تلاش دانشمندان برای بهبودبخشیدن یا جایگزینی روش‌های درمانی موجود برای بیماران مبتلا به سرطان
مایکروآرناها به پیش‌بینی ماهیت تومور و درمان آن کمک می‌کنند
آزاده امیرنصر.دانشجوی دکترای آنکولوژی بالینی از دانشگاه علوم پزشکی اراسموس هلند
براساس آمار جهانی، سرطان یکی از مهم‌ترین عوامل مرگ در کشورهای در حال توسعه و همچنین کشورهای پیشرفته است. در سال ۲۰۱۲ سازمان بهداشت جهانی جدیدترین آمار خود را در حدود
8.2 میلیون فوت در اثر سرطان اعلام کرد. همچنین در این سال، گزارش توسعه حدود 14.1 میلیون نوع سرطان جدید در سطح جهانی داده شد. درحال‌حاضر سرطان رتبه بالایی در ایجاد مرگ‌ومیر در ۲۱ ایالت آمریکا دارد؛ همچنین جزء عوامل اصلی مرگ در اروپا و کشورهای آسیایی به شمار می‌آید. سرطان‌های سینه (۵۲۱۰۰۰)، ریه (1.59 میلیون)، پانکراس و کبد (۷۴۵۰۰۰)، معده (۷۲۳۰۰۰)، روده بزرگ و پروستات جزء رایج‌ترین عوامل مرگ هستند. درحال‌حاضر روش‌های متداول درمانی برای کنترل سرطان از جمله شیمی‌درمانی، جراحی و پرتودرمانی در دسترس است. با وجود استفاده رایج این روش‌ها برای درمان بیماران سرطانی، عوارض جانبی بسیاری مشاهده شده است. برای مثال ازجمله تأثیر نامطلوب داروهای ضدسرطان (شیمی‌درمانی) بر سلول‌های خون‌ساز در مغز استخوان، فولیکول‌های مو، سلول‌های مربوط به سیستم تغذیه و سلول‌های سیستم تولیدمثل مشاهده شده است. همچنین مقاومت تومور و رشد بی‌رویه آن بعد از در معرض قرارگرفتنش در برابر داروهای ضدسرطان یا پرتودرمانی، ازجمله نگرانی‌های موجود در دنیای پزشکی است. علاوه بر مشکلات حاضر در این نوع درمان‌ها، جراحی و خارج‌کردن تومور نیز تحولی در درمان سرطان
ایجاد نکرده چراکه در بسیاری از موارد تومور دوباره شروع به رشد کرده یا اینکه قبلا به نقاط دیگر بدن حمله کرده است.
جایگزینی یا بهبودبخشیدن روش‌های درمانی
با درنظرگرفتن مشکلات ذکرشده، امروزه محققان و دانشمندان به دنبال کشف روش‌های جدید و قابل اعتماد برای بهبودبخشیدن یا جایگزینی روش‌های درمانی موجود برای بیماران سرطانی هستند. یکی از روش‌های بسیار رایج درمانی، استفاده از ژنتیک بدن خود بیمار است. از آنجایی که بر اثر شکل‌گرفتن تومور در بدن انسان تغییرات ژنتیکی بسیاری از جمله «جهش‌های متعدد در ژن‌های مختلف» و به دنبال آن تغییر در بیان آنها اتفاق می‌افتد، دست‌کاری‌کردن و بهینه‌سازی بیان این ژن‌ها می‌تواند روش درمانی بسیار مؤثر و قابل اعتمادی باشد. یکی از این روش‌های ژنتیکی استفاده از «مایکروآرنا» است.
