رابطه دین و سیاست در روسیه
احمد وخشیته. دانشیار دانشگاه ملی اوراسیا
اگرچه مسیحیت با درنگ به سرزمین روسیه رسید و ۹۸۸ سال از میلاد مسیح گذشته بود که ولادیمیر، فرمانروای کی‌یف به مسیحیت روی آورد اما دین ارتدکس چنان به روس‌ها هویت بخشید که تا به امروز هر ساله طی جشنی روز مسیحی‌شدن خویش را در ۲۸ جولای جشن می‌گیرند.
پرده اول: دینی که به روس‌ها هویت بخشید
پیش از این تاریخ، مردمان روس همچون اسلاوها به انواع خدایان طبیعت، نظیر خدایان باد باور داشتند، اما در واقع انتخاب مسیحیت ارتدکس را می‌توان نقطه عطفی در تاریخ این کشور دانست چراکه پیروی روس‌ها از این دین نه تنها نگرش آنها را نسبت به خودشان تغییر داده، بلکه حتی فراتر از آن به عاملی برای ایجاد هویت و استقلال آنها به عنوان یک ملت تبدیل شده بود که این وحدت در روزگارهای سخت بیش از هر زمان دیگری هویدا شد. به عنوان مثال، پس از مرگ ایوان مخوف در سال ۱۵۸۴، این کشور برای سالیانی بدون فرمانروای قدرتمند بود و ظهور قحطی در سال ۱۶۰۱ و مرگ بیش از صد هزار نفر در مسکو، روسیه تزاری را در این مقطع زمانی بسیار رنجور کرده بود؛ عاملی که سبب شد در سال ۱۶۱۰ لهستان طی حمله‌ای این کشور را به‌راحتی تصرف کند اما تنها دو سال بعد مسکو به اداره روس‌ها در آمد و برای این پیروزی تنها یک عامل اصلی وجود داشت: وحدت ارتدکس در مقابل کاتولیک. اگرچه از یک‌سو اختلافات مذهبی سبب شد از همان ابتدای انتخاب ارتدکس، روسیه و لهستان یک بدگمانی تاریخی نسبت به هم داشته باشند، اما از سوی دیگر باعث شد روسیه با دیگر کشورهای ارتدکس همچون یونان و صربستان متحد
شود.
پرده دوم: رابطه دین و سیاست در روسیه
به دنبال انقلاب دوم در اکتبر ۱۹۱۷ و روی‌کارآمدن بلشویک‌ها، رویکرد حکومت کمونیستی نه تنها دشمنی با دین بود، بلکه موضعی تهاجمی نیز نسبت به آن داشت و به دنبال روند ملی‌شدن املاک کلیسا‌ها، بسیاری از آنها نابود شدند که در اوج آن می‌توان به دستور انفجار برای تخریب کلیسای جامع مسیح منجی در سال ۱۹۳۱ به دستور لنین اشاره کرد. اما با وجود این، چند سال پس از آغاز جنگ جهانی دوم، یعنی در چهارم سپتامبر ۱۹۴۳ اولین گام برای ترمیم در رابطه با نهاد کلیسا برداشته شد و به موجب آن استالین با رهبران اصلی ارتدکس در شوروی دیدار و اسقف سرگئی به عنوان رهبر کلیسای ارتدکس انتخاب شد؛ رویکرد تساهل و تسامحی که به نظر می‌رسد زیر سایه جنگ به ظهور رسیده بود. استالین معتقد بود پیروزی به واسطه اراده و اسلحه میسر می‌شود و در این میان دین را عاملی مهم برای ظهور اراده در زمان جنگ می‌دانست. با این حال، کلیسا از جایگاه متوسطی در جامعه کمونیستی پس از این زمان برخوردار بود.
هم‌زمان با سال‌های فروپاشی در شوروی، آلکسی دوم به عنوان رهبر کلیسای ارتدکس انتخاب شد؛ فردی که به تبحر خاصش در تعامل با سیاست‌مداران شهرت داشت و اولویت او از یک‌سو بازگرداندن نفوذ به دستگاه کلیسا بود و از سوی دیگر، بازگرداندن اموال مصادره‌شده توسط بلشویک‌ها. نزدیکی او به یلتسین سبب شد کلیسای مسیح منجی را که در قرن نوزدهم به یادبود شکست ناپلئون ساخته شده و پس از آن به دستور لنین منفجر شده بود، بازسازی شود که نهایتا سال ۲۰۰۰ ترمیم آن به پایان رسید. حضور پوتین در جشن بازسازی این مکان مقدس، نشان‌دهنده میزان هم‌گرایی نهاد قدرت با کلیسا در روسیه جدید است؛ اگر چه خود او نیز در همان تاریخ، یعنی نخستین سال ریاست‌جمهوری‌اش تأکید کرد کلیسای ارتدکس شریک طبیعی قدرت سیاسی در کشور است چراکه در بحرانی‌ترین لحظه‌های تاریخ روسیه، مردم به ارزش‌های دینی که ریشه آنهاست، روی آورده‌اند. با این حال، دیمیتری مدودف، نخست‌وزیر پیشین روسیه، در گفت‌وگویی تأکید کرده بود مطابق قانون اساسی، کلیسا از اتخاذ تصمیمات دور است.
