زیرساخت چیست-1

حسن فتاحی: این روزها که کشور با تعطیلی‌های پی‌درپی مواجه است، یک جمله را از دهان مردم و گاهی مسئولان زیاد می‌شنویم: اینکه کشور زیرساخت ندارد یا زیرساخت کافی و لازم ندارد. یا وقتی تنش میان ایران و اسرائیل بالاگرفته بود، این جمله دهان‌به‌دهان می‌گشت که طرفین قصد دارند زیرساخت‌های یکدیگر را هدف قرار دهند. اما به‌راستی زیرساخت چیست؟ در این یادداشت خیلی کوتاه قصد دارم به این پرسش پاسخ دهم.

تعریف زیرساخت

زیرساخت ستون فقرات جامعه مدرن است. ممکن است با شنیدن واژه زیرساخت یاد پل‌ها و جاده‌ها و خطوط برق بیفتیم، اما درواقع زیرساخت بسیار فراتر از این چیزهاست. زیرساخت چارچوب نامرئی است که جهان ما را به شکل پویا نگه می‌دارد. از آبی که می‌نوشیم و از اینترنتی که استفاده می‌کنیم جملگی زیرساخت‌هایی هستند که زندگی روزمره ما را شکل می‌دهند. اصطلاح زیرساخت که در انگلیسی به آن اینفرااستراکچر می‌گویند، از دو بخش اینفرا به معنای زیر و استراکچر (با ریشه لاتین استراکچورا) به معنای ساختار تشکیل‌شده است. به زبان ساده، به سامانه‌های فیزیکی و نهادهای اساسی اشاره دارد که از جوامع، اقتصادشان و سازمان‌های اجرای‌شان پشتیبانی می‌کند. زیرساخت، اسکلت کشور است و بدون آن همه ‌چیز فرومی‌پاشد.

زیرساخت به دو دسته کلی بخش می‌شود: زیرساخت سخت و زیرساخت نرم. زیرساخت سخت شامل ساختارهای فیزیکی است که ما می‌توانیم ببینیم و لمس کنیم؛ مانند جاده‌ها، راه‌آهن، فرودگاه و نیروگاه، تأسیسات آب، گاز و برق و شبکه‌های مخابراتی و نظامی و جزء آن. زیرساخت نرم، به سامانه‌های نادیدنی به لحاظ فیزیکی اشاره دارد که عملکرد جامعه را حفظ می‌کند. مانند آموزش‌وپرورش، مراقبت‌های بهداشتی، سامانه‌های حقوقی و قضائی و مؤسسه‌های مالی.

چرا زیرساخت مهم است؟

زیرساخت‌ها زیربنای رشد اقتصادی، پیشرفت اجتماعی و کیفیت زندگی انسان هستند. بدون زیرساخت کسب‌وکارها نمی‌توانند فعالیت کنند. دولت‌ها نمی‌توانند کاری از پیش ببرند و مردم به نیازهای ابتدایی همچون آب تمیز، برق پایدار، حمل‌ونقل و چیزهای دیگر دسترسی نخواهند داشت. اجازه دهید کمی باریک‌تر شوم و بگویم چرا زیرساخت در هر حوزه‌ای مهم است. برای «رشد اقتصادی» مهم است چون زیرساخت تجارت، بازرگانی و صنعت با ارائه سامانه‌های فیزیکی و سازمانی مورد نیاز برای تولید و توزیع کالا و خدمات ممکن می‌شود. برای «توسعه اجتماعی» مهم است چون زیرساخت‌ها کیفیت زندگی را با فراهم‌کردن دسترسی به آموزش، مراقبت‌های بهداشتی و دیگر خدمات ضروری بهبود می‌بخشند. برای «انعطاف‌پذیری و پایداری» مهم است چون زیرساخت‌های استاندارد و درست طراحی‌شده می‌تواند به جوامع کمک کند در برابر بلایای طبیعی مقاومت کنند، با تغییرات اقلیم سازگار شود و اثرات ویرانگر زیست‌محیطی را بکاهد.

زیرساخت در دانش

در جهان، دانش زیرساخت به امکانات و ابزارها و سامانه‌های گفته می‌شود که امکان پژوهش و نوآوری را فراهم می‌آورد. این زیرساخت‌ها عبارت‌اند از «آزمایشگاه‌ها و امکانات پژوهشی» که برای انجام آزمایش و تجزیه‌وتحلیل داده‌ها ضروری است. «زیرساخت داده»‌ سامانه‌های محاسباتی با کارایی بالا و توان ذخیره‌سازی داده را دارد؛ شبکه‌هایی که از جمع‌آوری و پردازش و به اشتراک گذاشتن داده‌های دانشی پشتیبانی می‌کند. «رصدخانه‌ها و ایستگاه‌های میدانی» زیرساخت‌های مهم دانشی هستند؛ زیرا از این دو مکان می‌توان فراروند مهم پایش دانشی را‌ و داده‌گیری درستی انجام داد. اینها سه مفهوم مهم زیرساخت در جهان دانش است.

