یک تهران بزرگ، یک حوض کوچک آب

مهفام سلیمان‌بیگی: آب بسیاری از مناطق پایتخت از روز جمعه تاکنون چندین ساعت یا حتی چندین روز قطع شده است. این قطعی گسترده آب حالا آن‌قدر بیخ پیدا کرده که در برخی مناطق آب‌معدنی هم در مغازه‌ها کمیاب شده است. هم‌زمان تصویری از صف تهرانی‌ها برای دریافت آب از تانکرهای آب‌رسان در شبکه‌های اجتماعی دست به دست می‌شود؛ تصویری که پیش ‌از ‌این از اهالی برخی شهرها و استان‌های دیگر دیده شده بود ولی اکثرا با دیدنش می‌گفتند: «حساب پایتخت جداست و نمی‌گذارند تهران هم به چنین روزی بیفتد». با این حال تهران هم از ماجرای قطعی آب سال‌های اخیر مستثنا نماند. بدتر اینکه قطعی گسترده با اینکه از روز جمعه در تهران آغاز شد، اما تا روز دوشنبه 22 خرداد، رسما در ابهام بود و نه‌تنها هیچ‌گونه اطلاع‌رسانی درباره آن از سوی مسئولان آبفا صورت نمی‌گرفت، بلکه حتی سیل تماس‌های اهالی شهر هم بی‌پاسخ مانده بود.

پایان قطعی‌ها؟

تداوم قطعی آب در تهران در شرایطی رخ داد که شرکت آب و فاضلاب پایتخت روز دوشنبه درباره علت قطعی اطلاعیه‌ای صادر کرد که در آن توضیح داده بود بر اثر بارش باران، جاری‌شدن سیلاب و رانش گسترده زمین و کوه در حوالی جاده چالوس، مسیر انتقال آب از سد امیرکبیر به تأسیسات آب‌رسانی تهران در بستر رودخانه کرج مسدود شده و علت قطعی همین بوده است. آب‌ و فاضلاب تهران در این اطلاعیه همچنین ادعا کرده بود که «روند توزیع آب در شبکه و محدوده‌های دارای افت فشار تا ساعاتی دیگر عادی می‌شود»؛ اما این اتفاق نیفتاد و قطعی آب روز سه‌شنبه هم در برخی مناطق از‌جمله منطقه 6 تهران تکرار شد.

همشهری چهارشنبه 24 خردادماه به نقل از یک مقام آگاه در وزارت نیرو، دلیل تأخیر در برقراری آب پایتخت را میزان کدورت بالای آب در سد امیرکبیر پس از سیل و رانش زمین در روز جمعه اعلام کرد و آورد که چون میزان گل‌ولای واردشده هفت برابر میزان استاندارد است و به‌ گفته این مقام کاهش میزان کدورت آب، امری زمان‌بر و تدریجی خواهد بود، احتمال دارد قطع آب به‌ صورت مدیریت‌شده در روزهای آینده هم ادامه داشته باشد.‌

این در حالی است که مدیرعامل آبفای تهران، در همان روز یعنی 24 خرداد در گفت‌وگوی تلویزیونی خود اعلام کرده بود: «از صبح همین روز به بعد دیگر در هیچ نقطه‌ای از شهر قطعی نخواهیم داشت». این اولین باری نیست که با گفته‌های متناقض درباره مصائب آب پایتخت مواجه می‌شویم. گفته‌های ضدونقیض و حتی گاهی پنهان‌کاری درباره حقایق وضعیت آب تهران مسبوق به سابقه است.

کیفیت آب تهران مبهم ماند

کمتر کسی پیدا می‌شود که ماجرای آلودگی آب سد ماملو و تأیید و تکذیب‌هایش را از یاد برده باشد. سد ماملو آب بخشی از رینگ تهران یعنی جنوب و جنوب شرقی تهران را تأمین می‌کند؛ سدی که از جاجرود و دماوند آب می‌گیرد و در بین راه میزبان فاضلاب بخشی از مسکن مهر پردیس و دیگر پساب‌های منطقه می‌شود. سال 1400 هر روز ابعاد جدیدی از این ماجرا کشف می‌شد.

