تجارب جهانی مهار آلودگی
آلودگی هوا یکی از چالش‌های پیش‌روی بشر در جهان امروز است. آلودگی هوا عبارت است از حضور یک یا بیش از یک آلاینده در هوای آزاد مانند گرد و خاک، دود غلیظ، گاز مه‌آلود، بوی نامطبوع به مقدار کافی، با خواص مشخص و تداوم که می‌تواند باعث بروز بیماری‌های تنفسی، قلبی، ریوی، مرگ و میر زودرس و کاهش کیفیت زندگی انسان‌ها شود. طبق برآورد سازمان سلامت جهانی WHO سالانه به‌طور متوسط 500 هزار نفر به دلیل قرارگرفتن در معرض ذرات معلق موجود در هوا دچار مرگ زودهنگام می‌شوند. آلودگی‌های هوا منابع مختلفی ازجمله پیشرفت صنایع و تکنولوژی توسعه شهرها، ازدیاد و تراکم جمعیت، افزایش وسایل نقلیه موتوری، ازدیاد مصرف سوخت‌های فسیلی، نامناسب‌بودن بافت شهری و در برخی از موارد نامناسب‌بودن موقعیت جغرافیایی محل دارد. منابع آلودگی هوا را به‌طور کلی می‌توان به دو گروه تقسیم‌بندی کرد که شامل منابع طبیعی و منابع انسانی یا مصنوعی می‌شود. منابع انسانی خود به دو گروه منابع صنعتی و شهری (ترافیکی) و دیگری منابع روستایی و کشاورزی تقسیم‌بندی می‌شود. در تقسیم‌بندی دیگری توسط آژانس حفاظت محيط زيست (USEPA)، منابع عمده آلودگي هوا را به صورت زير طبقه‌بندي كرده
است:
حمل‌ونقل مانند كشتي‌ها، هواپيماها، قطارها و اتومبيل‌ها
احتراق سوخت از منابع ثابت مانند نيروگاه‌هاي برق و غيره
فرآيندهاي صنعتي مانند كارخانه‌هاي فولادسازي، نساجي و كاغذسازي
دفع مواد زائد جامد مثل سوزاندن زباله در فضاي باز، دفن بهداشتي زباله و سوزاندن زباله با دستگاه زباله‌سوزي
فرآيندهاي متفرقه مانند فعاليت‌هاي خانگي نظیر كاربرد حشره‌كش‌ها و تميزكردن حشرهكش
بسیاری از کشورها و شهرهای جهان راهکارهای مختلفی در راستای کاهش آلودگی هوا در زمینه‌های مختلف اتخاذ کرده‌اند و این روزها که همه دنبال راهکاری برای کاهش آلودگی هوای شهر هستند و از نسخه اختصاصی خود برای کاهش آلودگی هوا سخن می‌گویند، استفاده از تجربه شهرهایی که تا چند سال پیش با بحران مشابهی دست به گریبان بودند می‌تواند راهگشا باشد. از این‌رو در این گزارش به بررسی اقدامات انجام‌شده در برخی کشورها در راستای رفع آلودگی هوا پرداخته شده است.
