شگفتیهاي صدای انسان
حسن فتاحي. عضو هيئتتحريريه فصلنامه نقد كتاب علوم محض و كاربردي
انسان با دستها، پاها و دهان خود امکان تولید صدا یا صوت را دارد؛ اگرچه عامل اصلی تولید صدا دهان است. سه عضو بدن یعنی نای، حنجره و دهان انسان کاملترین دستگاه تولید صوت است که به کمک آن میتواند صداهای زیروبم، با شدت مختلف و هراندازه که لازم باشد، تولید کند. انسان گاهی میتواند نجوا کند و گاهی آواز سر دهد. حتی میتواند صدای دیگر جانوران را تقلید کند. برای درک سازوکار تولید صوت در انسان نیاز داریم تا کمی درباره عملکرد این سه عضو آگاه شویم.
نای لولهای استوانهای است به طول حدودیِ 10 سانتیمتر و به قطر حدودی یک تا دو سانتیمتر. لوله نای جلوی سینه قرار گرفته و از پایین به دو شش و از بالا به حنجره متصل است. لوله مری در پشت لوله نای و به موازات آن قرار دارد. مری غذا را از دهان به معده میرساند و دهانه بالایی نای و مری در حلق در کنار هم قرار دارند.
حنجره در دهانه بالایی نای و درست زیر حلق قرار گرفته است. درون حنجره تارهای صوتی تعبیه شده و دستگاه اصلی تولید صوت همین حنجره است. ازاینرو به آن جعبه صوتی هم میگویند. تارهای صوتی چهار برجستگی نازک قوسیشکل متصل به جداره حنجره است. ضخامت هریک از این برجستگیها حدود یک میلیمتر است. این چهار تار بهصورت دو جفت روبهرو، یک جفت در بالای حنجره و یک جفت در پایین قرار دارد. فاصله میان دو لبه تارهای صوتی در حالت معمولی چند میلیمتر است.
وقتی حرف میزنیم به کمک ماهیچههای اطراف گردن بر حنجره فشاری وارد میشود و تارهای صوتی به یکدیگر نزدیک میشوند. در همین حال ماهیچههای سینه و شکم به ششها فشار وارد کرده و هوا را با فشار از میان شکافهای تارهای صوتی عبور میدهند و آن را به حلق و دهان وارد میکنند. از سوراخهای بینی یا شکاف بین دو لب بیرون فرستاده شده و صدا تولید میشود. انسان و جانوران بهطور طبیعی توانایی تولید صوت دارند اما در انسان صداهای بلند و کوتاه، بم و زیر بسیار بیشتر است. توانایی صحبتکردن و استفاده از کلمات از ویژگیهای گونه انسان است.
در زمان تنفس عادی تارهای صوتی شُل هستند و هوا آزادانه از حنجره خارج شده و صدایی تولید نمیشود. زمانی صدا تولید میشود که تارهای صوتی حنجره را بسته نگه دارند که در این هنگام فشار حاصل از بازدم تارهای صوتی را به نوسان درمیآورد و صدا تولید میشود. در کودکان و زنان تارهای صوتی نازک و بسیار کشسان است و یکی از دلایل صدای خوش بانوان همین است. صوتی که تولید میشود، با بسامد زیاد است و بنابراین صدای کودکان و زنان زیر خواهد بود. با کهولت سن یا سرماخوردگی تارهای صوتی ضخیم شده و بسامد صوت حاصل کم خواهد بود و بنابراین صدا بم میشود.
سه عامل انسان را از جانوران متمایز کرده است. سخن گفتن، آزادی دستها و پیشرفت دستگاه عصبی. دستان چهارپایان تکیهگاه بدن آنها هنگام راه رفتن است. انسان به دلیل آنکه ستون فقراتش بر زمین عمود است، فقط پاهایش تکیهگاه اوست و دستانش برای گرفتن و ساختن و انجام کارهای بسیاری آزاد است. دستگاه عصبی در انسان تکامل یافته است. انسان میتواند از طریق حواس خود مشاهده کند، اخبار به دست آورد، پیشبینی کند، تجربه کند، عکسالعمل مناسب نشان دهد و کارهای دیگر.
گونه انسان بهواسطه تولید صوت و از راه گفتوگو میتواند با انسانهای دیگر ارتباط برقرار کند، بهجای اندیشه فردی از اندیشه جمعی بهره گیرد و کارها و مسائل را بهصورت شورایی حل کند. سازندگی، فرزانگی و شورایی کردن کارها در انسان سبب پیدایش فرهنگ و تمدن در نوع انسان هوشمند شده است. شاید بتوان گفت یکی از وظایف مهم نظام آموزش و پرورش این است که هرچه میتواند انسانها را چنان تربیت کند و آموزش دهد که دستهایشان سازنده، زبانشان پیونددهنده و مغزهایشان اندیشهساز و خلاق باشد.
صدا یا صوت بر اثر ارتعاش سریع اجسام تولید میشود. صدا موجی مکانیکی است که در یک محیط یکسان با سرعت ثابت منتشر میشود. صدا از مواد جامد، مایع و گاز میتواند بگذرد ولی از خلأ عبور نمیکند. دستگاه صوتی و شنوایی در انسان و نیز بخش قابلتوجهی از جانوران یکی از عوامل محافظت و ایمنی است اما در گونه بشر سخن گفتن در کنار توانایی اندیشیدن یکی از عوامل مهم پیدایش تمدن شده است. سخن گفتن از عوامل اصلی تنوع زبانی و فرهنگی و بقای تمدنی است. خواه صدای زیبای موسیقی باشد و خواه صدای شلیک گلوله.
