مروری بر ابعاد سیاسی، اقتصادی و حقوقی تلاش‌های اروپا برای حفظ برجام
بيم و اميد برجامي ايران و اروپا
مذاكرات نجات برجام، امروز (سه‌شنبه) به ايستگاه بروكسل مي‌رسد. مذاكره وزير خارجه ايران با همتايانش در انگليس، فرانسه، آلمان و البته فدريكا موگريني، مسئول سياست خارجي اتحاديه اروپا. آنها راه سختي براي حفظ برجام در پيش دارند؛ از يك‌سو ايران شرط گذاشته كه اروپايي‌ها بايد تضمين دهند كه مي‌توانند برجام را بدون عضويت آمريكا، ادامه دهند و ايران را از منافع آن بهره‌‌مند كنند و اروپايي‌ها نيز باوجود تأكيد بر حفظ برجام، دنبال برآوردن شرط و شروط خودشان براي ايران هستند. چهارشنبه 28 كشور اروپايي با هم نشست دارند و برجام و راهكارهاي اروپايي براي حفظ اين توافق از دستور كارهاي اين نشست است. دستيابي به اجماع يا عدم‌اجماع در اين نشست مي‌تواند تصوير روشن‌تري از آينده برجام رقم بزند. در مطلب زير راهكارهاي اروپا براي مقابله با تحريم‌هاي آمريكا بررسي شده است.
كوروش احمدي: با خروج آمریکا از برجام، اکنون محرز است که این توافق تنها در صورتی زنده خواهد ماند که اروپا اراده سیاسی لازم و توان کافی برای مقابله مؤثر با تحریم‌های فراملی آمریکا علیه ایران را داشته باشد. مهم‌ترین سؤال اکنون این است که آیا چنین اراده و توانی در اروپا وجود دارد یا خیر.
انگیزه‌های اروپا برای ایستادگی در برابر آمریکا
در چند روز گذشته کشورهای اصلی اتحادیه اروپا نشان داده‌‌اند که به دلایل عمدتا حیثیتی، سیاسی و امنیتی انگیزه لازم برای ایستادگی در برابر آمریکا را دارند. بی‌شک، انگیزه‌های اقتصادی ناشی از کار با ایران در آخرین رده قرار دارد؛
چرا که مبادلات تجاری دو طرفه ایران و اروپا در 2017 از 9/20 میلیارد یورو، یعنی شش‌دهم کل تجارت خارجی اتحادیه اروپا، تجاوز نکرد و ایران در بین طرف‌های تجاری اروپا در رده 33 قرار دارد؛ حال آنکه حجم تجارت اروپا و آمریکا حدود یک تریلیون دلار است.
برجام فقط یکی از مشکلات اروپا و آمریکاست و در 16 ماه گذشته، ترامپ در بسیاری از حوزه‌ها اروپا را به مبارزه طلبیده و فاجعه‌ای را در روابط آمریکا و اروپا رقم زده است. خروج آمریکا از معاهده زیست‌محیطی پاریس، بی‌توجهی به مخالفت اروپا با انتقال سفارت آمریکا به بیت‌المقدس، رد درخواست اروپا برای معافیت دائمی از تعرفه‌های فولاد و آلومینیوم آمریکا، خروج ترامپ از برجام و... هم از نظر حیثیتی و سیاسی و هم به لحاظ امنیتی و اقتصادی برای اروپا خسارت‌بار و اهانت‌آمیز بوده است. نهادهای اروپایی اکنون نگران خاتمه دوره رشد اقتصادی در اروپا هستند. جنگ تجاری با آمریکا، برنامه تحریک اقتصادیfiscal stimulus پايیز گذشته ازسوی دولت ترامپ، افزایش قیمت نفت و بلاتکلیفی شرکت‌های اروپایي در ایران از عواملی است که رشد اقتصادی در اروپا و صدها هزار یا میلیون‌ها شغل در اروپا را تهدید می‌کند.
به‌علاوه، شکست اروپا در جریان مذاکرات سه ماه گذشته بر سر برجام و خروج ترامپ از آن، به سخت‌ترین شکل ممکن، باوجود تلاش‌های مستمر و آمادگی اروپا برای دادن امتیازات بسیار به آمریکا، برای سران اروپایی بسیار ناگوار و اهانت‌آمیز بوده است. به‌علاوه، با افزوده‌شدن عناصر تندرو بیشتری به تیم امنیتی ترامپ، اروپا باید قاعدتا از امکان نیل به حداقلی از تفاهم با آمریکا ناامید شده باشد. رهبران دموکرات اروپا، به‌ویژه مرکل و ترزا می، از ابتدا فاصله با ترامپ پوپولیست را حفظ کرده بودند. پس از خروج ترامپ از برجام و بی‌اعتنایی او به درخواست‌های مکرون، اکنون روشن است که تلاش‌های او نیز دستاوردی جز شکستی حقارت‌بار در پی نداشته است. با توجه به جمیع جهات، ممکن است اروپا به این نتیجه رسیده باشد که برای حفظ جایگاهش در مسائل جهانی، ازجمله جلوگیری از ادامه‌یافتن برنامه هسته‌ای ایران، چاره‌ای جز ایستادگی در برابر آمریکا ندارد.
