|

مانع‌تراشي پمپئو بر سر راه تجارت ايران و ارمنستان

آندرو کوريبکو . مترجم: آرينه ميناسيان

با تهديد پمپئو مبني‌بر تحريم اشخاص يا کشور‌هايي که با ناديده‌گرفتن تحريم‌هاي يک‌جانبه آمريکا عليه ايران با اين کشور ارتباط تجاري برقرار کنند، ممکن است روابط تجاري ایران و ارمنستان که هم‌پيمان ديرينه يکديگر بوده‌‌اند، متوقف شود. پيامدهاي اين اقدام ژئواستراتژيک در درازمدت مي‌تواند آن‌قدر گسترده باشد که منجر به تشديد رقابت دريايي ميان چين و هند شود.
مايک پمپئو، وزير امور خارجه جديد آمريکا و رئيس سابق سازمان اطلاعات مرکزي آمريکا، پيش‌تر در سخنراني خود در انديشکده بنياد هِريتِج وابسته به نومحافظه‌کاران برنامه بعدي دولت ترامپ را پس از خروج از توافق هسته‌اي سال 2015 درباره ايران اعلام کرد و گفت اين دولت به‌دنبال به‌راه‌انداختن يک جنگ ترکيبي عليه ايران است. اين مقام سياسي ارشد آمريکا به‌روشني هشدار داد که ايالات متحده هر کسي که تحريم‌هاي اين کشور را عليه ايران ناديده بگيرد، تحريم خواهد کرد؛ هشداري که بيشتر متوجه هم‌پيمانان اروپايي آمريکا بود. در اين ميان اين اقدام ايالات متحده جمهوري ارمنستان را هم تحت تأثير قرار خواهد داد. ارمنستان کشوري کوچک، فقير و محصور در خشکي است که در جنوب قفقاز قرار دارد و به‌تازگي يک انقلاب مخملي متمايل به غرب را تجربه کرده است.
اهداف ارمنيان
ارمني‌ها و ايراني‌ها، صرف‌نظر از برخي اتفاقات تاريخي، همواره روابط خوبي داشته‌اند. اين دوستي ديرينه ميان دو تمدن متفاوت، تئوري جنجالي هانتينگتون مبني‌بر قريب‌الوقوع‌بودن «برخورد تمدن‌ها» ميان مسيحيت و اسلام را نقض مي‌کند. شایان ذکر است که اين تئوري در واقع هميشه مدلي تک‌قطبي در قرن بيست‌ويکم، براي تفرقه‌انداختن و حکومت‌کردن در نيمکره ‌شرقي بوده است. باوجود اينکه دولت ارمنستان از طريق اتحاديه اقتصادي اوراسيا (EAU) به روسيه متصل است، مسيرهاي تجارت اين کشور با بزرگ‌ترين شريک خود بايد از قلمرو کشور گرجستان عبور کند. اين در حالي است که براي تجارت با کشور همسايه، يعني ايران که به‌تازگي براي ايجاد منطقه تجارت آزاد موقت با اين اتحاديه وارد توافق شده است، چنين مشکلي وجود ندارد. روابط اقتصادي اين دو کشور همواره استوار بوده است، هرچند هنوز اقدامات بسياري برای بهره‌برداري از ظرفيت بالقوه موجود در روابط اقتصادي ايران و ارمنستان مي‌تواند صورت گيرد.بر اين اساس، رئيس‌جمهوری سابق ارمنستان در نظر داشت تا با استفاده از موقعيت نامطلوب ژئوپوليتيکي اين کشور، طرح کريدور درياي سياه-خليج فارس (BSGP) را که به بازار اروپا امکان دسترسي به بازار ايران و آسياي جنوبي (هند) را مي‌دهد، آغاز کند. در صورت اجرائي‌شدن اين طرح، تجارت هندوستان از مسير کريدور ترانسپرت شمال-جنوب (NSTC) که از طريق ايران و جمهوری آذربايجان به روسيه مي‌رسد، خارج خواهد شد تا به شيوه مستقيم‌تري و بدون حضور روسيه با اتحاديه اروپا به تجارت بپردازد. با اين اقدام از يک‌سو يکي از اهداف استراتژيک ايالات متحده مبني‌بر منزوي‌کردن روسيه تحقق مي‌يابد، از سوي ديگر موجب رشد اقتصاد ايران خواهد شد. اين در حالي است که تحريم‌هاي اخير آمریکا براي منزوي‌کردن ايران همچنين به‌صورت غيرمستقيم منجر به منزوي‌شدن روسيه خواهد شد؛ بدون اينکه خطر عکس‌العملي از سوي اين کشور را دربر داشته باشد.