تدابیر شهرداران اروپایی برای مبارزه با آلودگی
شهرداری‌های اروپایی هفت طرح را با کمک دولت و در قالب تنظیم مالیات و عوارضی که دارندگان خودروهای شخصی باید سالانه به دولت مرکزی و محلی بپردازند، در راستای کاهش ازدحام ترافیکی خودروهای شخصی و در نتیجه تصفیه هوای آلوده شهر طراحی کرده‌اند. شهرداری‌های شهرهای بزرگ اروپایی با همکاری دولت توانسته‌اند از ابزارهای قانونی تحت اختیار خود به نفع بهبود کیفیت هوای شهر استفاده و این طرح‌ها را اجرا کنند. پیوستن به پیمان بین‌المللی کیوتو به منظور کاهش صدور گازهای گل‌خانه‌ای، که عامل اصلی گرم‌شدن زمین در دهه‌های اخیر محسوب می‌شوند، ارتقاء کیفیت سوخت مصرفی از استاندارد یورو ۳ به یورو ۶، اعمال محدودیت‌های سختگیرانه به منظور تردد خودروهای شخصی در مناطق مرکزی، نصب فیلتر جذب دوده روی وسایل نقلیه، استفاده گسترده از انرژی‌های تجدیدپذیر نظیر بایودیزل، استفاده گسترده از خدمات الکترونیک در راستای کاهش جابه‌جایی و اجرای پروژه زئوس برخی از راهکارهای کشورهای اروپایی برای کاهش آلودگی هوا بوده است. اتحادیه اروپا با هدف جهانی‌سازی پروژه اتوبوس‌های الکتریکی نسبت به تعریف پروژه ZeEUS (سيستم اتوبوس شهري بدون آلودگي) از تاریخ ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۷
اقدام کرده است. بودجه درنظر گرفته‌شده برای این پروژه ۲۲.۵ میلیون یورو است. اهداف مورد انتظار اتحادیه اروپا از اجرای این طرح كاهش آلودگي هوا، کاهش سطح آلودگي صوتي، عدم استفاده از منابع تجدیدناپذیر در مناطق شهري و گسترش سيستم اتوبوس شهري تمام‌برقي با ظرفيت بالا بوده است. به‌کارگیری فناوري‌هاي نوآورانه مختلف اتوبوس برقي و زيرساخت‌هاي شارژ در هشت سايت نمونه و در شش كشور اروپايي با شرايط بهره‌برداري متنوع اجرائی شده است. یکی دیگر از راهکارهای انجام‌شده برای کاهش آلودگی هوا در کشورهای اروپایی، اجرای قوانین به نفع کاهش انتشارهای دی‌اکسید کربن با هدف کاهش استفاده از سوخت‌های فسیلی، استفاده از وسایل نقلیه برقی و الکتریکی و استفاده از خودورهای کم‌مصرف با ضریب آلایندگی کمتر و استاندارد بالاتر است.
1- راهکارهای کلی مقابله با آلودگی هوا
همان‌طور که در قسمت‌های قبل گفته شد، به دنبال تشدید آلودگی هوا اغلب شهرهای بزرگ و صنعتی و پرجمعیت دنیا که به‌عنوان شهرهای آلوده در جهان معرفی شده‌اند، راهکارهایی در پیش گرفته‌اند تا بدین وسیله از این معضل بزرگ کم کنند. هر کشوری هم روش خاصی را در این زمینه در پیش گرفته است. تاکتیک‌های تجربه‌شده در شهرهای آلوده برای کنترل روند انتشار ذرات آلاینده نشان می‌دهد سوخت‌های فسیلی منابع ثابت آلاینده (ساختمان‌ها) و همچنین سوخت دیزلی منابع متحرک (اتوبوس و ناوگان حمل‌ونقل عمومی و باری) دو منشأ اصلی آلودگی هوا هستند. در کل راهکارهای عملیاتی به‌جواب‌رسیده برای مهار آلودگی هوا عبارت‌اند از:
اجرای برنامه حذف موتورهای دیزلی و تبدیل آنها به سوخت گاز
اعمال محدودیت سفر با خودروی شخصی
طراحی کمربندی خارج از محدوده شهر برای عبور و مرور کامیون‌ها
حذف تدریجی سوخت‌های فسیلی در ساختمان‌ها
متغیرسازی نرخ عوارض سالانه خودروها برحسب میزان آلایندگی
مجازات سختگیرانه برای نیروگاه‌ها و کارخانه‌های آلوده‌کننده هوا
حمایت از تولید خودروهای هیبریدی (برقی)
معرفی عمومی کارخانه‌های مخرب محیط زیست
پرداخت یارانه دولتی برای تشویق مردم به اجرای تاکتیک‌های کنترل آلودگی هوا
تنظیم مقرراتی برای موادی که در اثر فعالیت‌های انسانی در فضا منتشر می‌شود.
