|

پرسش‌وپاسخ نجومی

حسن فتاحي.عضو هیئت تحریریه فصلنامه نقد کتاب علوم محض و کاربردی

آیا ما در عالم تنها هستیم؟ آیا پیش از مهبانگ چیزی وجود داشته است؟ آیا عالم‎های دیگر هم وجود دارند؟ چه عاملی باعث درخشش ستارگان می‌شود؟ آب‌های روی کره زمین از کجا آمده‌اند؟ چرا آسمان شب تاریک است؟ آیا در گذشته‌های دور روی سیاره مریخ، حیات وجود داشته است؟ تلسکوپ چگونه کار می‌کند؟ در این یادداشت قصد دارم کتابی عالی را معرفی کنم که به این پرسش‌ها و صدها پرسش دیگر پاسخ می‌دهد. راهنمای پرسش‌وپاسخ نجومی تأليف دو اخترشناس نامور به نام‌هاي ژان قنه‌ قو و كارول كيريستين است. ژان قنه‌ قو پروفسور بازنشسته دانشگاه لاوال کانادا، واقع در کبک است. نگارنده افتخار نجوم‌آموزی از او را داشته و دارد و همواره از راهنمایی‌های او در تدریس نجوم بهره‌مند است. پروفسور قو سال‌ها مدیر ارشد و رئیس بخش علمی رصدخانه مشهور جمینی بوده است و درحال‌حاضر مشغول تأليف چندین کتاب که همگی توسط انتشارات دانشگاه کمبریج به چاپ رسیده، است. کارول کیریستین نيز بانویی دانشمند در مؤسسه تلسکوپ فضایی، واقع در بالتیمور آمریکاست. او علاوه‌بر مشارکت در بخش تلسکوپ هابل، فعالیت‌های «ترویج علم» بسیاری هم انجام داده است. این کتاب به شکل هیجان‌انگیزی به این سؤالات و مجموعه‌ای از پرسش‌های نجومی افراد علاقه‌مند به نجوم پاسخ می‌دهد: علاقه‌مندان به نجوم که دوست دارند کتابی ملموس و طبقه‌بندی‌شده بخوانند، دانش‌آموزان دبیرستانی و دانشجویانی که به دنبال کتابی نجومی‌اند تا بدون پیچیدگی‌های فیزیک و ریاضی سؤالات را پاسخ بدهد و مدرسان نجوم؛ چه در کلاس‌های نجوم آماتوری و چه در کلاس درس دانشگاه که می‌خواهند موارد اساسی و مهم را بدون ابهام و جاانداختن موضوعی تدریس کنند. تجربه نویسنده در تدریس این کتاب به‌عنوان متممی بر کتاب درسی کلاسیک نجوم مانند نجوم دینامیکی، به زبان فارسی و نیز کتاب Essential Astrophysics، بسیار عالی بوده است. در کتب درسی معمولا به سبب طولانی‌بودن فصول و پیوستگی مطالب و آمیخته‌بودنش با روابط ریاضی و فیزیک، گاه، هم مدرس و هم دانش‌آموز یا دانشجو موارد کلیدی، مفاهیم عمیق و نکات مهم در هر مبحث، مانند سامانه خورشیدی یا ستارگان یا کیهان‌شناسی را از قلم می‌اندازند. این کتاب برای پوشش این مسئله در کلاس‌های نجوم عالی است. این کتاب جذاب، در انتشارات دانشگاه کمبریج روی کاغذ گلاسه چاپ شده است، در 344 صفحه و مشتمل بر 244 پرسش نجومی؛ یعنی اگر خواننده‌ای علاقه‌مند در هفت روز هفته، هر روز یک پرسش را بخواند، در کمتر از 9 ماه یک دور کامل هرآنچه از نجوم را به‌عنوان شهروند قرن 21 به آن نیاز دارد، خواهد آموخت و اگر مشتاق‌تر باشد خواهد توانست کتب متنوع دیگری را در دست بگیرد و بخواند. تمام سؤالات همراه با یک تصویر رنگی زیبا و جدول یا نمودارهای لازم هستند. فصل‌های کتاب عبارتند از:
1- آسمان، آن‌گونه که از زمین دیده می‌شود: در این فصل به 31 پرسش متداولی مانند ستارگان آسمان شب، صورت‌های فلکی، ستاره قطبی، مسیر سیارات در آسمان و بسیاری موضوعات نجوم رصدی پرداخته شده است.
2- سامانه زمین و ماه: در این فصل با 28 پرسش‌وپاسخ جالب درباره ویژگی‌های زمین و ماه، خاستگاه ماه، اهله ماه، تأثيرات ماه و زمین بر یکدیگر و چندین موضوع جالب دیگر به بحث گذاشته شده است.