ايجاد شکاف ميان ارمنستان و روسيه
کريدور شمال - جنوب و همچنین کريدور درياي سياه - خليج فارس در معرض خطر قرار دارند. امضاکردن توافق‌نامه شراکت جامع و پيشرفته ارمنستان با اتحاديه اروپا (CEPA)، هرچند زمينه را براي ايجاد منطقه آزاد تجاري غيررسمي قانونمند با اتحاديه، باوجود عضويت اين کشور در اتحاديه اقتصادي اوراسيا فراهم کرد، اما جذابيت استراتژيک و اقتصادي ارمنستان را براي کشورهاي غربي از بين برد. افزون بر اين، اصرار مايک پمپئو بر تحريم اشخاص حقيقي يا حقوقي که تحريم‌هاي آمريکا عليه ايران را رعايت نمي‌کنند، مي‌تواند روابط تجاري موجود ميان ارمنستان و ايران را متوقف کند، زيرا شرکت‌هاي فعال در ارمنستان از اينکه نامشان در ليست سياه ايالات متحده قرار بگيرد و مشتريان اروپايي خود را از دست دهند، مي‌هراسند. به اين ترتيب، آنها از بازار اتحاديه اروپا دور مي‌مانند و يکي از مهم‌ترين دلايل اين کشور فقير براي پيوستن به توافق‌نامه شراکت کامل و پيشرفته، بي‌اثر خواهد شد.نکته بااهميت ديگر اين است که بسياري از کسب‌وکار‌هاي فعال در ارمنستان به‌صورت رسمي يا غيررسمي به کسب‌وکاری بزرگ‌تر در روسيه مرتبط‌اند و به عنوان شرکت تابعه آن عمل مي‌کنند. اين یعنی اگر شرکت اصلي آنها در روسيه با ناديده‌گرفتن تحريم‌هاي آمريکا با ايران تجارت کند، چه اين تجارت از طريق شعبه اين شرکت در ارمنستان صورت بگيرد چه از طریق روسيه، کسب‌وکارهاي مرتبط در ارمنستان هم شامل تحريم‌هاي آمريکا مي‌شوند. نخست‌وزير کنوني ارمنستان، نيکول پاشينيان که برخلاف سخنان علني‌اش به‌آرامي همه سياست‌مداران وابسته به عناصر سياسي و اقتصادي روس را در داخل ارمنستان پاک‌سازي مي‌کند، احتمالا از اين واقعيت تأمل‌برانگيز سوءاستفاده خواهد کرد، به اين ترتيب شکافي ديگر در روابط روسيه و ارمنستان و اتحاديه اقتصادي اوراسيا ايجاد خواهد کرد. در راستاي ايجاد شکاف ميان منافع چندقطبي، ايالات متحده همچنين بر آن است تا گسستي در منافع مشترک چين و هند ايجاد کند.