مایکروآرنا چیست؟
دی‌ان‌ای (DNA) در همه موجودات زنده وجود دارد و مسئول انتقال اطلاعات ژنتیکی از نسلی به نسل دیگر است. به بیان ساده‌تر، دی‌ان‌ای یک مولکول پیچیده حامل اطلاعات ژنتیکی لازم برای شکل‌گرفتن یک موجود زنده است. دی‌ان‌ای مسئول ساختن ژن آرنا (RNA) است که درنهایت این ماده ژنتیکی در مراحل پیچیده‌تر به پروتئین تبدیل می‌شود. در بدن موجودات زنده آرناهایی وجود دارد که توانایی تولید پروتئین را ندارند و وظیفه آنها کنترل‌کردن بیان ژن‌های مختلف تولیدکننده پروتئین است. این آرناها می‌توانند به ژن‌هایی که مسئول تولید پروتئین هستند، متصل شده و بیان این ژن‌ها را تغییر دهند. به این دسته از آرناها، آرنای غیرقابل بیان (non-coding RNA) می‌گویند. در این دسته، آرناهایی با نام مایکروآرنا (microRNA) وجود دارند که به دلیل اندازه بسیار کوچک‌شان این نام را گرفته‌اند. همان‌طور که اشاره کردیم، مایکروآرناها توانایی اتصال به ژن‌های مسئول تولید پروتئین را دارند و بیان آنها را کنترل می‌کنند. این ویژگی مایکروآرناها، آنها را به یکی از وسیله‌های درمانی که پتانسیل بالایی برای درمان بیماری‌های مختلف دارند، تبدیل کرده است. یکی از خصوصیات بسیار مهم
مایکروآرنا که آنها را به یکی از جذاب‌ترین روش‌های درمانی تبدیل کرده، این است که آنها به‌طور هم‌زمان توانایی کنترل بیان چندین ژن را دارند. از آنجایی که در اثر شکل‌گرفتن تومور، در بیان ژن‌های مختلف اختلال ایجاد می‌شود، با استفاده از یک مایکروآرنا می‌توان بیان این ژن‌ها را به‌طور هم‌زمان بهینه کرد.
مایکروآرنا و سرطان
شواهد بسیاری دخیل‌بودن مایکروآرناها در پیشرفت یا کنترل رشد تومور را نشان داده‌اند. دو راه درمانی برای استفاده از این ژن‌های کوچک وجود دارد: 1- اگر میزان مایکروآرنایی در بدن بیمار سرطانی نسبت به مقدار طبیعی‌اش پایین‌تر باشد، با اضافه‌کردن آن مایکروآرنا می‌توان میزان طبیعی آن را در بدن بیمار ایجاد کرد. این کار به‌راحتی با تزریق تعداد بیشتری از آن مایکروآرنا که به صورت تجاری قابل خربداری است، انجام می‌گیرد. 2- اگر میزان مایکروآرنایی در بدن بیمار سرطانی نسبت به مقدار طبیعی‌اش بالاتر باشد، با مهارکردن مقدار اضافه آن مایکروآرنا می‌توان میزان طبیعی آن را در بدن بیمار ایجاد کرد. درحال‌حاضر آزمایش‌های بالینی بسیاری برای استفاده از این ژن‌های کوچک در دست انجام هستند. بیشتر این آزمایش‌ها در فازهای I و II قرار دارند و هنوز به مراحل پایانی در کلینیک نرسیده‌اند. یکی از مهم‌ترین دلایل این چالش‌ها روش‌های انتقال‌دادن این ژن‌های کوچک به تومور در بدن بیمار است. برای مثال، در سال ۲۰۱۶ آزمایش‌های مربوط به مایکروآرنای ۳۴ (MRX34) در فاز 1 روی بیماران مبتلا به سرطان روده بزرگ، ریه، رحم و تخمدان به دلیل ضررهای جانبی بسیار بالا به
