شبکه‌های فیلترشده اولین انتخاب کاربران و کسب‌وکارها برای استفاده است

بررسی‌ها و گزارش‌های مختلف در مورد فیلترینگ نشان داده که این محدودیت در دسترسی به سرویس‌های بین‌المللی به هدف خود نرسیده است و همچنان کاربران با استفاده از فیلترشکن به سرویس‌های محدود شده دسترسی دارند. به تازگی هم مرکز پژوهش‌های اتاق ایران با جمع‌آوری اطلاعات شرکت‌های استارتاپی و مرکز توسعه تجارت الکترونیک گزارشی از اثر فیلترینگ اینترنت بر تجارت داخلی و خارجی (فروش آنلاین) کسب‌وکارهای اینترنتی کشور منتشر کرده است. طبق این گزارش حدود ۵۷ درصد کسب‌وکارهای اینترنتی با وجود فیلتر شبکه‌های اجتماعی خارجی همچنان از این شبکه‌ها استفاده می‌کنند. تاثیر فیلترینگ بیشتر از همه باعث خسارت مالی، بیکاری، مهاجرت، عدم حضور سرمایه‌گذاری خارجی و سختی در دسترسی کسب‌وکارها و مردم به سرویس‌های محدود شده است.

به گزارش «فن‌زی» فیلترینگ در کشور هم پای ورود اینترنت به کشور رشد کرده است. حالا کمتر سرویسی خارجی در کشور وجود دارد که فیلتر نشده باشد. فیلترینگ و محدودیت از تابستان ۱۴۰۱ تا کنون هم بیشتر و گسترده‌تر از هر زمان دیگری شده است.

طبق گزارش مرکز پژوهش‌های اتاق ایران،‌ کسب‌وکارهای اینترنتی در سه شکل فاقد اینماد، دارای اینماد فاقد ستاره و کسب‌وکارهای دارای اینماد به فعالیت خود در کشور ادامه می‌دهند. تعداد کل کسب‌وکارهای اینترنتی فعال تا پایان سال ۱۴۰۱ حدود ۴۷۰ هزار واحد برآورد شده است. حدود ۶۵ درصد از واحدهای تجارت الکترونیکی دارای اینماد تا پایان ۱۴۰۱ صرفا در زمینه فروش کالا، ۳۳ درصد در حوزه ارائه خدمات و ۲ درصد آنها هر دوی این حوزه‌ها را در بر داشتند. در این گزارش تایید شده که از آنجا دسترسی به اطلاعات دسته اول کسب‌وکارها تقریبا غیرممکن است، اطلاعات حاصل شده در مورد دو دسته دیگر از طریق روش‌ آماری نمونه تصادفی و تکمیل پرسشنامه انجام شده است.

 نزدیک به ۴۰ درصد از کل کسب‌وکارهای اینترنتی در کنار وب‌سایت، یکی از شبکه‌های اجتماعی را به عنوان مسیر دیگری برای ارتباط با مشتری و فروش انتخاب کرده‌اند. مهم‌ترین و پرکاربردترین شبکه‌های اجتماعی مورد استفاده هم شامل اینستاگرام با ۵۵ درصد،‌ تلگرام با ۴۱ درصد،‌ واتس‌اپ با ۳۷ درصد، ایتا با ۲۱ درصد، روبیکا با ۱۴ درصد،‌ بله با ۱۱ درصد و سروش پلاس با ۵ درصد می‌شود.

 بر اساس یافته‌های حاصل از پرسشنامه‌ها، کمی بیشتر از ۵۷ درصد کسب‌وکارها برای فروش یا بازاریابی محصولات صرفا از شبکه‌های اجتماعی خارجی استفاده می‌کنند و شبکه‌های اجتماعی داخلی تنها انتخاب ۰.۸ درصد کسب‌وکارها است.