تحريک دهلي‌نو
اگر هند مجبور شود تا صرفا از طريق دريا به تجارت با اتحاديه اروپا بپردازد و نتواند با استفاده از کريدور تجاري شمال-جنوب يا کريدور درياي سياه-خليج فارس مسيرهاي تجاري متنوعي براي خود فراهم کند، احتمال برخورد دهلي‌نو و پکن در مسير آبي ترانزيت در بخش غربي اقيانوس هند افزايش مي‌يابد؛ چراکه چين حضور اقتصادي و استراتژيک خود را در آفريقا، در سال‌هاي اخير گسترش داده است. ايالات متحده درصدد ايجاد يک شراکت استراتژيک صدساله با هندوستان است که شامل ايجاد نيروي دريايي مي‌شود. هدف ايالات متحده تبديل‌کردن اين دولت جنوب آسيايي به قدرتي براي ايجاد موازنه در مقابل چين است. همچنين انتظار مي‌رود که پيمان‌هاي لجستيکي نظير تفاهم‌نامه تبادل لجستيکي (LEMOA) که هندوستان به‌تازگي با فرانسه (هر دو کشور عضو هکس هستند) منعقد کرده به هند اجازه خواهد داد که از پايگاه‌هاي نيروي دريايي فرانسه در سراسر اين منطقه وسيع، علي‌الخصوص در جيبوتي، استفاده کند.احتمال اجتناب از رويارويي دريايي هند و چين، به دليل اتکای هند به مسيرهاي دريايي براي تجارت با اروپا و ناتواني اين کشور براي استفاده از مسيرهاي خشکي که از قلمرو ايران عبور مي‌کنند (چه از طريق کريدور شمال-جنوب و چه از طريق کريدور درياي شمال-خليج فارس) کم است. اين يکي از اهداف بزرگ و بلندمدت استراتژيک ايالات متحده است که با تحريم‌هاي وضع‌شده عليه ايران تلاش مي‌کند آن را محقق كند. به‌اين‌ترتيب ايالات متحده با استفاده از «قانون مقابله با دشمنان آمريکا از طريق تحريم» (CAATSA) (که در تابستان سال 2017 طراحي شد) به عنوان يک اسلحه جنگ ترکيبي عليه ارمنستان و هندوستان، با يک تير دو نشان را هدف خود قرار مي‌دهد؛ چراکه به‌اين‌ترتيب ارمنستان به کشورهاي غربي وابستگي بيشتري پيدا مي‌کند و شايد وارد درگيري اقتصادي با شرکاي روسي خود شود و احتمال درگيري هندوستان با چين افزايش مي‌يابد؛ چراکه اين دو کشور براي سلطه بر بخش غربي اقيانوس هند با يکديگر رقابت مي‌کنند.
سخن آخر
اظهارات غيررسمي پمپئو مبني بر آغاز جنگ ترکيبي عليه ايران در واقع تحولي سرنوشت‌ساز است که فقط جمهوري اسلامي ايران را هدف خود قرار نمي‌دهد؛ چراکه تأثيرات آن بر افزايش تلاش دولت‌هاي اروپايي براي حفظ روابط تجاري با اين «دولت» قابل‌مشاهده است. اگر دولت هند مي‌توانست دولت ترامپ را متقاعد کند که مسير تجاري اين کشور با اتحاديه اروپا که از ارمنستان عبور مي‌کند و ايران را دربر مي‌گيرد، مي‌تواند روسيه را از معادلات تجاري خارج كند، همچنين قدرت اين دولت آسياي جنوبي را براي مقابله احتمالي با چين افزايش دهد، به نسبت کمتري تحت‌تأثير تحريم‌هاي ايالات متحده قرار مي‌گرفت. البته به اين شرط که واشنگتن مي‌توانست وجود ايران باثبات را تحمل کند.اما درحال‌حاضر اين يک اميد واهي است؛ چراکه ايالات متحده مي‌خواهد با استفاده از تحريم‌هاي اقتصادي ايران را تضعيف و درگيري‌هایی هويتي در داخل کشور ايجاد کند؛ درگيري‌هايي که مي‌تواند در راستاي تغيير نظام و فراتر از آن هدايت شود. علاوه بر اين ايالات متحده اگر مي‌توانست اين انتخاب را داشته باشد، ترجيح مي‌داد بازار اتحاديه اروپا را در دست خودش بگيرد تا اينکه آن را با هند تقسيم کند. منزوي‌شدن ايران به نفع ايالات متحده است؛ دولت ايران هم به نوبه خود با خنثي‌کردن کريدور ترانسپورت شمال-جنوب روسيه با هندوستان، باعث منزوي‌شدن روسيه مي‌شود. در نتيجه احتمال چرخش ارمنستان به سمت اتحاديه اروپا افزايش مي‌يابد؛ اين در حالي است که دهلي‌نو براي تجارت با اتحاديه اروپا از مسيرهاي آبي مشترک با پکن استفاده مي‌کند و اين امر باعث تحريک رقابت دريايي هند و چين مي‌شود. تنها گزينه‌اي که مي‌تواند اين سناريو را خنثي کند، اين است که مقامات غرب‌گراي دو کشور ارمنستان و هند متوجه شوند که با به‌چالش‌کشاندن تحريم‌هاي ضدايراني آمريکا و استقبال از چندجانبه‌گرايي اين دو تمدن در بلندمدت منفعت بيشتري نصيبشان خواهد شد. البته آينده مشخص‌کننده روند اتفاقات است و نمي‌توان با قاطعيت درباره آنها قضاوت کرد.