اعمال محدودیت برای میزان انتشار آلاینده‌های خودروها و صنایع
طراحی انواع مختلف خودروهای غیر وابسته به بنزین
استفاده از خودروهای گازسوز
كاهش آلودگی از مبدأ (ساخت و طراحی وسایل نقلیه موتوری كه از حداقل سوخت استفاده كنند)
ساخت و طراحی وسایل نقلیه موتوری كه از حداقل سوخت استفاده كنند.
تبدیل سوخت خودروها به CNG به جای بنزین
كاهش واردات بنزین
ارائه برنامه‌های آموزشی در زمینه كاهش مصرف سوخت از طرق مختلف مانند آموزش تعمیر و نگهداری خودروها، الگوهای رانندگی و عوامل مؤثر بر میزان مصرف سوخت خودرو
استفاده از رسانه‌ها و فعالیت سازمان‌یافته برای آموزش و افزایش دانش درباره تهدیدهای آلوده‌كننده‌های هوا
ایجاد آگاهی از اجرای قوانین بر ضد تمامی آلوده‌كننده‌ها
خارج‌كردن صنایع آلاینده از محدوده شهری
از رده خارج‌كردن خودروهای قدیمی و فرسوده با حفظ حقوق صاحبان آنها
استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر از جمله انرژی خورشید، باد، انرژی گرمایی اقیانوس‌ها، انرژی امواج آب و انرژی جذر و مد اقیانوس‌ها،
بیوگاز و...
كاشت درخت و جلوگیری از از قطع درختان
استفاده از وسایل نقلیه همگانی، دوچرخه یا پیاده طی كردن
توسعه قطارهای حومه‌ای در اطراف کلان‌شهرها
تکمیل زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی
حمایت از تولید خودروهای برقی و استفاده از وسایل نقلیه برقی
تعبیه جایگاه‌های شارژ خودرو به تعداد کافی و با دسترسی مناسب در راستای ترغیب مردم به استفاده از خودروهای برقی
قانونمندکردن یا محدودکردن تعداد فضاهای پارک در دسترس (پارکینگ حاشیه خیابان‌ها) یکی از راهکارهای بهینه کاهش استفاده از خودروهای شخصی و تشویق به استفاده از حمل‌ونقل عمومی است.
افزایش کیفیت سوخت
واگذاری اتوبوس‌های نو به شرکت واحد اتوبوسرانی
تنظیم جریان ترافیک
کاهش تردد خودروهای شخصی با تقویت ناوگان حمل‌ونقل عمومی به‌خصوص مترو
تسهیل سفرهای شهری و بین شهری
استفاده از ناوگان اتوبوسرانی و تاکسی‌های هیبریدی
ترسیم چشم‌انداز برای رسیدن به آن نقطه در مبارزه با آلودگی هوا
اجراي مقررات ويژه براي اخذ ماليات بنزين
طراحي مسير مخصوص عبور دوچرخه
تعبيه تسهيلات ايمن پارکينگ دوچرخه در ايستگاه‌هاي
حمل‌ونقل عمومي
ترکيب دوچرخه و حمل‌ونقل عمومي (جايگزين بسيار خوب براي اتومبيل)
وجود چراغ راهنماي مخصوص دوچرخه
ارائه آموزش‌هاي لازم و فرهنگ‌سازي در راستاي تأييد قابليت دوچرخه به‌عنوان يك وسيله توانمند تحت شرايط جوي مختلف
استفاده از فناوري‌هاي جديد (دوچرخه سبك، دنده و باطري) تا حد زيادي از اهميت شيب به‌عنوان عامل بازدارنده كاسته است
تخصيص حداقل بودجه به توسعه سيستم دوچرخه به صورت درصدي از بودجه مديريت و ساخت زيربناهاي حمل‌ونقل در شهر تهران
پيشنهاد روزي در سال به‌عنوان روز دوچرخه که در آن روز در جهت ارتقاي فرهنگ استفاده از دوچرخه، مقامات عالی‌رتبه شهري هم به همراه گروه‌هاي مختلف مردم
به دوچرخه‌سواري بپردازند.