خسارت‌ها و زیان‌های میلیون دلاری

در زمان شروع قطعی و اختلال گسترده در اینترنت و فیلترینگ سرویس‌های مانند اینستاگرام، واتس‌اپ، لینکدین، اسکایپ و … گزارش‌های مختلفی از میزان خسارت این شرایط و ادامه‌دار بودن آن برای ماه‌ها روی کسب‌وکارها منتشر شد. طبق این آمار که در گزارش مرکز پژوهش‌های اتاق ایران هم ذکر شده، مرکز توسعه تجارت الکترونیک خسارت روزانه اختلال و محدودیت اینترنت را از اواخر تابستان سال ۱۴۰۱ روزانه ۵۸.۳ میلیون دلار برآورد کرده است. این آمار از سوی نت‌بلاکس روزانه ۳۱.۵۷ میلیون دلار اعلام شده و پلتفرم پادرو هم این خسارت را روزانه ۲.۹۸ میلیون دلار ذکر کرده است.

بر اساس نتایج گزارش سازمان نظام صنفی رایانه‌ای، که نتیجه نظرسنجی از ۱۰۴ کسب‌وکار اینترنتی است، پیش‌بینی شده بود که در صورت تداوم روند فیلترینگ کشور به طور متوسط، روزانه ۱۴.۱۷ میلیارد تومان کسب‌وکارهای اینترنتی کاهش فروش خواهند داشت.

طبق گزارش مرکز پژوهش‌های اتاق ایران، تخمین زده شده است که کسب‌وکارهای متوسط و کوچک با کاهش فروش بیش از ۸۰ درصدی در روزهای قطعی کامل اینترنت مواجه شدند. این اتفاق بیشتر متوجه کسب‌وکارهایی بود که اصلی‌ترین راه فروش آنها از طریق شبکه‌های اجتماعی صورت می‌گرفت. این در حالی است که باید در کنار خسارات حاصل از کاهش فروش، ضررهایی از جمله هزینه‌های ناشی از تحمیل هزینه‌های اجاره زیرساخت‌ها و سرویس‌ها، دستمزد نیروی انسانی، توقف کمپین‌ها و برنامه‌های بازاریابی، از دست دادن جایگاه و رتبه در موتورهای جست وجو و از دست دادن اعتماد مشتریان و موارد دیگر را در نظر داشت.

بر اساس بررسی سازمان نظام صنفی رایانه‌ای قریب به نیمی از کسب‌وکارهای اینترنتی در فاصله زمانی هفتم الی دهم مهرماه ۱۴۰۱ حداقل ۲۵ درصد کاهش فروش داشته‌اند. حدود یک چهارم شرکت‌ها بین ۵۰ تا ۷۵ درصد کاهش درآمد داشته‌اند و ۲۳ درصد آنها نیز تا مرز ۱۰۰ درصدی کاهش فروش را تجربه‌ کرده‌اند. ۱۱ درصد نیز کاهش فروش صفر تا ۲۵ درصدی را گزارش کرده‌اند.

فیلترشده‌های محبوب

مرکز پژوهش‌های اتاق ایران آماری از اولین میزان استفاده کاربران ایرانی از شبکه‌های اجتماعی خارجی نیز منتشر کرده است. این  آمار که مربوط به سال ۱۳۹۹  است نشان می‌دهد ۶۵.۲ درصد افراد که بالای ۱۵ سال نیز سن دارند حداقل عضو یکی از شبکه‌های اجتماعی بوده‌اند و به طور متوسط روزانه یک ساعت و ۲۲ دقیقه در این شبکه‌ها زمان سپری می‌کردند. واتساپ، اینستاگرام و تلگرام به ترتیب با ۸۸ درصد، ۶۸ درصد و ۶۶ درصد بیشترین میزان عضویت کاربر ایرانی را داشته‌اند.

این مرکز با استناد به گزارش دیجیتال ۲۰۲۳ هم اعلام کرده است، تعداد کاربران فعال ایرانی در شبکه‌های اجتماعی در سال ۱۴۰۱ حدود ۴۸ میلیون نفر اعلام بوده است. این عدد ۵۴ درصد کل جمعیت و حدود ۶۹ درصد کل کاربران اینترنت را تشکیل می‌دهد. با این حساب ضریب نفوذ شبکه های اجتماعی در ایران در این سال حدود ۵۴ درصد برآورد شده است. در سال ۲۰۲۲ ضریب نفوذ شبکه‌های اجتماعی در جهان با ۵ میلیارد کاربر حدود ۶۰ درصد برآورد شده بود.