بیانیه مشترک سران فرانسه، انگلیس و آلمان را که در آن ضمن ابراز «نگرانی و تأسف از خروج آمریکا از برجام»، بر «تداوم پایبندی به برجام» و لزوم حفظ آن تأكيد شده، می‌توان از جمله نشانه‌های اولیه دراین‌باره دانست. اظهارات بسیار تند موگرینی و لومر، وزیر دارایی فرانسه نیز گویای برجستگی انگیزه‌های سیاسی اروپا برای مقابله با آمریکاست. موگرینی در نفی «جیغ‌زدن، فریادکشیدن، فحاشی و قلدری» و «روحیه من می‌برم، تو می‌بازی» و اینکه «هیچ کشوری به‌اندازه کافی بزرگ نیست که به‌تنهایی در برابر همه جهان بايستد»، سخن گفت و لومر نیز گفت: «آیا ما می‌خواهیم دست‌نشانده‌هایی باشیم که از تصمیمات آمریکا تبعیت می‌کنیم؟...» و اینکه «اروپا نباید آمریکا را به‌عنوان پلیس اقتصادی جهان بپذیرد.» از لحاظ امنیتی نیز روشن است که اروپا به‌عنوان منطقه‌ای در جوار خاورمیانه و شمال آفریقا بسیار نگران امنیت و ثبات این دو منطقه است و می‌داند ادامه انواع بحران‌ها در آن مناطق، اروپا را با مخاطرات شدیدی مانند بحران پناهندگان دو سال پیش مواجه خواهد کرد.
راه‌های اروپا برای مقابله با تحریم‌های آمریکا
ایده‌های متعددی در روزهای گذشته درباره راه‌های مقاومت در برابر تحریم‌های آمریکا علیه ایران در محافل اروپایی مطرح بوده و کمیسیون اروپا نیز گفته در حال کار روی طرح‌هایی برای «حفاظت از منافع شرکت‌های اروپایی» است، اما در شرایطی که شرکت‌ها نه به دولت‌ها بلکه به سهام‌داران خود پاسخ‌گو هستند، دولت‌های اروپایی مشکل می‌توانند تضمینی قطعی برای خنثی‌کردن تحریم‌ها بدهند. برخی مانند وزیر اقتصاد آلمان نیز گفته است «آلمان قصد پایبندی به برجام را دارد، اما کار زیادی برای جلوگیری از تبعیت شرکت‌های آلمان از تحریم‌های آمریکا با هدف حفظ منافع تجاری‌شان در آمریکا نمی‌تواند انجام دهد، ولی داریم با طرف‌های آمریکایی صحبت می‌کنیم». اما ارائه یک بسته پیشنهادی جامع از سوی اروپا حاوی مجموعه‌ای از رویه‌ها و سازوکارهای مؤثر می‌تواند فضایی را برای کاهش ریسک کار با ایران ایجاد کند و حداقل حافظ انگیزه شرکت‌های کوچک و متوسط برای کار با ایران باشد. شکل‌گیری چنین بسته‌ای می‌تواند ورای قول و قرارهای شفاهی، مبنایی برای کار با ایران در سال‌های حکومت ترامپ در آمریکا باشد. این بسته می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
به‌روزکردن قوانین بازدارنده اروپا regulations blocking مصوب سال ۱۹۹۶ به‌عنوان نخستین ابزار برای مقابله با تحریم‌های فراملی.
تصویب یا روزآمدکردن مجموعه‌ای از قوانین روشن برای هر‌یک از بخش‌های استراتژیک مثل نفت، هوانوردی و خودرو برای کار با ایران و حفظ منافع شرکت‌های اروپایی.
ایجاد راهی برای برقراری ارتباط بین بانک‌های مرکزی اروپا و بانک مرکزی ایران، ایجاد خطوط اعتباری صادراتی غیردلاری اضطراری، ایجاد نهادهایی مانند آژانس‌های اعتباری صادراتی، اقدامی سراسری در اروپا برای ایجاد ابزارهای ویژه برای تأمین مالی بخش‌های مشخص تجاری و سرمایه‌گذاری در ایران.
