تمامی روزهای آلوده نیمه دوم سال ۱۳۹۷ آلاینده شاخص، ذرات معلق کمتر از ۵/۲ میکرون بوده و تعداد روزهای متوالی شرایط نامطلوب از چهار روز بیشتر نشد و تعداد روزهای تعطیل مدارس به دلیل آلودگی هوا نیز از ۱۰ روز در سال ۱۳۹۶، در سال ۱۳۹۷ به صفر رسید. علاوه بر بهبود شرایط جوی در سال ۹۷، اجرای فاز دوم طرح کنترل آلودگی هوای شهر (طرح کاهش)، اجرای جدیتر قوانین و مقررات مربوط به معاینه فنی خودروهای سبک و سنگین در کل شهر تهران و بهبود کیفیت سوخت از عوامل حائز اهمیت در جهت کاهش آلودگی هوا بوده است. با این حال، شورا به این اقدامات بسنده نکرده و در برنامه سوم، احکامی را در جهت
مقابله با آلودگی هوا به تصویب رسانده است که از جمله آنها میتوان به تهیه شاخصها و فهرست اطلاعات پایه مرتبط با آلودگی هوا شامل سیاهه و ضرایب انتشار منابع آلاینده متحرک و ثابت، پیگیری وضع قوانین و مقررات از طریق نهادهای ذیربط جهت دریافت عوارض شهری بر سوخت و تردد خودروها و سایر محدودیتهای زمانی و مکانی و اعمال ضوابط و همچنین تهیه لایحه تعیین و وصول عوارض برای خوروهای مجاز به تردد در سطح شهر متناسب با پیمایش و آلایندگی (براساس نتایج معاینه فنی) جهت ارائه به شورا در سال اول برنامه، تجهیز ناوگان تاکسیرانی به کاتالیست و نظارت بر عملکرد و تعویض بهموقع آنها در طول سالهای برنامه، تشویق شهروندان به استفاده از خودروها و موتورسیکلتهای هیبریدی و برقی از طریق سیاستهای تشویقی، افزایش سهم پیاده و دوچرخه از سفرهای درونشهری و اجرای طرح دوچرخه اشتراکی، احداث پیادهراه و مسیرهای ویژه دوچرخهسواری در معابر مستعد شهری، کنترل کاهش آلایندههای محیطی هوا ناشی از ایستگاههای اتوبوسی درونشهری و پایانههای اتوبوسرانی برونشهری مستقر در محدوده شهر تهران، ارائه لایحه ضوابط کنترل آلایندگی پایانههای اتوبوسرانی و ترمینالها در
ششماهه اول برنامه، مهار کلیه کانونهای گرد و غبار در حوزه مناطق شهرداری و تدوین دستورالعملهای فنی درخصوص عملیات خاکبرداری و خاکریزی با هدف کاهش انتشار گرد و غبار و الزام اجرای آن توسط پیمانکاران و کارگاههای ساختمانی سطح شهر، معاینه فنی کلیه موتورخانه ساختمانهای شهرداری و بهینهسازی مصرف انرژی در آنها و پیگیری رعایت استانداردهای مدیریت مصرف انرژی و مباحث 14 و 19 مقررات ملی ساختمان در سایر ساختمانها، جایگزینی و تأمین حداکثری انرژی مورد نیاز اماکن عمومی شهرداری از انرژیهای نو و تجدیدپذیر بر اساس مصوبات شورا و... اشاره کرد. همچنین شورای شهر تهران به مجلس شورای اسلامی، دولت و شورای عالی استانها در جهت توسعه، بهبود و ساماندهی وضعیت ناوگان حملونقل همگانی و تدوین برنامه جامع پایش و مقابله با پدیده گرد و غبار (ریزگردها) در شهر تهران پیشنهاداتی ارائه کرده و سیاستهاي برنامههاي مصوب براساس تجربیات قبلی و دستاوردهای جهانی تنظیم شده و با حمایت قوی شورای اسلامی شهر تهران از اقدامات کنترل آلودگی هوا در حوزه حملونقل شاهد هستیم در سال 97 بحث معاینه فنی به صورت جدی اجرائی شد و برخورد لازم با خودروهای دیزلي
متخلف صورت گرفت. به نظر من این مسیر همچنان با حساسیت شورای اسلامی شهر تهران ادامه پیدا خواهد کرد و امیدوارم شاهد بهثمررسیدن دستاورد این طرح کاهش آلودگی هوا در نیمه دوم سال 98 باشیم.