آلودگی هوا یکی از چالش‌های پیش‌روی بشر در جهان امروز است. آلودگی هوا عبارت است از حضور یک یا بیش از یک آلاینده در هوای آزاد مانند گرد و خاک، دود غلیظ، گاز مه‌آلود، بوی نامطبوع به مقدار کافی، با خواص مشخص و تداوم که می‌تواند باعث بروز بیماری‌های تنفسی، قلبی، ریوی، مرگ و میر زودرس و کاهش کیفیت زندگی انسان‌ها شود. طبق برآورد سازمان سلامت جهانی WHO سالانه به‌طور متوسط 500 هزار نفر به دلیل قرارگرفتن در معرض ذرات معلق موجود در هوا دچار مرگ زودهنگام می‌شوند. آلودگی‌های هوا منابع مختلفی ازجمله پیشرفت صنایع و تکنولوژی توسعه شهرها، ازدیاد و تراکم جمعیت، افزایش وسایل نقلیه موتوری، ازدیاد مصرف سوخت‌های فسیلی، نامناسب‌بودن بافت شهری و در برخی از موارد نامناسب‌بودن موقعیت جغرافیایی محل دارد. منابع آلودگی هوا را به‌طور کلی می‌توان به دو گروه تقسیم‌بندی کرد که شامل منابع طبیعی و منابع انسانی یا مصنوعی می‌شود. منابع انسانی خود به دو گروه منابع صنعتی و شهری (ترافیکی) و دیگری منابع روستایی و کشاورزی تقسیم‌بندی می‌شود. در تقسیم‌بندی دیگری توسط آژانس حفاظت محيط زيست (USEPA)، منابع عمده آلودگي هوا را به صورت زير طبقه‌بندي كرده
است:
حمل‌ونقل مانند كشتي‌ها، هواپيماها، قطارها و اتومبيل‌ها
احتراق سوخت از منابع ثابت مانند نيروگاه‌هاي برق و غيره
فرآيندهاي صنعتي مانند كارخانه‌هاي فولادسازي، نساجي و كاغذسازي
دفع مواد زائد جامد مثل سوزاندن زباله در فضاي باز، دفن بهداشتي زباله و سوزاندن زباله با دستگاه زباله‌سوزي
فرآيندهاي متفرقه مانند فعاليت‌هاي خانگي نظیر كاربرد حشره‌كش‌ها و تميزكردن حشرهكش
بسیاری از کشورها و شهرهای جهان راهکارهای مختلفی در راستای کاهش آلودگی هوا در زمینه‌های مختلف اتخاذ کرده‌اند و این روزها که همه دنبال راهکاری برای کاهش آلودگی هوای شهر هستند و از نسخه اختصاصی خود برای کاهش آلودگی هوا سخن می‌گویند، استفاده از تجربه شهرهایی که تا چند سال پیش با بحران مشابهی دست به گریبان بودند می‌تواند راهگشا باشد. از این‌رو در این گزارش به بررسی اقدامات انجام‌شده در برخی کشورها در راستای رفع آلودگی هوا پرداخته شده است.