سیستم ایمنی بدن بیمار متوقف شد. این آزمایش‌ها زیر نظر شرکت Mirna Therapeutics انجام گرفته بود. برخی دانشمندان معتقدند استفاده از سیستم انتقال نامناسب برای رساندن این مایکروآرناها به تومور در بدن بیمار باعث شکست در این آزمایش‌ها شده است. امروزه پیشرفت‌های بسیاری در این زمینه نیز به دست آمده است؛ از جمله استفاده از نانوذراتی که به‌راحتی در بدن تجزیه می‌شوند. (به این نانوذرات، نانوذرات زیست‌تخریب‌پذیر می‌گویند). علاوه بر این روش، در برخی از تومورها مانند تومورهای مغزی یا تومور مربوط به بافت‌های نرم، دانشمندان تزریق مستقیم این ژن‌های کوچک را پیشنهاد می‌دهند. یکی دیگر از مشکلاتی که در سر راه استفاده از مایکروآرناها در کلینیک قرار دارد، ناهمگونی توموری نام دارد. ناهمگونی توموری، بر اثر وقوع جهش‌های متنوع در بدن یک بیمار سرطانی اتفاق می‌افتد که باعث ایجاد ناهماهنگی در تومور و سخت‌ترکردن درمان بیمار می‌شود چراکه درمان سرطان‌های مختلف با توجه به جهش‌های موجود در تومور انجام می‌گیرد. به همین دلیل بسیاری از دانشمندان استفاده از کوکتلی از مخلوط مایکروآرناها که در درمان بخش‌های مختلف تومور (با درنظرگرفتن جهش ژنی) مؤثر
است را پیشنهاد می‌کنند. همچنین امروزه به علت تفاوت بسیار تومور (از یک نوع) در بین بیماران، روش پزشکی شخصی‌شده (Personalized medicine) هم رواج خاصی پیدا کرده است. برای مثال، تومور استرومال دستگاه گوارش (GIST) که در دستگاه گوارش و عمدتا معده و روده کوچک شکل می‌گیرد، به علت جهش‌های مختلفی که در تومور افراد مختلف ایجاد می‌شود، می‌تواند درمان متنوعی داشته باشد. با توجه به نوع جهش، میزان داروی ایماتینیب استفاده‌شده در این بیماران برای شیمی‌درمانی متفاوت است. حتی تعداد زیادی از بیماران در اثر وقوع جهش‌های مختلف و وقوع مکانیسم‌های متعدد، به درمان با ایماتینیب هیچ واکنشی نشان نمی‌دهند. پژوهشگران معتقدند با استفاده از روش پزشکی شخصی‌شده که در اصل تجویز درمان براساس مشخصات تومور بیمار است و از شخصی به شخص دیگر متفاوت است، این مسئله را می‌توان حل کرد. به همین منظور تحقیقات زیادی روی استفاده از مایکروآرناها در این بیماران انجام گرفته است. تغییر در میزان مایکروآرناهایی که تعدادشان در تومور مقاوم به ایماتینیب در مقایسه با تومورهای حساس به ایماتینیب به‌هم‌ریخته است، می‌تواند به بهبود در درمان بیمارانی که تومور مقاوم به
ایماتینیب دارند، کمک کند.