پرده سوم: عید پاک
چله روزه‌داری (در این مدت گوشت و محصولات حیوانی نمی‌خورند) ارتدکس‌ها با عید پاک به پایان می‌رسد و آن را جشن می‌گیرند؛ مراسمی که تخم‌مرغ‌های رنگی و کولیچ (نان استوانه‌ای‌شکل) یکی از مهم‌ترین نمادهای این روز مهم در روسیه به شمار می‌آید. به اعتقاد آنها، مسیح پس از به صلیب کشیده‌شدن، در این روز دوباره زنده شده است و از این‌رو شامگاه شنبه (۱۲ شب) مسیحیان معتقد به کلیسا می‌روند. با روی کارآمدن ولادیمیر پوتین، رئيس‌جمهور روسیه، نیز همه‌ساله در شب ولادت حضرت مسیح و جشن عید پاک به همراه رهبر ارتدکس‌های روسیه در کلیسای جامع حضور پیدا می‌کند؛ مراسمی که امسال زیر سایه کرونا با محدودیت‌های بسیاری همراه بود. ظهور این ویروس سبب شد مقامات کلیسا از مردم بخواهند در خانه بمانند و این مراسم را به صورت زنده از تلویزیون مشاهده کنند؛ همچنین غذاهای مخصوص عید پاک را نیز در خانه برکت دهند و به کلیسا مراجعه نکنند. از این‌رو کلیسای جامع، تنها میزبان پاتریارک کریل، رهبر ارتدکس‌های روسیه و چند نفر از روحانیونی که برای اجرای برنامه حضور داشتند، بود.
اگرچه مسیحیت با درنگ به سرزمین روسیه رسید و ۹۸۸ سال از میلاد مسیح گذشته بود که ولادیمیر، فرمانروای کی‌یف به مسیحیت روی آورد اما دین ارتدکس چنان به روس‌ها هویت بخشید که تا به امروز هر ساله طی جشنی روز مسیحی‌شدن خویش را در ۲۸ جولای جشن می‌گیرند.
پرده اول: دینی که به روس‌ها هویت بخشید
پیش از این تاریخ، مردمان روس همچون اسلاوها به انواع خدایان طبیعت، نظیر خدایان باد باور داشتند، اما در واقع انتخاب مسیحیت ارتدکس را می‌توان نقطه عطفی در تاریخ این کشور دانست چراکه پیروی روس‌ها از این دین نه تنها نگرش آنها را نسبت به خودشان تغییر داده، بلکه حتی فراتر از آن به عاملی برای ایجاد هویت و استقلال آنها به عنوان یک ملت تبدیل شده بود که این وحدت در روزگارهای سخت بیش از هر زمان دیگری هویدا شد. به عنوان مثال، پس از مرگ ایوان مخوف در سال ۱۵۸۴، این کشور برای سالیانی بدون فرمانروای قدرتمند بود و ظهور قحطی در سال ۱۶۰۱ و مرگ بیش از صد هزار نفر در مسکو، روسیه تزاری را در این مقطع زمانی بسیار رنجور کرده بود؛ عاملی که سبب شد در سال ۱۶۱۰ لهستان طی حمله‌ای این کشور را به‌راحتی تصرف کند اما تنها دو سال بعد مسکو به اداره روس‌ها در آمد و برای این پیروزی تنها یک عامل اصلی وجود داشت: وحدت ارتدکس در مقابل کاتولیک. اگرچه از یک‌سو اختلافات مذهبی سبب شد از همان ابتدای انتخاب ارتدکس، روسیه و لهستان یک بدگمانی تاریخی نسبت به هم داشته باشند، اما از سوی دیگر باعث شد روسیه با دیگر کشورهای ارتدکس همچون یونان و صربستان متحد
شود.