استفاده از بانک سرمایه‌گذاری اروپایی (بانک غیرانتفاعی اتحادیه اروپا برای سرمایه‌گذاری‌های درازمدت) برای تشویق سرمایه‌گذاری‌های درازمدت و میان‌مدت در ایران.
ایجاد بانک‌های ویژه و ترتیبات مالی غیردلاری برای کار با ایران توسط بانک‌های دولتی و بانک‌های مرکزی که هزینه برخورد با آن برای آمریکا بالا خواهد بود. طبق بحث 9 می در پارلمان انگلیس این موضوع اکنون با بانک مرکزی انگلیس موضوع بحث است.
وضع جرائم جدید علیه دارایی‌های شرکت‌های آمریکایی مستقر در اروپا که اجازه بازپس‌گیری جرائم احتمالی تحمیلی بر شرکت‌های اروپا را بدهد و... اشاره وزیر دارایی فرانسه به ایجاد نهادی مانند «دفتر کنترل دارایی‌های خارجی» (اوفک) در آمریکا که به اروپا امکان بررسی فعالیت شرکت‌های خارجی و تطابق آنها با تصمیم‌های این اتحادیه را بدهد، در این رابطه مهم است.
تهدید اروپا مبنی بر اینکه از اقدامات غیرقانونی آمریکا به سازمان تجارت جهانی شکایت خواهد کرد.
تلاش برای ایجاد یک سرویس پیام‌رسان مالی به موازات سويیفت به‌نحوی‌که وابستگی به سوییفت که آمریکا بر آن کنترل دارد، کاهش یابد. روسیه موفقیت‌هایی در این رابطه داشته است.
تلاش برای دریافت استثناهایی از وزارت خزانه‌داری آمریکا برای شرکت‌های بزرگ اروپایی مانند توتال و ایرباس.
كارايي يا ناکارآمدی قانون سال 1996
احیای «مقررات بازدارنده» که در رأس این ایده‌ها قرار دارد، در 1996 بدوا برای مقابله با تحریم‌های فراملی آمریکا علیه کوبا به تصویب شورای اروپا رسید. این مقررات شرکت‌های اروپایی را از تبعیت از تحریم‌های فراملی منع می‌کند و تضمین‌هایی به آنها برای نادیده‌گرفتن تحریم‌ها می‌دهد. یک نظر‌سنجی از شماری از مدیران شرکت‌های اروپایی توسط گروه بین‌المللی در ژانویه 2018 نشان داد که در صورت اعاده تحریم‌های هسته‌ای فراملی، 54 درصد از مدیران این شرکت‌ها گفته‌اند احیای مقررات بازدارنده بر تصمیم آنها برای سرمایه‌گذاری در ایران تأثیر مثبت خواهد داشت، 15 درصد گفته‌اند تأثیری نخواهد داشت و 24 درصد گفته‌اند نمی‌دانند و هفت درصد جواب نداده‌اند. این در حالی است که بدون لحاظ این مقررات بازدارنده تنها چهار درصد از این مدیران گفته بودند تحریم‌های هسته‌ای فراملی را نادیده خواهند گرفت.
اما سؤال این است که این مقررات که بیش از 20 سال پیش تنظیم شده و امکان مقابله با قوانینی مانند ILSA را داشت، آیا امروزه در برابر تحریم‌های مالی بسیار پیچیده آمریکا نیز کاربرد دارد یا خیر. ایلسا تهدید می‌کرد که اگر شرکتی در صنایع نفت و گاز ایران سرمایه‌گذاری کند، تحریم‌های مندرج در قانون علیه آن اعمال خواهد شد. اما شدت این تحریم‌ها در قبال حجم کار شرکت‌ها کم‌اثر می‌نمود، به‌طوری که گاه منافع کار در ایران یا کوبا بر مضارش می‌چربید. سؤال این است که آیا این مقررات بازدارنده همچنان می‌تواند در برابر تحریم‌های مالی نیز که بانک‌های واسطه را به نحوی مؤثر هدف قرار می‌دهند، مؤثر باشد یا خیر. تأكيد وزیر دارایی فرانسه مبنی بر اینکه این مقررات باید به گونه‌ای به‌روز شود که تصمیمات اخیر ایالات متحده را نیز دربر گیرد، احتمالا ناظر بر این مسئله است. اصلاح این مقررات همچنین باید نقطه ضعف دیگر آن را که موجب شده تا عمدتا بر شرکت‌هاي بزرگ کم‌اثر باشد، رفع کند. شرکت‌های بزرگ در آمریکا فعالیت‌های گسترده‌ای دارند و «مقررات بازدارنده» برای تشویق آنها به نادیده‌گرفتن تحریم‌ها کافی نیست.