3- خورشید و سامانه خورشیدی: فصل سوم با بیشترین سؤالات در میان دیگر فصول، با 46 پرسش به کندوکاو درباره خاستگاه، تولد، تحول و مرگ خورشید می‌پردازد و سفری را در میان انواع سیارات سنگی، گازی و کوتوله، به‌همراه تمام اعضای خانواده سامانه خورشیدی مانند سیارک‌ها، دنباله‌دارها و آینده این سامانه به پیش می‌برد.
4- ستارگان و سامانه‌های ستاره‌ای: 26 پرسش درباره ستارگان است؛ سؤالاتی که هر کدامشان نیازمند یک کتاب یا فصلی از یک کتاب است. چرا ستارگان می‌درخشند؟ انواع ستارگان چگونه پدید آمده‌اند و واکنش‌های هسته‌ای درون ستارگان چگونه‌اند. ستارگان اولیه در کیهان چگونه بوده‌اند و عناصر، از هلیوم تا اورانیوم طی چه فرايندی در ستارگان پدید آمده‌اند. این 26 سؤال بی‌شک نگاه هر خواننده تازه‌کار را به آن نقطه‌های درخشان بالای سرش تغییر خواهد داد.
5- کهکشان‌ها و عالم: مقام دوم بیشترین پرسش نجومی در این کتاب خوش‌خوان متعلق است به موضوع کیهان‌شناسی که از کهکشان راه شیری شروع می‌شود و تا سؤالاتی درباره مهبانگ و جهان‌های موازی و نظریه ابرریسمان و حتی سؤالات فلسفی مانند پیش از مهبانگ می‌پردازد. این در حالی است که تا همین سال پیش، به سال 1917 که آلبرت اینشتین به تازگی نظریه نسبیت عام خود را ارائه کرده بود، بشر عالم را در ابعاد کهکشان راه شیری خود می‌شناخت و حتی از انبساط عالم اطلاعی نداشت. در این فصل خواننده طی 41 پرسش سفری را از راه شیری و مکان سامانه خورشیدی در آن شروع می‌کند و به دورترین کهکشان‌ها سری می‌زند و در پی سرنخ‌هایی از لحظات ابتدایی عالم در شتاب‎دهنده بزرگ هادرونی می‌گردد.
6- حیات و عالم: حیات چیست؟ اولین پرسش از مجموع 17 سؤال این بخش است. چند سالی است اخترزیست‌شناسی گام‎‌‌های خوبی در نزدیک‌شدن به چندوچون حیات در جاهایی جز زمین برداشته است. در این بخش کوتاه پاسخ سؤالاتي از قبیل نحوه آغاز حیات روی زمین، اهمیت آب در شکل‌گیری حیات، اهمیت کربن در شکل‌گیری حیات و بررسی حیات غیرکربنی، تعداد احتمالی حیات هوشمند در کائنات و چند سؤال دیگر را خواهید یافت.
7- نجوم آماتوری و علم شهروندی: نجوم آماتوری چیست و به چه دردی می‌خورد؟ اولین گام‌های عملی برای نجوم آماتوری چیست؟ نقش منجمان آماتور در پیشبرد اهداف نجومی یک کشور چه می‌تواند باشد؟ سؤالاتی از این دست در 13 پرسش این بخش پاسخ داده شده و نویسندگان اصول اولیه ورود به دنیای نجوم آماتوری را به مخاطب مشتاق نشان داده‌اند.
8- تلسکوپ‌ها: فصل پایانی کتاب با 35 پرسش درباره تلسکوپ‌هاست. اگر گذرتان به فروشگاه لوازم اپتیکی افتاده باشد، با تنوعی قابل‌توجه از انواع تلسکوپ روبه‌رو خواهید شد که صرفا تلسکوپ‌های آماتوری هستند. این فصل به شما کمک خواهد کرد تا قبل از هر چیز با تاریخچه انواع تلسکوپ‌های اپتیکی و غیراپتیکی، نظیر رادیویی آشنا شوید، سپس نحوه کار آنها را با ساده‌ترین زبان بیاموزید و گشت‌وگذاری داشته باشید از دستاوردها و اکتشافات نجومی که هر یک با تلسکوپی خاص حاصل شده‌اند.
این کتاب برای جامعه نجوم ایران و علاقه‌مندان به اخترشناسی بسیار مفید است و تجربه نویسنده در استفاده از آن در کلاس نجوم بسیار خوب بود. خبر خوش آنکه بخشی از آن را ترجمه کرده‌ام و امیدوارم روزی شاهد چاپ آن در ایران باشم. خبر بد هم اینکه با این روند افزایشی هزینه‌های چاپ هنوز ناشری درخور این کتاب برای قرارداد نیافته‌ام و در این روزهای پرالتهاب اقتصادی امید چندانی هم ندارم.