عضو هیئت‌مدیره شرکت عمران پردیس گفته بود: «فاضلاب وارد سد نمی‌شود. لاگون ساخته‌ایم. فاضلاب را به منطقه خشک برده‌ایم و وارد سد نمی‌کنیم». مدیرعامل آبفای تهران اظهار بی‌اطلاعی می‌کرد و رئیس اداره محیط‌ زیست شهر پردیس معترضانه می‌گفت: «به شعور مردم توهین نکنند. قطعا فاضلاب وارد سد می‌شود. فاضلاب شهرهای بومهن، رودهن، جاجرود، سعیدآباد، خسروآباد و پنج فاز پردیس به رودخانه و سد می‌ریزد»، عضو انجمن آب و فاضلاب تهران می‌گفت «تا دو سال دیگر آب تغییر رنگ و بو می‌دهد». کمی بعد هم محمدرضا بختیاری، مدیرعامل آب و فاضلاب استان تهران، با تکذیب کل ماجرا ادعا کرد: «آب تهران یکی از سالم‌ترین و باکیفیت‌ترین آب‌های دنیا‌ست. ما دو سال است که درگیر کرونا هستیم؛ حتی در پساب فاضلاب شهرهای بزرگ دنیا مثل پاریس هم ویروس کرونا دیده شد؛ اما در ایران حتی در پساب خروجی فاضلاب ویروس مشاهده نشد که معنای آن این است که آب در بالاترین سطح استاندارد به مردم ارائه می‌شود». نهایتا هم ماجرا به حاشیه رفت.

سال سخت آبی برای پایتخت‌نشینان

تابستان سال گذشته بحران آب ایران به قطع آب آشامیدنی دو استان چهارمحال‌وبختیاری و همدان رسید و دولت ناچار شد با تمهیدات فوری آب آشامیدنی این شهرها را تأمین کند. بلافاصله خبر آمد که تهران هم از نظر منابع آبی تحت فشار قرار گرفته است. گفته می‌شد هرچند احتمال قطع سراسری آب پایتخت ضعیف است، اما شرکت آبفا از تهرانی‌ها درخواست کرده برای عبور از وضعیت نامساعد ذخایر آبی امسال، آب کمتری مصرف کنند. مهر‌ماه مدیرعامل آبفا با رسانه‌ای‌کردن یک خبر دوباره درباره مصرف‌ها هشدار داد: «به دلیل کاهش بارش‌ها سطح آب سدهای مخزن آب تهران افت محسوسی داشته و لازم است مردم صرفه‌جویی را پیشه کنند و...». بعد از شنیدن این خبر در فصل پاییز چند باری شبانه آب برخی مناطق بدون اطلاع قبلی قطع یا به قول خود مسئولان دچار افت فشار شد.

چهارشنبه 11 آبان 1401 رسما اعلام شد که تهران دچار کمبود آب است و درصورتی‌که باران نبارد، در زمستان دچار مشکل خواهیم شد. رئیس شورای شهر تهران گفت که طرح بازچرخانی آب را تهیه کرده‌ایم و به‌زودی در شورا بررسی می‌شود. شرکت آب و فاضلاب استان تهران هم اعلام کرد فقط 18 درصد سدهای تهران آب دارند. حتی وزیر کشور نیز شخصا درباره وضعیت تهران هشدار داده و گفته بود: «یکی از مشکلات شهر تهران با توجه به کاهش نزولات آسمانی، ذخیره پشت پنج سدی است که آب تهران را تأمین می‌کنند که وضعیت در این بخش خوب نیست و باید مراقبت کرد». با تمام این هشدارهای فراوان به مشترکان در تهران درباره شرایط بحرانی آب پشت سدها و کمبود بارش‌ها در کنار بحث احتمال جیره‌بندی آب در پایتخت، یکباره صبح آخرین شنبه آبان‌ماه، سخنگوی صنعت آب در اظهارنظری متناقض، شرایط تأمین آب در کل کشور را «نرمال» اعلام کرد. پس‌ از ‌آن هم کسی نفهمید ماجرا چه بوده و چطور از نظر این مقام یک‌شبه بحران آب در کشور به پایان رسیده بود؟