پرده دوم: رابطه دین و سیاست در روسیه
به دنبال انقلاب دوم در اکتبر ۱۹۱۷ و روی‌کارآمدن بلشویک‌ها، رویکرد حکومت کمونیستی نه تنها دشمنی با دین بود، بلکه موضعی تهاجمی نیز نسبت به آن داشت و به دنبال روند ملی‌شدن املاک کلیسا‌ها، بسیاری از آنها نابود شدند که در اوج آن می‌توان به دستور انفجار برای تخریب کلیسای جامع مسیح منجی در سال ۱۹۳۱ به دستور لنین اشاره کرد. اما با وجود این، چند سال پس از آغاز جنگ جهانی دوم، یعنی در چهارم سپتامبر ۱۹۴۳ اولین گام برای ترمیم در رابطه با نهاد کلیسا برداشته شد و به موجب آن استالین با رهبران اصلی ارتدکس در شوروی دیدار و اسقف سرگئی به عنوان رهبر کلیسای ارتدکس انتخاب شد؛ رویکرد تساهل و تسامحی که به نظر می‌رسد زیر سایه جنگ به ظهور رسیده بود. استالین معتقد بود پیروزی به واسطه اراده و اسلحه میسر می‌شود و در این میان دین را عاملی مهم برای ظهور اراده در زمان جنگ می‌دانست. با این حال، کلیسا از جایگاه متوسطی در جامعه کمونیستی پس از این زمان برخوردار بود.
هم‌زمان با سال‌های فروپاشی در شوروی، آلکسی دوم به عنوان رهبر کلیسای ارتدکس انتخاب شد؛ فردی که به تبحر خاصش در تعامل با سیاست‌مداران شهرت داشت و اولویت او از یک‌سو بازگرداندن نفوذ به دستگاه کلیسا بود و از سوی دیگر، بازگرداندن اموال مصادره‌شده توسط بلشویک‌ها. نزدیکی او به یلتسین سبب شد کلیسای مسیح منجی را که در قرن نوزدهم به یادبود شکست ناپلئون ساخته شده و پس از آن به دستور لنین منفجر شده بود، بازسازی شود که نهایتا سال ۲۰۰۰ ترمیم آن به پایان رسید. حضور پوتین در جشن بازسازی این مکان مقدس، نشان‌دهنده میزان هم‌گرایی نهاد قدرت با کلیسا در روسیه جدید است؛ اگر چه خود او نیز در همان تاریخ، یعنی نخستین سال ریاست‌جمهوری‌اش تأکید کرد کلیسای ارتدکس شریک طبیعی قدرت سیاسی در کشور است چراکه در بحرانی‌ترین لحظه‌های تاریخ روسیه، مردم به ارزش‌های دینی که ریشه آنهاست، روی آورده‌اند. با این حال، دیمیتری مدودف، نخست‌وزیر پیشین روسیه، در گفت‌وگویی تأکید کرده بود مطابق قانون اساسی، کلیسا از اتخاذ تصمیمات دور است.
پرده سوم: عید پاک
چله روزه‌داری (در این مدت گوشت و محصولات حیوانی نمی‌خورند) ارتدکس‌ها با عید پاک به پایان می‌رسد و آن را جشن می‌گیرند؛ مراسمی که تخم‌مرغ‌های رنگی و کولیچ (نان استوانه‌ای‌شکل) یکی از مهم‌ترین نمادهای این روز مهم در روسیه به شمار می‌آید. به اعتقاد آنها، مسیح پس از به صلیب کشیده‌شدن، در این روز دوباره زنده شده است و از این‌رو شامگاه شنبه (۱۲ شب) مسیحیان معتقد به کلیسا می‌روند. با روی کارآمدن ولادیمیر پوتین، رئيس‌جمهور روسیه، نیز همه‌ساله در شب ولادت حضرت مسیح و جشن عید پاک به همراه رهبر ارتدکس‌های روسیه در کلیسای جامع حضور پیدا می‌کند؛ مراسمی که امسال زیر سایه کرونا با محدودیت‌های بسیاری همراه بود. ظهور این ویروس سبب شد مقامات کلیسا از مردم بخواهند در خانه بمانند و این مراسم را به صورت زنده از تلویزیون مشاهده کنند؛ همچنین غذاهای مخصوص عید پاک را نیز در خانه برکت دهند و به کلیسا مراجعه نکنند. از این‌رو کلیسای جامع، تنها میزبان پاتریارک کریل، رهبر ارتدکس‌های روسیه و چند نفر از روحانیونی که برای اجرای برنامه حضور داشتند، بود.