آیا ما در عالم تنها هستیم؟ آیا پیش از مهبانگ چیزی وجود داشته است؟ آیا عالم‎های دیگر هم وجود دارند؟ چه عاملی باعث درخشش ستارگان می‌شود؟ آب‌های روی کره زمین از کجا آمده‌اند؟ چرا آسمان شب تاریک است؟ آیا در گذشته‌های دور روی سیاره مریخ، حیات وجود داشته است؟ تلسکوپ چگونه کار می‌کند؟ در این یادداشت قصد دارم کتابی عالی را معرفی کنم که به این پرسش‌ها و صدها پرسش دیگر پاسخ می‌دهد. راهنمای پرسش‌وپاسخ نجومی تأليف دو اخترشناس نامور به نام‌هاي ژان قنه‌ قو و كارول كيريستين است. ژان قنه‌ قو پروفسور بازنشسته دانشگاه لاوال کانادا، واقع در کبک است. نگارنده افتخار نجوم‌آموزی از او را داشته و دارد و همواره از راهنمایی‌های او در تدریس نجوم بهره‌مند است. پروفسور قو سال‌ها مدیر ارشد و رئیس بخش علمی رصدخانه مشهور جمینی بوده است و درحال‌حاضر مشغول تأليف چندین کتاب که همگی توسط انتشارات دانشگاه کمبریج به چاپ رسیده، است. کارول کیریستین نيز بانویی دانشمند در مؤسسه تلسکوپ فضایی، واقع در بالتیمور آمریکاست. او علاوه‌بر مشارکت در بخش تلسکوپ هابل، فعالیت‌های «ترویج علم» بسیاری هم انجام داده است. این کتاب به شکل هیجان‌انگیزی به این سؤالات و مجموعه‌ای از پرسش‌های نجومی افراد علاقه‌مند به نجوم پاسخ می‌دهد: علاقه‌مندان به نجوم که دوست دارند کتابی ملموس و طبقه‌بندی‌شده بخوانند، دانش‌آموزان دبیرستانی و دانشجویانی که به دنبال کتابی نجومی‌اند تا بدون پیچیدگی‌های فیزیک و ریاضی سؤالات را پاسخ بدهد و مدرسان نجوم؛ چه در کلاس‌های نجوم آماتوری و چه در کلاس درس دانشگاه که می‌خواهند موارد اساسی و مهم را بدون ابهام و جاانداختن موضوعی تدریس کنند. تجربه نویسنده در تدریس این کتاب به‌عنوان متممی بر کتاب درسی کلاسیک نجوم مانند نجوم دینامیکی، به زبان فارسی و نیز کتاب Essential Astrophysics، بسیار عالی بوده است. در کتب درسی معمولا به سبب طولانی‌بودن فصول و پیوستگی مطالب و آمیخته‌بودنش با روابط ریاضی و فیزیک، گاه، هم مدرس و هم دانش‌آموز یا دانشجو موارد کلیدی، مفاهیم عمیق و نکات مهم در هر مبحث، مانند سامانه خورشیدی یا ستارگان یا کیهان‌شناسی را از قلم می‌اندازند. این کتاب برای پوشش این مسئله در کلاس‌های نجوم عالی است. این کتاب جذاب، در انتشارات دانشگاه کمبریج روی کاغذ گلاسه چاپ شده است، در 344 صفحه و مشتمل بر 244 پرسش نجومی؛ یعنی اگر خواننده‌ای علاقه‌مند در هفت روز هفته، هر روز یک پرسش را بخواند، در کمتر از 9 ماه یک دور کامل هرآنچه از نجوم را به‌عنوان شهروند قرن 21 به آن نیاز دارد، خواهد آموخت و اگر مشتاق‌تر باشد خواهد توانست کتب متنوع دیگری را در دست بگیرد و بخواند. تمام سؤالات همراه با یک تصویر رنگی زیبا و جدول یا نمودارهای لازم هستند. فصل‌های کتاب عبارتند از:
1- آسمان، آن‌گونه که از زمین دیده می‌شود: در این فصل به 31 پرسش متداولی مانند ستارگان آسمان شب، صورت‌های فلکی، ستاره قطبی، مسیر سیارات در آسمان و بسیاری موضوعات نجوم رصدی پرداخته شده است.
2- سامانه زمین و ماه: در این فصل با 28 پرسش‌وپاسخ جالب درباره ویژگی‌های زمین و ماه، خاستگاه ماه، اهله ماه، تأثيرات ماه و زمین بر یکدیگر و چندین موضوع جالب دیگر به بحث گذاشته شده است.