برای مدیریت پسماند یعنی تفکیک از مبدأ و بازیافت و مولدسازی آن چه اقداماتی انجام شده است؟
یکی از مهمترین مشکلات شهر تهران درخصوص حوزه پسماند را میتوان نبود یک چشمانداز روشن در یک بازه زمانی مشخص درباره وضعیت پسماند و اقداماتی که قرار است انجام دهیم، دانست. در برهههایی طرح تفکیک از مبدا انجام شد ولی به دلیل نبود چشمانداز، تعدد طرحهای مختلف در این حوزه و سردرگمی سیاستها و دستاندرکاران، این مسئله به فراموشی سپرده شد. یکی از شعارهایی هم که شورای پنجم داده بود، تعیین تکلیف حوزه پسماند بود چراکه تداوم وضعیت موجود با توجه به شرایط اقتصاد شهری و هزینههای سنگین ناشی از رفتوروب، ممکن نبود و هم از نظر محیطزیستی و خدمات شهری نیز تداوم آن بر مخاطرات شهر تهران میافزود. در این راستا، شورای شهر تلاشها و پیگیریهای فراوانی را در جهت تدوین طرح جامع مدیریت پسماند آغاز کرد که خوشبختانه فاز مطالعاتی آن از سال قبل آغاز شده است و امیدوار هستیم این طرح هرچه زودتر نهایی شده و برای بررسی بیشتر به شورا ارسال شود. با این حال، شورا برای تعیین تکلیف وضعیت پسماند شهر تهران، منتظر نهاییشدن طرح جامع پسماند نمانده است. با همکاری و پیگیریهایی که با معاونت خدمات شهری انجام شده، طرح تجمیع پیمانکاران پسماند خشک و
تر در چهار منطقه تهران به صورت پایلوت آغاز شده است. همچنین به قرارداد 12 شرکت پیمانکار جمعآوری پسماندهای خشک به منظور اصلاح و بهبود اجرای طرح تفکیک در مبدأ خاتمه داده شده است. طرح تفکیک در مبدأ در کلیه ساختمانهای شهرداری تهران در حال اجرائیشدن است و طرح جمعآوری پسماندهای حجیم از جمله ضایعات شیشه، الکتریکی و الکترونیک، چوب، سرشاخه و لاستیکهای مستعمل آغاز شده است. طرح آنالیز فیزیکی پسماند خانگی تعدادی از مناطق آغاز شده است.
برای کوتاهکردن دست مافیای زباله و سالمسازی چرخه پسماند چه کردهاید؟
برخورد با چرخه ناسالم جمعآوری غیرمجاز و قاچاق زباله به صورت سیستماتیک نیازمند اراده و همگرایی کافی در حوزه مدیریت شهری و همکاری دستگاههای مختلف و تأمین زیرساختهاي لازم در حوزه اجرا است. در بخش تأمین زیرساخت، چهار سامانه در حال پیادهسازی است و سامانه ثبت صورت وضعیت الکترونیکی یکی از محورهای مهم در جهت اصلاح چرخه مدیریت پسماند است. اما جمعآوری مرکز تقیآباد یکی دیگر از اقداماتی بود که حتما باید با همکاری نیروی انتظامی ادامه یابد و این جمعآوری باید مکمل اقدامات اصلاح سیستم باشد. اما گام مهمی که باید پیگیری شود، اصلاح زیرسیستم جمعآوری زباله و نهادینهسازی طرح تفکیک از مبدأ است که با همگرایی جدید در حوزه مدیریت پسماند امیدوارم شاهد پیشرفت لازم در سال آینده باشیم.