به‌علاوه، عناصر تندرو در واشنگتن مشغول تلاش‌هایی برای خنثی‌کردن اقدامات احتمالی اروپا هستند. از جمله گفته می‌شود مطابق طرحی که توسط ریچار گولدبرگ از «بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها» تهیه شده و در کنگره و دولت آمریکا مورد بررسی است، تهدید شده که اگر اروپا به‌طور جدی درصدد خنثی‌کردن تحریم‌های آمریکا علیه ایران برآید، اولا آمریکا باید در مذاکرات تجاری با اروپا سخت‌گیری بیشتری کند و تعرفه‌های شدیدتری بر فولاد و آلومینیم اروپا ببندد. ثانیا هیچ شرکتی نباید از تحریم‌ها مستثنا شود، ثالثا همه نهادهای مالی خارجی از جمله بانک‌های مرکزی و بانک‌های دولتی باید شامل تحریم‌های مالی آمریکا شوند. رابعا شرکت‌های بیمه در صورت ارائه بیمه یا تضمین به پروژه‌های مرتبط با ایران در معرض مخاطرات جدی نقض تحریم‌های آمریکا قرار گیرند.
اقدامات ایران در ارتباط با تلاش‌های اروپا
واقعیت این است که با وجود تلاش اروپا برای حفظ برجام، تضمینی برای حفظ تمامی منافع ایران از برجام نمی‌تواند وجود داشته باشد. از طرفی، اگر حفظ برجام هدف باشد، به نظر نمی‌رسد که در دوره گذار، یعنی دوره ریاست‌جمهوری ترامپ، چاره دیگری جز کار با اروپا و دیگران وجود داشته باشد. اما در این حوزه نیز مشکلاتی وجود دارد: اروپا به موازات تلاش برای حفظ برجام، همچنان به بسته‌ای که در سه ماه گذشته با آمریکا مورد مذاکره قرار می‌داد، پایبند است. سران فرانسه، انگلیس و آلمان در بیانیه مشترک مورد اشاره تأكيد کردند که «ضمن حفظ برجام به عنوان یک مبنا، معتقدیم که به دیگر موضوعات عمده مورد نگرانی شامل مسئله انقضای برخی مفاد برجام در 2025، برنامه موشکی ایران و «فعالیت‌های بی‌ثبات‌ساز ایران در منطقه به‌ویژه در سوریه، عراق و یمن» هم باید پرداخته شود. بیانیه کاخ الیزه و اظهارات سخنگوی دولت آلمان نیز حاکی است که مرکل و مکرون در تماس با روحانی بر قصدشان مبنی بر پیگیری این موارد تأكيد کرده‌اند.
در چنین شرایطی اگر ایران بخواهد بر تصمیم درست خود، یعنی حفظ برجام، ثابت‌قدم بماند، باید عناصر زیر را نیز در راهبرد خود بگنجاند:
آمادگی برای دادن اولویت به حفظ برجام و همکاری با اروپا تا حداکثر ممکن در دیگر حوزه‌ها
ایجاد انگیزه در شرکت‌های بین‌المللی برای کار با ایران به‌ویژه در حوزه نفت و گاز با توجه به اینکه آنها بر مبنای «تحلیل ریسک - سود» تصمیم خواهند گرفت.
بهسازی سیستم بانکی و اقدامات جدی در این رابطه بر اساس توصیه‌های FATF با توجه به تحت تحریم قرارگرفتن نهادهای مالی ایران. این امر به تشویق بانک‌هاي خارجی برای کار با بانک‌های ایران کمک خواهد کرد.
بهبود شرایط فروش نفت هم از نظر قیمت پیشنهادی و هم از جهت سایر شرایط، از جمله شرط تحویل به پالایشگاه‌های مقصد.
البته تقویت انسجام داخلی و استفاده از همه جریان‌های فکری و سیاسی در رأس همه اقدامات فوق قرار دارد. ایران در یکی از برهه‌های واقعا حساس تاریخ خود قرار گرفته است. تکمیل بازگشت تحریم‌ها از آبان و احتمال ادامه آنها به صورت نامحدود می‌تواند کشور را با تهدیدات جدی مواجه کند. بنابراين، اجتناب از تردید، بی‌عملی و تأخیر و تمرکز بر حفظ برجام از طریق همکاری مؤثر با جامعه جهانی ضرورت کامل دارد.