وضعیت سدهای تهران قرمز شد

تهران آب مورد نیاز خود را از پنج سد امیرکبیر، لتیان، لار، ماملو و طالقان تأمین‌ می‌کند و آمارها نشان می‌دهد که کل موجودی آب در این سدها، تنها ۵۹۴ میلیون متر‌مکعب است که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل ۴۳ میلیون متر‌مکعب کمتر و نسبت به میانگین بلندمدت ۳۶۶ میلیون متر‌مکعب افت دارد؛ عددی که اصلا کوچک نیست. بهمن 1401 مدیر دفتر بهره‌برداری از تأسیسات آبی و برقابی شرکت آب منطقه‌ای تهران اعلام کرده بود که میزان ذخایر سدهای پنج‌گانه تأمین‌کننده آب استان تهران ۲۳۹ میلیون مترمکعب است که این رقم در روز مشابه سال گذشته بیش از ۳۲۰ میلیون مترمکعب بوده و حاکی از افت ۲۵‌درصدی است. 26 فروردین نیز جدیدترین گزارش دفتر اطلاعات و داده‌های آب کشور، حجم آب سدهای پنج‌گانه تهران را با کاهش ۱۴درصدی در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته ثبت کرد. حالا هم یک ماه است که وضعیت سدهای تهران قرمز اعلام شده است.

تهران، جمعیت و معضل تأمین آب

محمد درویش، کارشناس محیط زیست، در گفت‌وگو با «شرق» می‌گوید که تهران ظرفیت چنین جمعیتی را نداشته و اکنون حیاتش در معرض خطر است. او توضیح می‌دهد: تهران در مخروط‌‌افکنی در البرز جنوبی به وسعت 75 هزار هکتار واقع شده است. این مخروط‌افکن مطابق با بررسی‌های اکولوژی نهایتا می‌تواند به سه میلیون نفر از نظر آب، خاک و هوا سرویس بدهد؛ اما ما با اجرای طرح‌های انتقال آب و سدسازی نزدیک 10 میلیون نفر را ثابت و 27 میلیون نفر را در قالب رفت‌وآمد روزانه در تهران جای داده‌ایم. در چنین شرایطی کمبود آب طبیعی است؛ این هشدار را از دهه 50 و پیش از انقلاب، کلان‌نگران توسعه کشور داده بودند و حتی خواستار انتقال پایتخت شده بودند». به گفته او اکنون بحث این است که برای تأمین آب تهران علاوه بر سرشاخه‌های ماملو، لار، طالقان، سفیدرود، رود کرج، جاجرود، آمل و هراز، از سرشاخه‌های دز و کارون هم آب بیاوریم؛ درحالی‌که مطابق با تغییرات اقلیم و کاهش محسوس سطح یخچال‌ها در سرشاخه‌های کشور، به نظر می‌رسد دیگر اصلا آبی برای انتقال به تهران وجود ندارد. درویش تأکید می‌کند: نباید دست به تأمین چنین مُسکنی برای تداوم شرایط موقت تهران زد. بهترین کار این است که پایتخت سیاسی کشور را تغییر دهیم؛ ولی می‌بینیم که همچنان در حال توسعه تهران هستند و تعداد مهاجران به تهران هم در حال افزایش است. ظرفیت زیستی تهران به پایان رسیده و نشانه‌های آن را دائما می‌بینیم. می‌توان چند سالی تاریخ وضعیت نامناسب تهران را عقب انداخت، اما نمی‌توان از وقوع آن جلوگیری کرد. تهران ظرفیت چنین جمعیتی را نداشته. به باور این کارشناس چون منابع آب تهران برای جمعیت فعلی کافی نبوده، آب مناطق غربی را به آب رود کرج متصل کرده‌اند و مناطق شمالی را به ماملو، لار و لتیان؛ در چنین شرایطی وقتی یکباره خط رود کرج با یک اتفاق می‌شکند، این تهران است که متضرر می‌شود. درویش درباره گفته‌های ضدونقیض مسئولان در زمینه آب تهران نیز می‌گوید: مسئولان گمان می‌کنند که ارائه یک توضیح واضح از وضعیت، نگرانی‌ها را افزایش می‌دهد؛ در نتیجه برای کاهش نگرانی سعی می‌کنند مردم را در بی‌خبری نگه دارند.