3- خورشید و سامانه خورشیدی: فصل سوم با بیشترین سؤالات در میان دیگر فصول، با 46 پرسش به کندوکاو درباره خاستگاه، تولد، تحول و مرگ خورشید می‌پردازد و سفری را در میان انواع سیارات سنگی، گازی و کوتوله، به‌همراه تمام اعضای خانواده سامانه خورشیدی مانند سیارک‌ها، دنباله‌دارها و آینده این سامانه به پیش می‌برد.
4- ستارگان و سامانه‌های ستاره‌ای: 26 پرسش درباره ستارگان است؛ سؤالاتی که هر کدامشان نیازمند یک کتاب یا فصلی از یک کتاب است. چرا ستارگان می‌درخشند؟ انواع ستارگان چگونه پدید آمده‌اند و واکنش‌های هسته‌ای درون ستارگان چگونه‌اند. ستارگان اولیه در کیهان چگونه بوده‌اند و عناصر، از هلیوم تا اورانیوم طی چه فرايندی در ستارگان پدید آمده‌اند. این 26 سؤال بی‌شک نگاه هر خواننده تازه‌کار را به آن نقطه‌های درخشان بالای سرش تغییر خواهد داد.
5- کهکشان‌ها و عالم: مقام دوم بیشترین پرسش نجومی در این کتاب خوش‌خوان متعلق است به موضوع کیهان‌شناسی که از کهکشان راه شیری شروع می‌شود و تا سؤالاتی درباره مهبانگ و جهان‌های موازی و نظریه ابرریسمان و حتی سؤالات فلسفی مانند پیش از مهبانگ می‌پردازد. این در حالی است که تا همین سال پیش، به سال 1917 که آلبرت اینشتین به تازگی نظریه نسبیت عام خود را ارائه کرده بود، بشر عالم را در ابعاد کهکشان راه شیری خود می‌شناخت و حتی از انبساط عالم اطلاعی نداشت. در این فصل خواننده طی 41 پرسش سفری را از راه شیری و مکان سامانه خورشیدی در آن شروع می‌کند و به دورترین کهکشان‌ها سری می‌زند و در پی سرنخ‌هایی از لحظات ابتدایی عالم در شتاب‎دهنده بزرگ هادرونی می‌گردد.
6- حیات و عالم: حیات چیست؟ اولین پرسش از مجموع 17 سؤال این بخش است. چند سالی است اخترزیست‌شناسی گام‎‌‌های خوبی در نزدیک‌شدن به چندوچون حیات در جاهایی جز زمین برداشته است. در این بخش کوتاه پاسخ سؤالاتي از قبیل نحوه آغاز حیات روی زمین، اهمیت آب در شکل‌گیری حیات، اهمیت کربن در شکل‌گیری حیات و بررسی حیات غیرکربنی، تعداد احتمالی حیات هوشمند در کائنات و چند سؤال دیگر را خواهید یافت.
7- نجوم آماتوری و علم شهروندی: نجوم آماتوری چیست و به چه دردی می‌خورد؟ اولین گام‌های عملی برای نجوم آماتوری چیست؟ نقش منجمان آماتور در پیشبرد اهداف نجومی یک کشور چه می‌تواند باشد؟ سؤالاتی از این دست در 13 پرسش این بخش پاسخ داده شده و نویسندگان اصول اولیه ورود به دنیای نجوم آماتوری را به مخاطب مشتاق نشان داده‌اند.
8- تلسکوپ‌ها: فصل پایانی کتاب با 35 پرسش درباره تلسکوپ‌هاست. اگر گذرتان به فروشگاه لوازم اپتیکی افتاده باشد، با تنوعی قابل‌توجه از انواع تلسکوپ روبه‌رو خواهید شد که صرفا تلسکوپ‌های آماتوری هستند. این فصل به شما کمک خواهد کرد تا قبل از هر چیز با تاریخچه انواع تلسکوپ‌های اپتیکی و غیراپتیکی، نظیر رادیویی آشنا شوید، سپس نحوه کار آنها را با ساده‌ترین زبان بیاموزید و گشت‌وگذاری داشته باشید از دستاوردها و اکتشافات نجومی که هر یک با تلسکوپی خاص حاصل شده‌اند.
این کتاب برای جامعه نجوم ایران و علاقه‌مندان به اخترشناسی بسیار مفید است و تجربه نویسنده در استفاده از آن در کلاس نجوم بسیار خوب بود. خبر خوش آنکه بخشی از آن را ترجمه کرده‌ام و امیدوارم روزی شاهد چاپ آن در ایران باشم. خبر بد هم اینکه با این روند افزایشی هزینه‌های چاپ هنوز ناشری درخور این کتاب برای قرارداد نیافته‌ام و در این روزهای پرالتهاب اقتصادی امید چندانی هم ندارم.

 

اخبار مرتبط سایر رسانه ها