آینده مایکروآرنا
با وجود تعدد مطالعات پیش‌بالینی (آزمایشگاهی) روی مایکروآرناها و اثبات استفاده از آنها در بدن بیمار، تا به امروز تعداد بسیار معدودی از این ژن‌های کوچک به مرحله آزمایش‌های کلینیکی رسیده‌اند. همان‌طور که در بالا نیز ذکر شد، از جمله چالش‌های حاضر که هنوز دانشمندان راهکار مناسبی برای آن پیدا نکرده‌اند، تشخیص‌دادن بهترین مایکروآرنای کاندیدا است که به دلیل حضور ناهمگونی توموری در بدن بیمار سرطانی این مشکل وجود دارد. ناهمگونی توموری بر اثر عوامل حاضر در محیط توموری (tumor micro-environment) اتفاق می‌افتد. برای مثال، وقوع مواردی مانند التهاب و کمبود اکسیژن در محیط توموری باعث پیچیده‌ترکردن ماهیت تومور (ایجاد جهش‌های جدید) و ایجاد ناهمگونی توموری می‌شوند. ناهمگونی توموری نه‌تنها باعث ایجاد تفاوت در بخش‌های مختلف تومور در یک فرد می‌شود، بلکه باعث تغییر در یک نوع تومور در بدن افراد مختلف نیز می‌شود (برای مثال افرادی که به سرطان روده دچار هستند). البته قابل ذکر است که مسئله ناهمگونی توموری فقط مختص درمان سرطان از طریق مایکروآرناها نیست، بلکه از جمله مشکلات درمانی برای تمامی روش‌های درمانی است، چراکه شیمی‌درمانی با
استفاده از روش پرتودرمانی نیز نمی‌تواند این ناهمگونی را به‌طور کامل از بین ببرد. یکی از راهکارهای پیشنهادی از طرف دانشمندان برای بالابردن دقت انتخاب مایکروآرنای کاندیدا، انجام آزمایش‌های پیوسته است به‌نحوی‌که در طول زمان از بیماران نمونه گرفته شود. به‌این‌ترتیب می‌توان مایکروآرناهای این نمونه‌ها را در آزمایشگاه مطالعه کرد و اطلاعات دقیق‌تری درباره تومور مورد مطالعه و تغییرات ایجادشده در آن در طول زمان که شامل تغییرات ناشی از tumor micro-environment نیز هست، به‌دست آورد.
نتیجه‌گیری
دانشمندان بر این باورند که استفاده از مایکروآرناها در پزشکی به‌عنوان روش جدید درمان یا مارکرهای بیولوژی برای پیش‌بینی ماهیت تومور در سال‌های نزدیکی رایج خواهد شد و از جمله دلایل آنها پیشرفت‌های چشمگیر در علم ژنتیک است. توسعه در این تکنیک‌ها راه را برای مطالعه این ژن‌های کوچک آسان‌تر کرده است. همچنین آزمایش‌های بالینی مربوط به مایکروآرنا که تا به امروز موفقیت‌آمیز بوده، نیز از جمله دلایل امیدواری دانشمندان در استفاده از این ژن‌های کوچک در علم پزشکی است.
براساس آمار جهانی، سرطان یکی از مهم‌ترین عوامل مرگ در کشورهای در حال توسعه و همچنین کشورهای پیشرفته است. در سال ۲۰۱۲ سازمان بهداشت جهانی جدیدترین آمار خود را در حدود
8.2 میلیون فوت در اثر سرطان اعلام کرد. همچنین در این سال، گزارش توسعه حدود 14.1 میلیون نوع سرطان جدید در سطح جهانی داده شد. درحال‌حاضر سرطان رتبه بالایی در ایجاد مرگ‌ومیر در ۲۱ ایالت آمریکا دارد؛ همچنین جزء عوامل اصلی مرگ در اروپا و کشورهای آسیایی به شمار می‌آید. سرطان‌های سینه (۵۲۱۰۰۰)، ریه (1.59 میلیون)، پانکراس و کبد (۷۴۵۰۰۰)، معده (۷۲۳۰۰۰)، روده بزرگ و پروستات جزء رایج‌ترین عوامل مرگ هستند. درحال‌حاضر روش‌های متداول درمانی برای کنترل سرطان از جمله شیمی‌درمانی، جراحی و پرتودرمانی در دسترس است. با وجود استفاده رایج این روش‌ها برای درمان بیماران سرطانی، عوارض جانبی بسیاری مشاهده شده است. برای مثال ازجمله تأثیر نامطلوب داروهای ضدسرطان (شیمی‌درمانی) بر سلول‌های خون‌ساز در مغز استخوان، فولیکول‌های مو، سلول‌های مربوط به سیستم تغذیه و سلول‌های سیستم تولیدمثل مشاهده شده است. همچنین مقاومت تومور و رشد بی‌رویه آن بعد از در معرض قرارگرفتنش در برابر داروهای ضدسرطان یا پرتودرمانی، ازجمله نگرانی‌های موجود در دنیای پزشکی است. علاوه بر مشکلات حاضر در این نوع درمان‌ها، جراحی و خارج‌کردن تومور نیز تحولی در درمان سرطان
ایجاد نکرده چراکه در بسیاری از موارد تومور دوباره شروع به رشد کرده یا اینکه قبلا به نقاط دیگر بدن حمله کرده است.