انسان با دستها، پاها و دهان خود امکان تولید صدا یا صوت را دارد؛ اگرچه عامل اصلی تولید صدا دهان است. سه عضو بدن یعنی نای، حنجره و دهان انسان کاملترین دستگاه تولید صوت است که به کمک آن میتواند صداهای زیروبم، با شدت مختلف و هراندازه که لازم باشد، تولید کند. انسان گاهی میتواند نجوا کند و گاهی آواز سر دهد. حتی میتواند صدای دیگر جانوران را تقلید کند. برای درک سازوکار تولید صوت در انسان نیاز داریم تا کمی درباره عملکرد این سه عضو آگاه شویم.
نای لولهای استوانهای است به طول حدودیِ 10 سانتیمتر و به قطر حدودی یک تا دو سانتیمتر. لوله نای جلوی سینه قرار گرفته و از پایین به دو شش و از بالا به حنجره متصل است. لوله مری در پشت لوله نای و به موازات آن قرار دارد. مری غذا را از دهان به معده میرساند و دهانه بالایی نای و مری در حلق در کنار هم قرار دارند.
حنجره در دهانه بالایی نای و درست زیر حلق قرار گرفته است. درون حنجره تارهای صوتی تعبیه شده و دستگاه اصلی تولید صوت همین حنجره است. ازاینرو به آن جعبه صوتی هم میگویند. تارهای صوتی چهار برجستگی نازک قوسیشکل متصل به جداره حنجره است. ضخامت هریک از این برجستگیها حدود یک میلیمتر است. این چهار تار بهصورت دو جفت روبهرو، یک جفت در بالای حنجره و یک جفت در پایین قرار دارد. فاصله میان دو لبه تارهای صوتی در حالت معمولی چند میلیمتر است.
وقتی حرف میزنیم به کمک ماهیچههای اطراف گردن بر حنجره فشاری وارد میشود و تارهای صوتی به یکدیگر نزدیک میشوند. در همین حال ماهیچههای سینه و شکم به ششها فشار وارد کرده و هوا را با فشار از میان شکافهای تارهای صوتی عبور میدهند و آن را به حلق و دهان وارد میکنند. از سوراخهای بینی یا شکاف بین دو لب بیرون فرستاده شده و صدا تولید میشود. انسان و جانوران بهطور طبیعی توانایی تولید صوت دارند اما در انسان صداهای بلند و کوتاه، بم و زیر بسیار بیشتر است. توانایی صحبتکردن و استفاده از کلمات از ویژگیهای گونه انسان است.
در زمان تنفس عادی تارهای صوتی شُل هستند و هوا آزادانه از حنجره خارج شده و صدایی تولید نمیشود. زمانی صدا تولید میشود که تارهای صوتی حنجره را بسته نگه دارند که در این هنگام فشار حاصل از بازدم تارهای صوتی را به نوسان درمیآورد و صدا تولید میشود. در کودکان و زنان تارهای صوتی نازک و بسیار کشسان است و یکی از دلایل صدای خوش بانوان همین است. صوتی که تولید میشود، با بسامد زیاد است و بنابراین صدای کودکان و زنان زیر خواهد بود. با کهولت سن یا سرماخوردگی تارهای صوتی ضخیم شده و بسامد صوت حاصل کم خواهد بود و بنابراین صدا بم میشود.
سه عامل انسان را از جانوران متمایز کرده است. سخن گفتن، آزادی دستها و پیشرفت دستگاه عصبی. دستان چهارپایان تکیهگاه بدن آنها هنگام راه رفتن است. انسان به دلیل آنکه ستون فقراتش بر زمین عمود است، فقط پاهایش تکیهگاه اوست و دستانش برای گرفتن و ساختن و انجام کارهای بسیاری آزاد است. دستگاه عصبی در انسان تکامل یافته است. انسان میتواند از طریق حواس خود مشاهده کند، اخبار به دست آورد، پیشبینی کند، تجربه کند، عکسالعمل مناسب نشان دهد و کارهای دیگر.
گونه انسان بهواسطه تولید صوت و از راه گفتوگو میتواند با انسانهای دیگر ارتباط برقرار کند، بهجای اندیشه فردی از اندیشه جمعی بهره گیرد و کارها و مسائل را بهصورت شورایی حل کند. سازندگی، فرزانگی و شورایی کردن کارها در انسان سبب پیدایش فرهنگ و تمدن در نوع انسان هوشمند شده است. شاید بتوان گفت یکی از وظایف مهم نظام آموزش و پرورش این است که هرچه میتواند انسانها را چنان تربیت کند و آموزش دهد که دستهایشان سازنده، زبانشان پیونددهنده و مغزهایشان اندیشهساز و خلاق باشد.
صدا یا صوت بر اثر ارتعاش سریع اجسام تولید میشود. صدا موجی مکانیکی است که در یک محیط یکسان با سرعت ثابت منتشر میشود. صدا از مواد جامد، مایع و گاز میتواند بگذرد ولی از خلأ عبور نمیکند. دستگاه صوتی و شنوایی در انسان و نیز بخش قابلتوجهی از جانوران یکی از عوامل محافظت و ایمنی است اما در گونه بشر سخن گفتن در کنار توانایی اندیشیدن یکی از عوامل مهم پیدایش تمدن شده است. سخن گفتن از عوامل اصلی تنوع زبانی و فرهنگی و بقای تمدنی است. خواه صدای زیبای موسیقی باشد و خواه صدای شلیک گلوله.