تدابیر شهرداران اروپایی برای مبارزه با آلودگی
شهرداری‌های اروپایی هفت طرح را با کمک دولت و در قالب تنظیم مالیات و عوارضی که دارندگان خودروهای شخصی باید سالانه به دولت مرکزی و محلی بپردازند، در راستای کاهش ازدحام ترافیکی خودروهای شخصی و در نتیجه تصفیه هوای آلوده شهر طراحی کرده‌اند. شهرداری‌های شهرهای بزرگ اروپایی با همکاری دولت توانسته‌اند از ابزارهای قانونی تحت اختیار خود به نفع بهبود کیفیت هوای شهر استفاده و این طرح‌ها را اجرا کنند. پیوستن به پیمان بین‌المللی کیوتو به منظور کاهش صدور گازهای گل‌خانه‌ای، که عامل اصلی گرم‌شدن زمین در دهه‌های اخیر محسوب می‌شوند، ارتقاء کیفیت سوخت مصرفی از استاندارد یورو ۳ به یورو ۶، اعمال محدودیت‌های سختگیرانه به منظور تردد خودروهای شخصی در مناطق مرکزی، نصب فیلتر جذب دوده روی وسایل نقلیه، استفاده گسترده از انرژی‌های تجدیدپذیر نظیر بایودیزل، استفاده گسترده از خدمات الکترونیک در راستای کاهش جابه‌جایی و اجرای پروژه زئوس برخی از راهکارهای کشورهای اروپایی برای کاهش آلودگی هوا بوده است. اتحادیه اروپا با هدف جهانی‌سازی پروژه اتوبوس‌های الکتریکی نسبت به تعریف پروژه ZeEUS (سيستم اتوبوس شهري بدون آلودگي) از تاریخ ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۷
اقدام کرده است. بودجه درنظر گرفته‌شده برای این پروژه ۲۲.۵ میلیون یورو است. اهداف مورد انتظار اتحادیه اروپا از اجرای این طرح كاهش آلودگي هوا، کاهش سطح آلودگي صوتي، عدم استفاده از منابع تجدیدناپذیر در مناطق شهري و گسترش سيستم اتوبوس شهري تمام‌برقي با ظرفيت بالا بوده است. به‌کارگیری فناوري‌هاي نوآورانه مختلف اتوبوس برقي و زيرساخت‌هاي شارژ در هشت سايت نمونه و در شش كشور اروپايي با شرايط بهره‌برداري متنوع اجرائی شده است. یکی دیگر از راهکارهای انجام‌شده برای کاهش آلودگی هوا در کشورهای اروپایی، اجرای قوانین به نفع کاهش انتشارهای دی‌اکسید کربن با هدف کاهش استفاده از سوخت‌های فسیلی، استفاده از وسایل نقلیه برقی و الکتریکی و استفاده از خودورهای کم‌مصرف با ضریب آلایندگی کمتر و استاندارد بالاتر است.
1- راهکارهای کلی مقابله با آلودگی هوا
همان‌طور که در قسمت‌های قبل گفته شد، به دنبال تشدید آلودگی هوا اغلب شهرهای بزرگ و صنعتی و پرجمعیت دنیا که به‌عنوان شهرهای آلوده در جهان معرفی شده‌اند، راهکارهایی در پیش گرفته‌اند تا بدین وسیله از این معضل بزرگ کم کنند. هر کشوری هم روش خاصی را در این زمینه در پیش گرفته است. تاکتیک‌های تجربه‌شده در شهرهای آلوده برای کنترل روند انتشار ذرات آلاینده نشان می‌دهد سوخت‌های فسیلی منابع ثابت آلاینده (ساختمان‌ها) و همچنین سوخت دیزلی منابع متحرک (اتوبوس و ناوگان حمل‌ونقل عمومی و باری) دو منشأ اصلی آلودگی هوا هستند. در کل راهکارهای عملیاتی به‌جواب‌رسیده برای مهار آلودگی هوا عبارت‌اند از:
اجرای برنامه حذف موتورهای دیزلی و تبدیل آنها به سوخت گاز
اعمال محدودیت سفر با خودروی شخصی
طراحی کمربندی خارج از محدوده شهر برای عبور و مرور کامیون‌ها
حذف تدریجی سوخت‌های فسیلی در ساختمان‌ها
متغیرسازی نرخ عوارض سالانه خودروها برحسب میزان آلایندگی
مجازات سختگیرانه برای نیروگاه‌ها و کارخانه‌های آلوده‌کننده هوا
حمایت از تولید خودروهای هیبریدی (برقی)
معرفی عمومی کارخانه‌های مخرب محیط زیست
پرداخت یارانه دولتی برای تشویق مردم به اجرای تاکتیک‌های کنترل آلودگی هوا
تنظیم مقرراتی برای موادی که در اثر فعالیت‌های انسانی در فضا منتشر می‌شود.