جایگزینی یا بهبودبخشیدن روش‌های درمانی
با درنظرگرفتن مشکلات ذکرشده، امروزه محققان و دانشمندان به دنبال کشف روش‌های جدید و قابل اعتماد برای بهبودبخشیدن یا جایگزینی روش‌های درمانی موجود برای بیماران سرطانی هستند. یکی از روش‌های بسیار رایج درمانی، استفاده از ژنتیک بدن خود بیمار است. از آنجایی که بر اثر شکل‌گرفتن تومور در بدن انسان تغییرات ژنتیکی بسیاری از جمله «جهش‌های متعدد در ژن‌های مختلف» و به دنبال آن تغییر در بیان آنها اتفاق می‌افتد، دست‌کاری‌کردن و بهینه‌سازی بیان این ژن‌ها می‌تواند روش درمانی بسیار مؤثر و قابل اعتمادی باشد. یکی از این روش‌های ژنتیکی استفاده از «مایکروآرنا» است.
مایکروآرنا چیست؟
دی‌ان‌ای (DNA) در همه موجودات زنده وجود دارد و مسئول انتقال اطلاعات ژنتیکی از نسلی به نسل دیگر است. به بیان ساده‌تر، دی‌ان‌ای یک مولکول پیچیده حامل اطلاعات ژنتیکی لازم برای شکل‌گرفتن یک موجود زنده است. دی‌ان‌ای مسئول ساختن ژن آرنا (RNA) است که درنهایت این ماده ژنتیکی در مراحل پیچیده‌تر به پروتئین تبدیل می‌شود. در بدن موجودات زنده آرناهایی وجود دارد که توانایی تولید پروتئین را ندارند و وظیفه آنها کنترل‌کردن بیان ژن‌های مختلف تولیدکننده پروتئین است. این آرناها می‌توانند به ژن‌هایی که مسئول تولید پروتئین هستند، متصل شده و بیان این ژن‌ها را تغییر دهند. به این دسته از آرناها، آرنای غیرقابل بیان (non-coding RNA) می‌گویند. در این دسته، آرناهایی با نام مایکروآرنا (microRNA) وجود دارند که به دلیل اندازه بسیار کوچک‌شان این نام را گرفته‌اند. همان‌طور که اشاره کردیم، مایکروآرناها توانایی اتصال به ژن‌های مسئول تولید پروتئین را دارند و بیان آنها را کنترل می‌کنند. این ویژگی مایکروآرناها، آنها را به یکی از وسیله‌های درمانی که پتانسیل بالایی برای درمان بیماری‌های مختلف دارند، تبدیل کرده است. یکی از خصوصیات بسیار مهم
مایکروآرنا که آنها را به یکی از جذاب‌ترین روش‌های درمانی تبدیل کرده، این است که آنها به‌طور هم‌زمان توانایی کنترل بیان چندین ژن را دارند. از آنجایی که در اثر شکل‌گرفتن تومور، در بیان ژن‌های مختلف اختلال ایجاد می‌شود، با استفاده از یک مایکروآرنا می‌توان بیان این ژن‌ها را به‌طور هم‌زمان بهینه کرد.