*كارشناس روابط بين‌الملل
مذاكرات نجات برجام، امروز (سه‌شنبه) به ايستگاه بروكسل مي‌رسد. مذاكره وزير خارجه ايران با همتايانش در انگليس، فرانسه، آلمان و البته فدريكا موگريني، مسئول سياست خارجي اتحاديه اروپا. آنها راه سختي براي حفظ برجام در پيش دارند؛ از يك‌سو ايران شرط گذاشته كه اروپايي‌ها بايد تضمين دهند كه مي‌توانند برجام را بدون عضويت آمريكا، ادامه دهند و ايران را از منافع آن بهره‌‌مند كنند و اروپايي‌ها نيز باوجود تأكيد بر حفظ برجام، دنبال برآوردن شرط و شروط خودشان براي ايران هستند. چهارشنبه 28 كشور اروپايي با هم نشست دارند و برجام و راهكارهاي اروپايي براي حفظ اين توافق از دستور كارهاي اين نشست است. دستيابي به اجماع يا عدم‌اجماع در اين نشست مي‌تواند تصوير روشن‌تري از آينده برجام رقم بزند. در مطلب زير راهكارهاي اروپا براي مقابله با تحريم‌هاي آمريكا بررسي شده است.
كوروش احمدي: با خروج آمریکا از برجام، اکنون محرز است که این توافق تنها در صورتی زنده خواهد ماند که اروپا اراده سیاسی لازم و توان کافی برای مقابله مؤثر با تحریم‌های فراملی آمریکا علیه ایران را داشته باشد. مهم‌ترین سؤال اکنون این است که آیا چنین اراده و توانی در اروپا وجود دارد یا خیر.
انگیزه‌های اروپا برای ایستادگی در برابر آمریکا
در چند روز گذشته کشورهای اصلی اتحادیه اروپا نشان داده‌‌اند که به دلایل عمدتا حیثیتی، سیاسی و امنیتی انگیزه لازم برای ایستادگی در برابر آمریکا را دارند. بی‌شک، انگیزه‌های اقتصادی ناشی از کار با ایران در آخرین رده قرار دارد؛
چرا که مبادلات تجاری دو طرفه ایران و اروپا در 2017 از 9/20 میلیارد یورو، یعنی شش‌دهم کل تجارت خارجی اتحادیه اروپا، تجاوز نکرد و ایران در بین طرف‌های تجاری اروپا در رده 33 قرار دارد؛ حال آنکه حجم تجارت اروپا و آمریکا حدود یک تریلیون دلار است.
برجام فقط یکی از مشکلات اروپا و آمریکاست و در 16 ماه گذشته، ترامپ در بسیاری از حوزه‌ها اروپا را به مبارزه طلبیده و فاجعه‌ای را در روابط آمریکا و اروپا رقم زده است. خروج آمریکا از معاهده زیست‌محیطی پاریس، بی‌توجهی به مخالفت اروپا با انتقال سفارت آمریکا به بیت‌المقدس، رد درخواست اروپا برای معافیت دائمی از تعرفه‌های فولاد و آلومینیوم آمریکا، خروج ترامپ از برجام و... هم از نظر حیثیتی و سیاسی و هم به لحاظ امنیتی و اقتصادی برای اروپا خسارت‌بار و اهانت‌آمیز بوده است. نهادهای اروپایی اکنون نگران خاتمه دوره رشد اقتصادی در اروپا هستند. جنگ تجاری با آمریکا، برنامه تحریک اقتصادیfiscal stimulus پايیز گذشته ازسوی دولت ترامپ، افزایش قیمت نفت و بلاتکلیفی شرکت‌های اروپایي در ایران از عواملی است که رشد اقتصادی در اروپا و صدها هزار یا میلیون‌ها شغل در اروپا را تهدید می‌کند.
به‌علاوه، شکست اروپا در جریان مذاکرات سه ماه گذشته بر سر برجام و خروج ترامپ از آن، به سخت‌ترین شکل ممکن، باوجود تلاش‌های مستمر و آمادگی اروپا برای دادن امتیازات بسیار به آمریکا، برای سران اروپایی بسیار ناگوار و اهانت‌آمیز بوده است. به‌علاوه، با افزوده‌شدن عناصر تندرو بیشتری به تیم امنیتی ترامپ، اروپا باید قاعدتا از امکان نیل به حداقلی از تفاهم با آمریکا ناامید شده باشد. رهبران دموکرات اروپا، به‌ویژه مرکل و ترزا می، از ابتدا فاصله با ترامپ پوپولیست را حفظ کرده بودند. پس از خروج ترامپ از برجام و بی‌اعتنایی او به درخواست‌های مکرون، اکنون روشن است که تلاش‌های او نیز دستاوردی جز شکستی حقارت‌بار در پی نداشته است. با توجه به جمیع جهات، ممکن است اروپا به این نتیجه رسیده باشد که برای حفظ جایگاهش در مسائل جهانی، ازجمله جلوگیری از ادامه‌یافتن برنامه هسته‌ای ایران، چاره‌ای جز ایستادگی در برابر آمریکا ندارد.