زیرساخت در صنعت

در بخش صنعت، زیرساخت به دارایی‌های فیزیکی و سازمانی گفته می‌شود که از تولید و توزیع پشتیبانی می‌کند. این فراروند شامل این موارد است: یکی «شبکه‌های حمل‌ونقل جاده‌ها» که شامل راه‌ها و جاده‌ها و بندرها و راه‌آهن و فرودگاه‌ها‌ست که جابه‌جایی کالا و مواد خام را آسان و تند می‌کند. دیگری «زیرساخت انرژی» است که شامل نیروگاه‌ها و خط لوله‌ها و تأسیسات انرژی از هر نوعی و انرژی مورد نیاز برای عملیات صنعتی را در بر می‌گیرد. عامل مهم بعدی «سامانه زنجیره تأمین» است که شامل انبارها، شبکه‌های لجستیک و سامانه‌های مدیریت موجودی-کسری در جریان تأمین و مصرف محصولات است. زیرساخت‌های صنعتی برای رقابت و پایداری اقتصادی ضروری است. برای نمونه، توسعه شبکه‌های هوشمند و زیرساخت‌های انرژی تجدیدپذیر، بخش انرژی را ارتقا داده و بستگی به سوخت‌های فسیلی را کاهش می‌دهد و در پی آن اثرات زیست‌محیطی را هم می‌کاهد و کیفیت زندگی انسان را بالا می‌برد.

زیرساخت در فناوری

در فضای فناوری، زیرساخت پایه‌ای است که از توسعه، استقرار و بهره‌برداری از سامانه‌های فناوری پشتیبانی می‌کند. مثال‌های کلیدی آن عبارت‌اند از «زیرساخت دیجیتال» که سخت‌افزار و نرم‌افزار و شبکه‌هایی که زیربنای اینترنت، رایانش ابری و سامانه‌های ارتباطی هستند. این زیرساخت شامل مراکز داده و کابل فیبر نوری و شبکه‌های 5G است. «زیرساخت امنیت سایبری» برای زیرساخت فناوری مهم است چون سامانه‌ها و پروتکل‌های طراحی‌شده برای محافظت از دارایی‌های دیجیتال است و ضمانت سامان‌مندی فعالیت‌های آنلاین در بستر اینترنت. «مراکز نوآوری» هم امکاناتی مانند پارک‌های فناوری و انکوباتورها که همکاری و نوآوری را بین استارتاپ‌ها و کسب‌‌وکارها را تقویت می‌کنند و از زیرساخت‌های مهم است.

زیرساخت در سیاست‌ورزی و حکمرانی

در سیاست‌ورزی و حکمرانی زیرساخت یعنی یک حوزه متمرکز کلیدی برای سرمایه‌گذاری عمومی و تدوین مقررات و قانون‌ها. دولت نقش محوری در برنامه‌ریزی، تأمین مالی و حفظ زیرساخت‌ها برای تضمین رفاه اجتماعی و رشد اقتصادی ایفا می‌کند. جنبه‌های کلیدی زیرساخت در سیاست‌ورزی و حکمرانی عبارت‌اند از: «زیرساخت‌های عمومی» که کارشان ارائه خدمات به عموم مردم است. سازه‌هایی همچون جاده‌ها، پل‌ها، مدارس، بیمارستان و سامانه‌های آب شهری و بسیاری مثال دیگر. «چارچوب‌های سیاست‌ورزی» از دیگر شاخص‌هاست که وظیفه سامان‌دهی مقررات و استانداردهایی است که بر توسعه، بهره‌وری و بهره‌برداری و نگهداری زیرساخت‌ها حاکم است.

از دیگر زیرساخت‌های مهم اما ناپیدای این حوزه، «مشارکت‌های دولتی و خصوصی» است. این بخش که زیرساخت نوینی هم است، وظیفه‌اش تأمین مالی و مدیریت پروژه‌های کلان و زیربنایی است. شاخص‌های زیرساختی در حوزه سیاست‌ورزی و حکمرانی بازتابی از اولویت‌های یک دولت را نشان می‌دهد. برای نمونه ممکن است دولتی اولویت‌اش خارج از مرزهایش باشد و سرمایه‌ها را صرف سیاست‌های خارج از مرزی بکند و دولت دیگری اولویت زیرساختی‌اش در این حوزه انرژی‌های نو باشد و جز آن.

زیرساخت در زندگی روزمره

از یاد نبریم که زیرساخت‌ها اگرچه با پروژه‌های کلان یک کشور درگیر است، در زندگی روزمره هم نقشی پررنگ دارد و اثرگذار است. برای نمونه اینکه زیرساخت یک شهر حمل‌ونقل دوچرخه باشد و دولت برای این کار تدبیری اندیشیده باشد با شهری که زیرساخت تاکسی‌رانی دارد تفاوت زیادی دارد؛ هم به لحاظ اقتصاد خانواده و هم سلامت جسمی و هم آلودگی هوا. یا مثال ملموس آن مختل‌شدن زندگی روزمره در اثر قطع برق است که به دلیل خرابی وسایل برق و دارویی و غذایی سبب خسارت می‌شود. این یادداشت ادامه دارد.