مایکروآرنا و سرطان
شواهد بسیاری دخیل‌بودن مایکروآرناها در پیشرفت یا کنترل رشد تومور را نشان داده‌اند. دو راه درمانی برای استفاده از این ژن‌های کوچک وجود دارد: 1- اگر میزان مایکروآرنایی در بدن بیمار سرطانی نسبت به مقدار طبیعی‌اش پایین‌تر باشد، با اضافه‌کردن آن مایکروآرنا می‌توان میزان طبیعی آن را در بدن بیمار ایجاد کرد. این کار به‌راحتی با تزریق تعداد بیشتری از آن مایکروآرنا که به صورت تجاری قابل خربداری است، انجام می‌گیرد. 2- اگر میزان مایکروآرنایی در بدن بیمار سرطانی نسبت به مقدار طبیعی‌اش بالاتر باشد، با مهارکردن مقدار اضافه آن مایکروآرنا می‌توان میزان طبیعی آن را در بدن بیمار ایجاد کرد. درحال‌حاضر آزمایش‌های بالینی بسیاری برای استفاده از این ژن‌های کوچک در دست انجام هستند. بیشتر این آزمایش‌ها در فازهای I و II قرار دارند و هنوز به مراحل پایانی در کلینیک نرسیده‌اند. یکی از مهم‌ترین دلایل این چالش‌ها روش‌های انتقال‌دادن این ژن‌های کوچک به تومور در بدن بیمار است. برای مثال، در سال ۲۰۱۶ آزمایش‌های مربوط به مایکروآرنای ۳۴ (MRX34) در فاز 1 روی بیماران مبتلا به سرطان روده بزرگ، ریه، رحم و تخمدان به دلیل ضررهای جانبی بسیار بالا به
سیستم ایمنی بدن بیمار متوقف شد. این آزمایش‌ها زیر نظر شرکت Mirna Therapeutics انجام گرفته بود. برخی دانشمندان معتقدند استفاده از سیستم انتقال نامناسب برای رساندن این مایکروآرناها به تومور در بدن بیمار باعث شکست در این آزمایش‌ها شده است. امروزه پیشرفت‌های بسیاری در این زمینه نیز به دست آمده است؛ از جمله استفاده از نانوذراتی که به‌راحتی در بدن تجزیه می‌شوند. (به این نانوذرات، نانوذرات زیست‌تخریب‌پذیر می‌گویند). علاوه بر این روش، در برخی از تومورها مانند تومورهای مغزی یا تومور مربوط به بافت‌های نرم، دانشمندان تزریق مستقیم این ژن‌های کوچک را پیشنهاد می‌دهند. یکی دیگر از مشکلاتی که در سر راه استفاده از مایکروآرناها در کلینیک قرار دارد، ناهمگونی توموری نام دارد. ناهمگونی توموری، بر اثر وقوع جهش‌های متنوع در بدن یک بیمار سرطانی اتفاق می‌افتد که باعث ایجاد ناهماهنگی در تومور و سخت‌ترکردن درمان بیمار می‌شود چراکه درمان سرطان‌های مختلف با توجه به جهش‌های موجود در تومور انجام می‌گیرد. به همین دلیل بسیاری از دانشمندان استفاده از کوکتلی از مخلوط مایکروآرناها که در درمان بخش‌های مختلف تومور (با درنظرگرفتن جهش ژنی) مؤثر
است را پیشنهاد می‌کنند. همچنین امروزه به علت تفاوت بسیار تومور (از یک نوع) در بین بیماران، روش پزشکی شخصی‌شده (Personalized medicine) هم رواج خاصی پیدا کرده است. برای مثال، تومور استرومال دستگاه گوارش (GIST) که در دستگاه گوارش و عمدتا معده و روده کوچک شکل می‌گیرد، به علت جهش‌های مختلفی که در تومور افراد مختلف ایجاد می‌شود، می‌تواند درمان متنوعی داشته باشد. با توجه به نوع جهش، میزان داروی ایماتینیب استفاده‌شده در این بیماران برای شیمی‌درمانی متفاوت است. حتی تعداد زیادی از بیماران در اثر وقوع جهش‌های مختلف و وقوع مکانیسم‌های متعدد، به درمان با ایماتینیب هیچ واکنشی نشان نمی‌دهند. پژوهشگران معتقدند با استفاده از روش پزشکی شخصی‌شده که در اصل تجویز درمان براساس مشخصات تومور بیمار است و از شخصی به شخص دیگر متفاوت است، این مسئله را می‌توان حل کرد. به همین منظور تحقیقات زیادی روی استفاده از مایکروآرناها در این بیماران انجام گرفته است. تغییر در میزان مایکروآرناهایی که تعدادشان در تومور مقاوم به ایماتینیب در مقایسه با تومورهای حساس به ایماتینیب به‌هم‌ریخته است، می‌تواند به بهبود در درمان بیمارانی که تومور مقاوم به
ایماتینیب دارند، کمک کند.