معضل آب پایتخت

تورج فتحی، دیگر کارشناس منابع آب نیز به «شرق» توضیح می‌دهد که در شرایط طبیعی، بارگذاری فعلی در محدوده دشت تهران مطابقتی با شرایط زیست محدوده نداشته؛ بنابراین در حدود چهار دهه پیش تصمیم گرفته شد سدهایی تأسیس شود تا بتواند پاسخ‌گوی این میزان بارگذاری جمعیت باشد. به باور این کارشناس آنچه دولت‌ها باید برای تأمین آب پایتخت پیش‌بینی می‌کردند، با توجه به بضاعت کشور تقریبا انجام شده است. او می‌گوید: ما از 25 سال پیش برای حفاظت و تأمین آب پایتخت مصوبه‌ای در شورای امنیت ملی داریم که تمام دستگاه‌های ذی‌ربط را مکلف به همکاری کرده است. اگر این مصوبه نبود، وضعیت تأمین آب تهران بسیار بدتر از این بود. آنچه را دولت می‌توانسته با کمک دستگاه‌هایش انجام بدهد، انجام داده و منجر به این شده که آب شرب سدها آب سالمی باشد. فقط حدود 300 تا 400 میلیون متر‌مکعب از چاه‌ها برداشته می‌شود که ممکن است برخی از آنها کیفیت کافی نداشته باشند. طبیعتا وقتی از یک آبخوان با چاهی نیمه‌‌عمیق استفاده می‌شود، کیفیت آب بسیار بالاتر است تا سال‌های بعد که چاه عمیق‌تر می‌شود. به ‌همین‌ دلیل هم آب بخش‌هایی از تهران املاح زیادی دارد و مردم از دستگاه تصفیه آب استفاده می‌کنند. فتحی اگرچه معتقد است که قطعی اخیر آب در تهران حاصل حادثه رانش زمین بوده، نه خشک‌سالی و جیره‌بندی، اما این را نیز می‌گوید که می‌شد با تدابیری جلوی این رخداد را گرفت. او همچنین یکی از معضلات آب تهران را پرت آب معرفی می‌کند و می‌گوید: از هر صد لیتر بین 30 تا 37 لیتر پرت آب وجود دارد؛ یعنی با هزینه و سختی بسیار آب تأمین می‌شود ولی وارد شبکه شرب که می‌شود، از دست می‌رود. بسیاری از مناطق به‌ویژه مرکز و جنوب تهران شبکه شرب با بافت فرسوده دارند. شبکه شرب باید بهسازی شود تا پرت آب به حداقل 10 لیتر برسد؛ اما متأسفانه مدیرانی که در بخش‌های مرتبط هستند، بیشتر علاقه دارند پروژه‌هایی را در دست بگیرند که روی زمین و قابل دیدن باشد. هم‌زمان بخش مربوطه در وزارت نیرو هم بودجه کمتری در مقایسه با سایر بخش‌ها دریافت می‌کند.