بیانیه مشترک سران فرانسه، انگلیس و آلمان را که در آن ضمن ابراز «نگرانی و تأسف از خروج آمریکا از برجام»، بر «تداوم پایبندی به برجام» و لزوم حفظ آن تأكيد شده، می‌توان از جمله نشانه‌های اولیه دراین‌باره دانست. اظهارات بسیار تند موگرینی و لومر، وزیر دارایی فرانسه نیز گویای برجستگی انگیزه‌های سیاسی اروپا برای مقابله با آمریکاست. موگرینی در نفی «جیغ‌زدن، فریادکشیدن، فحاشی و قلدری» و «روحیه من می‌برم، تو می‌بازی» و اینکه «هیچ کشوری به‌اندازه کافی بزرگ نیست که به‌تنهایی در برابر همه جهان بايستد»، سخن گفت و لومر نیز گفت: «آیا ما می‌خواهیم دست‌نشانده‌هایی باشیم که از تصمیمات آمریکا تبعیت می‌کنیم؟...» و اینکه «اروپا نباید آمریکا را به‌عنوان پلیس اقتصادی جهان بپذیرد.» از لحاظ امنیتی نیز روشن است که اروپا به‌عنوان منطقه‌ای در جوار خاورمیانه و شمال آفریقا بسیار نگران امنیت و ثبات این دو منطقه است و می‌داند ادامه انواع بحران‌ها در آن مناطق، اروپا را با مخاطرات شدیدی مانند بحران پناهندگان دو سال پیش مواجه خواهد کرد.
راه‌های اروپا برای مقابله با تحریم‌های آمریکا
ایده‌های متعددی در روزهای گذشته درباره راه‌های مقاومت در برابر تحریم‌های آمریکا علیه ایران در محافل اروپایی مطرح بوده و کمیسیون اروپا نیز گفته در حال کار روی طرح‌هایی برای «حفاظت از منافع شرکت‌های اروپایی» است، اما در شرایطی که شرکت‌ها نه به دولت‌ها بلکه به سهام‌داران خود پاسخ‌گو هستند، دولت‌های اروپایی مشکل می‌توانند تضمینی قطعی برای خنثی‌کردن تحریم‌ها بدهند. برخی مانند وزیر اقتصاد آلمان نیز گفته است «آلمان قصد پایبندی به برجام را دارد، اما کار زیادی برای جلوگیری از تبعیت شرکت‌های آلمان از تحریم‌های آمریکا با هدف حفظ منافع تجاری‌شان در آمریکا نمی‌تواند انجام دهد، ولی داریم با طرف‌های آمریکایی صحبت می‌کنیم». اما ارائه یک بسته پیشنهادی جامع از سوی اروپا حاوی مجموعه‌ای از رویه‌ها و سازوکارهای مؤثر می‌تواند فضایی را برای کاهش ریسک کار با ایران ایجاد کند و حداقل حافظ انگیزه شرکت‌های کوچک و متوسط برای کار با ایران باشد. شکل‌گیری چنین بسته‌ای می‌تواند ورای قول و قرارهای شفاهی، مبنایی برای کار با ایران در سال‌های حکومت ترامپ در آمریکا باشد. این بسته می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
به‌روزکردن قوانین بازدارنده اروپا regulations blocking مصوب سال ۱۹۹۶ به‌عنوان نخستین ابزار برای مقابله با تحریم‌های فراملی.
تصویب یا روزآمدکردن مجموعه‌ای از قوانین روشن برای هر‌یک از بخش‌های استراتژیک مثل نفت، هوانوردی و خودرو برای کار با ایران و حفظ منافع شرکت‌های اروپایی.
ایجاد راهی برای برقراری ارتباط بین بانک‌های مرکزی اروپا و بانک مرکزی ایران، ایجاد خطوط اعتباری صادراتی غیردلاری اضطراری، ایجاد نهادهایی مانند آژانس‌های اعتباری صادراتی، اقدامی سراسری در اروپا برای ایجاد ابزارهای ویژه برای تأمین مالی بخش‌های مشخص تجاری و سرمایه‌گذاری در ایران.