بر اساس همین گزارش، مهم‌ترین شبکه‌های اجتماعی کشور بر اساس میزان ترافیک آنها در سال ۱۴۰۱ پینترست با ۲۶.۲۳ درصد، اینستاگرام با ۲۶.۲ درصد، رددیت با ۱۴.۹۵ درصد، لینکدین با ۱۲.۶۴ درصد، یوتیوب با ۶.۶۹ درصد، فیسبوک با ۶.۳۵درصد، توئیتر با ۶.۲۲ درصد و سایر شبکه های اجتماعی با ۰.۶۹ درصد بوده است. به استناد گزارش ایران دیجیتال ۲۰۲۳، روبیکا با ۳۹ میلیون کاربر در جایگاه نخست شبکه‌های اجتماعی بومی قرار دارد. پس از آن ایتا با حدود ۲۲ میلیون، بله با حدود ۱۵ میلیون و سروش پلاس با حدود ۱۰ میلیون کاربر در رده‌های بعدی شبکه‌های اجتماعی مورد استفاده کابران ایرانی قرار دارند.

گزارش مرکز پژوهش‌ها به گزارش مرکز توسعه تجارت الکترونیک کشور در این زمینه هم اشاره کرده است. مرکز توسعه تجارت الکترونیک بر اساس ارسال پرسشنامه از فعالان تجارت الکترونیک کشور، تخمین زده است که حدود ۴۳ درصد از کل کسب و کارهای اینترنتی در سال ۱۴۰۲ از «شبکه های اجتماعی» به عنوان اصلی‌ترین روش ارائه کالا و خدمات خود استفاده کرده اند. بیشتر این کسب و کارها، علاوه‌بر بر شبکه‌های اجتماعی از وبسایت خود نیز بهره گرفته‌‌اند. بر اساس نتایج همین نظرسنجی، ۲۵ درصد از کسب و کارهای اینترنتی از تلفن، ۲۲ درصد از پیام‌رسان‌ها و ۱۰ درصد نیز از نرم‌افزارهای تلفن همراه به‌‌عنوان بیشترین روش ارائه کالا و خدمات خود استفاده کرده‌اند.

فیلترشکن؛ راه‌های بی‌نهایت برای دور زدن فیلترینگ

فیلترینگ در کنار آزار کاربران و کسب‌وکارها و دور کردن آنها از حق اساسی شهروندیشان، باعث رشد استفاده از فیلترشکن هم شده است. مرکز پژوهش‌های اتاق ایران در بخشی از گزارش خود با اتکا به آمار گزارش سالانه برخی شرکت‌های اینترنتی میزان استفاده از فیلترشکن در کشور را نیز اعلام کرده است.

 بر اساس آمار ذکر شده در گزارش یکتانت، میزان استفاده از VPN در بین کاربران ۱۵ تا ۱۷ سال، ۹۷ درصد است. همچنین میزان استفاده کاربران با تحصیالت ابتدایی از فیلترشکن ۶۳ درصد است؛ یعنی از هر سه کاربر ایرانی با تحصیلات ابتدایی، ۲ نفر از  VPN استفاده می‌کنند. بر اساس گزارش آزمایشگاه داده و حکمرانی، دست کم ۳۰ درصد از کاربران اینترنت در کشور ماهانه تا ۱۵۰ هزار تومان برای خرید یا تمدید اشتراک VPN متقبل هزینه می‌شوند. با در نظر گرفتن تعداد کاربرهای اینترنت کشور، گردش مالی بازار خرید و فروش ابزارهای فیلترشکن سالانه بالغ بر پنج هزار میلیارد تومان برآورد شده است. این گزارش اعلام کرده که فیلترینگ باعث ایجاد بازار خرید و فروش غیررسمی VPN با گردش مالی سالانه ۵ تا ۳۰ هزار میلیارد تومان شده است.