آینده مایکروآرنا
با وجود تعدد مطالعات پیش‌بالینی (آزمایشگاهی) روی مایکروآرناها و اثبات استفاده از آنها در بدن بیمار، تا به امروز تعداد بسیار معدودی از این ژن‌های کوچک به مرحله آزمایش‌های کلینیکی رسیده‌اند. همان‌طور که در بالا نیز ذکر شد، از جمله چالش‌های حاضر که هنوز دانشمندان راهکار مناسبی برای آن پیدا نکرده‌اند، تشخیص‌دادن بهترین مایکروآرنای کاندیدا است که به دلیل حضور ناهمگونی توموری در بدن بیمار سرطانی این مشکل وجود دارد. ناهمگونی توموری بر اثر عوامل حاضر در محیط توموری (tumor micro-environment) اتفاق می‌افتد. برای مثال، وقوع مواردی مانند التهاب و کمبود اکسیژن در محیط توموری باعث پیچیده‌ترکردن ماهیت تومور (ایجاد جهش‌های جدید) و ایجاد ناهمگونی توموری می‌شوند. ناهمگونی توموری نه‌تنها باعث ایجاد تفاوت در بخش‌های مختلف تومور در یک فرد می‌شود، بلکه باعث تغییر در یک نوع تومور در بدن افراد مختلف نیز می‌شود (برای مثال افرادی که به سرطان روده دچار هستند). البته قابل ذکر است که مسئله ناهمگونی توموری فقط مختص درمان سرطان از طریق مایکروآرناها نیست، بلکه از جمله مشکلات درمانی برای تمامی روش‌های درمانی است، چراکه شیمی‌درمانی با
استفاده از روش پرتودرمانی نیز نمی‌تواند این ناهمگونی را به‌طور کامل از بین ببرد. یکی از راهکارهای پیشنهادی از طرف دانشمندان برای بالابردن دقت انتخاب مایکروآرنای کاندیدا، انجام آزمایش‌های پیوسته است به‌نحوی‌که در طول زمان از بیماران نمونه گرفته شود. به‌این‌ترتیب می‌توان مایکروآرناهای این نمونه‌ها را در آزمایشگاه مطالعه کرد و اطلاعات دقیق‌تری درباره تومور مورد مطالعه و تغییرات ایجادشده در آن در طول زمان که شامل تغییرات ناشی از tumor micro-environment نیز هست، به‌دست آورد.
نتیجه‌گیری
دانشمندان بر این باورند که استفاده از مایکروآرناها در پزشکی به‌عنوان روش جدید درمان یا مارکرهای بیولوژی برای پیش‌بینی ماهیت تومور در سال‌های نزدیکی رایج خواهد شد و از جمله دلایل آنها پیشرفت‌های چشمگیر در علم ژنتیک است. توسعه در این تکنیک‌ها راه را برای مطالعه این ژن‌های کوچک آسان‌تر کرده است. همچنین آزمایش‌های بالینی مربوط به مایکروآرنا که تا به امروز موفقیت‌آمیز بوده، نیز از جمله دلایل امیدواری دانشمندان در استفاده از این ژن‌های کوچک در علم پزشکی است.