استفاده از بانک سرمایه‌گذاری اروپایی (بانک غیرانتفاعی اتحادیه اروپا برای سرمایه‌گذاری‌های درازمدت) برای تشویق سرمایه‌گذاری‌های درازمدت و میان‌مدت در ایران.
ایجاد بانک‌های ویژه و ترتیبات مالی غیردلاری برای کار با ایران توسط بانک‌های دولتی و بانک‌های مرکزی که هزینه برخورد با آن برای آمریکا بالا خواهد بود. طبق بحث 9 می در پارلمان انگلیس این موضوع اکنون با بانک مرکزی انگلیس موضوع بحث است.
وضع جرائم جدید علیه دارایی‌های شرکت‌های آمریکایی مستقر در اروپا که اجازه بازپس‌گیری جرائم احتمالی تحمیلی بر شرکت‌های اروپا را بدهد و... اشاره وزیر دارایی فرانسه به ایجاد نهادی مانند «دفتر کنترل دارایی‌های خارجی» (اوفک) در آمریکا که به اروپا امکان بررسی فعالیت شرکت‌های خارجی و تطابق آنها با تصمیم‌های این اتحادیه را بدهد، در این رابطه مهم است.
تهدید اروپا مبنی بر اینکه از اقدامات غیرقانونی آمریکا به سازمان تجارت جهانی شکایت خواهد کرد.
تلاش برای ایجاد یک سرویس پیام‌رسان مالی به موازات سويیفت به‌نحوی‌که وابستگی به سوییفت که آمریکا بر آن کنترل دارد، کاهش یابد. روسیه موفقیت‌هایی در این رابطه داشته است.
تلاش برای دریافت استثناهایی از وزارت خزانه‌داری آمریکا برای شرکت‌های بزرگ اروپایی مانند توتال و ایرباس.
كارايي يا ناکارآمدی قانون سال 1996
احیای «مقررات بازدارنده» که در رأس این ایده‌ها قرار دارد، در 1996 بدوا برای مقابله با تحریم‌های فراملی آمریکا علیه کوبا به تصویب شورای اروپا رسید. این مقررات شرکت‌های اروپایی را از تبعیت از تحریم‌های فراملی منع می‌کند و تضمین‌هایی به آنها برای نادیده‌گرفتن تحریم‌ها می‌دهد. یک نظر‌سنجی از شماری از مدیران شرکت‌های اروپایی توسط گروه بین‌المللی در ژانویه 2018 نشان داد که در صورت اعاده تحریم‌های هسته‌ای فراملی، 54 درصد از مدیران این شرکت‌ها گفته‌اند احیای مقررات بازدارنده بر تصمیم آنها برای سرمایه‌گذاری در ایران تأثیر مثبت خواهد داشت، 15 درصد گفته‌اند تأثیری نخواهد داشت و 24 درصد گفته‌اند نمی‌دانند و هفت درصد جواب نداده‌اند. این در حالی است که بدون لحاظ این مقررات بازدارنده تنها چهار درصد از این مدیران گفته بودند تحریم‌های هسته‌ای فراملی را نادیده خواهند گرفت.
اما سؤال این است که این مقررات که بیش از 20 سال پیش تنظیم شده و امکان مقابله با قوانینی مانند ILSA را داشت، آیا امروزه در برابر تحریم‌های مالی بسیار پیچیده آمریکا نیز کاربرد دارد یا خیر. ایلسا تهدید می‌کرد که اگر شرکتی در صنایع نفت و گاز ایران سرمایه‌گذاری کند، تحریم‌های مندرج در قانون علیه آن اعمال خواهد شد. اما شدت این تحریم‌ها در قبال حجم کار شرکت‌ها کم‌اثر می‌نمود، به‌طوری که گاه منافع کار در ایران یا کوبا بر مضارش می‌چربید. سؤال این است که آیا این مقررات بازدارنده همچنان می‌تواند در برابر تحریم‌های مالی نیز که بانک‌های واسطه را به نحوی مؤثر هدف قرار می‌دهند، مؤثر باشد یا خیر. تأكيد وزیر دارایی فرانسه مبنی بر اینکه این مقررات باید به گونه‌ای به‌روز شود که تصمیمات اخیر ایالات متحده را نیز دربر گیرد، احتمالا ناظر بر این مسئله است. اصلاح این مقررات همچنین باید نقطه ضعف دیگر آن را که موجب شده تا عمدتا بر شرکت‌هاي بزرگ کم‌اثر باشد، رفع کند. شرکت‌های بزرگ در آمریکا فعالیت‌های گسترده‌ای دارند و «مقررات بازدارنده» برای تشویق آنها به نادیده‌گرفتن تحریم‌ها کافی نیست.