اعمال محدودیت برای میزان انتشار آلاینده‌های خودروها و صنایع
طراحی انواع مختلف خودروهای غیر وابسته به بنزین
استفاده از خودروهای گازسوز
كاهش آلودگی از مبدأ (ساخت و طراحی وسایل نقلیه موتوری كه از حداقل سوخت استفاده كنند)
ساخت و طراحی وسایل نقلیه موتوری كه از حداقل سوخت استفاده كنند.
تبدیل سوخت خودروها به CNG به جای بنزین
كاهش واردات بنزین
ارائه برنامه‌های آموزشی در زمینه كاهش مصرف سوخت از طرق مختلف مانند آموزش تعمیر و نگهداری خودروها، الگوهای رانندگی و عوامل مؤثر بر میزان مصرف سوخت خودرو
استفاده از رسانه‌ها و فعالیت سازمان‌یافته برای آموزش و افزایش دانش درباره تهدیدهای آلوده‌كننده‌های هوا
ایجاد آگاهی از اجرای قوانین بر ضد تمامی آلوده‌كننده‌ها
خارج‌كردن صنایع آلاینده از محدوده شهری
از رده خارج‌كردن خودروهای قدیمی و فرسوده با حفظ حقوق صاحبان آنها
استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر از جمله انرژی خورشید، باد، انرژی گرمایی اقیانوس‌ها، انرژی امواج آب و انرژی جذر و مد اقیانوس‌ها،
بیوگاز و...
كاشت درخت و جلوگیری از از قطع درختان
استفاده از وسایل نقلیه همگانی، دوچرخه یا پیاده طی كردن
توسعه قطارهای حومه‌ای در اطراف کلان‌شهرها
تکمیل زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی
حمایت از تولید خودروهای برقی و استفاده از وسایل نقلیه برقی
تعبیه جایگاه‌های شارژ خودرو به تعداد کافی و با دسترسی مناسب در راستای ترغیب مردم به استفاده از خودروهای برقی
قانونمندکردن یا محدودکردن تعداد فضاهای پارک در دسترس (پارکینگ حاشیه خیابان‌ها) یکی از راهکارهای بهینه کاهش استفاده از خودروهای شخصی و تشویق به استفاده از حمل‌ونقل عمومی است.
افزایش کیفیت سوخت
واگذاری اتوبوس‌های نو به شرکت واحد اتوبوسرانی
تنظیم جریان ترافیک
کاهش تردد خودروهای شخصی با تقویت ناوگان حمل‌ونقل عمومی به‌خصوص مترو
تسهیل سفرهای شهری و بین شهری
استفاده از ناوگان اتوبوسرانی و تاکسی‌های هیبریدی
ترسیم چشم‌انداز برای رسیدن به آن نقطه در مبارزه با آلودگی هوا
اجراي مقررات ويژه براي اخذ ماليات بنزين
طراحي مسير مخصوص عبور دوچرخه
تعبيه تسهيلات ايمن پارکينگ دوچرخه در ايستگاه‌هاي
حمل‌ونقل عمومي
ترکيب دوچرخه و حمل‌ونقل عمومي (جايگزين بسيار خوب براي اتومبيل)
وجود چراغ راهنماي مخصوص دوچرخه
ارائه آموزش‌هاي لازم و فرهنگ‌سازي در راستاي تأييد قابليت دوچرخه به‌عنوان يك وسيله توانمند تحت شرايط جوي مختلف
استفاده از فناوري‌هاي جديد (دوچرخه سبك، دنده و باطري) تا حد زيادي از اهميت شيب به‌عنوان عامل بازدارنده كاسته است
تخصيص حداقل بودجه به توسعه سيستم دوچرخه به صورت درصدي از بودجه مديريت و ساخت زيربناهاي حمل‌ونقل در شهر تهران
پيشنهاد روزي در سال به‌عنوان روز دوچرخه که در آن روز در جهت ارتقاي فرهنگ استفاده از دوچرخه، مقامات عالی‌رتبه شهري هم به همراه گروه‌هاي مختلف مردم
به دوچرخه‌سواري بپردازند.