به‌علاوه، عناصر تندرو در واشنگتن مشغول تلاش‌هایی برای خنثی‌کردن اقدامات احتمالی اروپا هستند. از جمله گفته می‌شود مطابق طرحی که توسط ریچار گولدبرگ از «بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها» تهیه شده و در کنگره و دولت آمریکا مورد بررسی است، تهدید شده که اگر اروپا به‌طور جدی درصدد خنثی‌کردن تحریم‌های آمریکا علیه ایران برآید، اولا آمریکا باید در مذاکرات تجاری با اروپا سخت‌گیری بیشتری کند و تعرفه‌های شدیدتری بر فولاد و آلومینیم اروپا ببندد. ثانیا هیچ شرکتی نباید از تحریم‌ها مستثنا شود، ثالثا همه نهادهای مالی خارجی از جمله بانک‌های مرکزی و بانک‌های دولتی باید شامل تحریم‌های مالی آمریکا شوند. رابعا شرکت‌های بیمه در صورت ارائه بیمه یا تضمین به پروژه‌های مرتبط با ایران در معرض مخاطرات جدی نقض تحریم‌های آمریکا قرار گیرند.
اقدامات ایران در ارتباط با تلاش‌های اروپا
واقعیت این است که با وجود تلاش اروپا برای حفظ برجام، تضمینی برای حفظ تمامی منافع ایران از برجام نمی‌تواند وجود داشته باشد. از طرفی، اگر حفظ برجام هدف باشد، به نظر نمی‌رسد که در دوره گذار، یعنی دوره ریاست‌جمهوری ترامپ، چاره دیگری جز کار با اروپا و دیگران وجود داشته باشد. اما در این حوزه نیز مشکلاتی وجود دارد: اروپا به موازات تلاش برای حفظ برجام، همچنان به بسته‌ای که در سه ماه گذشته با آمریکا مورد مذاکره قرار می‌داد، پایبند است. سران فرانسه، انگلیس و آلمان در بیانیه مشترک مورد اشاره تأكيد کردند که «ضمن حفظ برجام به عنوان یک مبنا، معتقدیم که به دیگر موضوعات عمده مورد نگرانی شامل مسئله انقضای برخی مفاد برجام در 2025، برنامه موشکی ایران و «فعالیت‌های بی‌ثبات‌ساز ایران در منطقه به‌ویژه در سوریه، عراق و یمن» هم باید پرداخته شود. بیانیه کاخ الیزه و اظهارات سخنگوی دولت آلمان نیز حاکی است که مرکل و مکرون در تماس با روحانی بر قصدشان مبنی بر پیگیری این موارد تأكيد کرده‌اند.
در چنین شرایطی اگر ایران بخواهد بر تصمیم درست خود، یعنی حفظ برجام، ثابت‌قدم بماند، باید عناصر زیر را نیز در راهبرد خود بگنجاند:
آمادگی برای دادن اولویت به حفظ برجام و همکاری با اروپا تا حداکثر ممکن در دیگر حوزه‌ها
ایجاد انگیزه در شرکت‌های بین‌المللی برای کار با ایران به‌ویژه در حوزه نفت و گاز با توجه به اینکه آنها بر مبنای «تحلیل ریسک - سود» تصمیم خواهند گرفت.
بهسازی سیستم بانکی و اقدامات جدی در این رابطه بر اساس توصیه‌های FATF با توجه به تحت تحریم قرارگرفتن نهادهای مالی ایران. این امر به تشویق بانک‌هاي خارجی برای کار با بانک‌های ایران کمک خواهد کرد.
بهبود شرایط فروش نفت هم از نظر قیمت پیشنهادی و هم از جهت سایر شرایط، از جمله شرط تحویل به پالایشگاه‌های مقصد.
البته تقویت انسجام داخلی و استفاده از همه جریان‌های فکری و سیاسی در رأس همه اقدامات فوق قرار دارد. ایران در یکی از برهه‌های واقعا حساس تاریخ خود قرار گرفته است. تکمیل بازگشت تحریم‌ها از آبان و احتمال ادامه آنها به صورت نامحدود می‌تواند کشور را با تهدیدات جدی مواجه کند. بنابراين، اجتناب از تردید، بی‌عملی و تأخیر و تمرکز بر حفظ برجام از طریق همکاری مؤثر با جامعه جهانی ضرورت کامل دارد.
*كارشناس روابط بين‌الملل