با تهديد پمپئو مبني‌بر تحريم اشخاص يا کشور‌هايي که با ناديده‌گرفتن تحريم‌هاي يک‌جانبه آمريکا عليه ايران با اين کشور ارتباط تجاري برقرار کنند، ممکن است روابط تجاري ایران و ارمنستان که هم‌پيمان ديرينه يکديگر بوده‌‌اند، متوقف شود. پيامدهاي اين اقدام ژئواستراتژيک در درازمدت مي‌تواند آن‌قدر گسترده باشد که منجر به تشديد رقابت دريايي ميان چين و هند شود.
مايک پمپئو، وزير امور خارجه جديد آمريکا و رئيس سابق سازمان اطلاعات مرکزي آمريکا، پيش‌تر در سخنراني خود در انديشکده بنياد هِريتِج وابسته به نومحافظه‌کاران برنامه بعدي دولت ترامپ را پس از خروج از توافق هسته‌اي سال 2015 درباره ايران اعلام کرد و گفت اين دولت به‌دنبال به‌راه‌انداختن يک جنگ ترکيبي عليه ايران است. اين مقام سياسي ارشد آمريکا به‌روشني هشدار داد که ايالات متحده هر کسي که تحريم‌هاي اين کشور را عليه ايران ناديده بگيرد، تحريم خواهد کرد؛ هشداري که بيشتر متوجه هم‌پيمانان اروپايي آمريکا بود. در اين ميان اين اقدام ايالات متحده جمهوري ارمنستان را هم تحت تأثير قرار خواهد داد. ارمنستان کشوري کوچک، فقير و محصور در خشکي است که در جنوب قفقاز قرار دارد و به‌تازگي يک انقلاب مخملي متمايل به غرب را تجربه کرده است.
اهداف ارمنيان
ارمني‌ها و ايراني‌ها، صرف‌نظر از برخي اتفاقات تاريخي، همواره روابط خوبي داشته‌اند. اين دوستي ديرينه ميان دو تمدن متفاوت، تئوري جنجالي هانتينگتون مبني‌بر قريب‌الوقوع‌بودن «برخورد تمدن‌ها» ميان مسيحيت و اسلام را نقض مي‌کند. شایان ذکر است که اين تئوري در واقع هميشه مدلي تک‌قطبي در قرن بيست‌ويکم، براي تفرقه‌انداختن و حکومت‌کردن در نيمکره ‌شرقي بوده است. باوجود اينکه دولت ارمنستان از طريق اتحاديه اقتصادي اوراسيا (EAU) به روسيه متصل است، مسيرهاي تجارت اين کشور با بزرگ‌ترين شريک خود بايد از قلمرو کشور گرجستان عبور کند. اين در حالي است که براي تجارت با کشور همسايه، يعني ايران که به‌تازگي براي ايجاد منطقه تجارت آزاد موقت با اين اتحاديه وارد توافق شده است، چنين مشکلي وجود ندارد. روابط اقتصادي اين دو کشور همواره استوار بوده است، هرچند هنوز اقدامات بسياري برای بهره‌برداري از ظرفيت بالقوه موجود در روابط اقتصادي ايران و ارمنستان مي‌تواند صورت گيرد.بر اين اساس، رئيس‌جمهوری سابق ارمنستان در نظر داشت تا با استفاده از موقعيت نامطلوب ژئوپوليتيکي اين کشور، طرح کريدور درياي سياه-خليج فارس (BSGP) را که به بازار اروپا امکان دسترسي به بازار ايران و آسياي جنوبي (هند) را مي‌دهد، آغاز کند. در صورت اجرائي‌شدن اين طرح، تجارت هندوستان از مسير کريدور ترانسپرت شمال-جنوب (NSTC) که از طريق ايران و جمهوری آذربايجان به روسيه مي‌رسد، خارج خواهد شد تا به شيوه مستقيم‌تري و بدون حضور روسيه با اتحاديه اروپا به تجارت بپردازد. با اين اقدام از يک‌سو يکي از اهداف استراتژيک ايالات متحده مبني‌بر منزوي‌کردن روسيه تحقق مي‌يابد، از سوي ديگر موجب رشد اقتصاد ايران خواهد شد. اين در حالي است که تحريم‌هاي اخير آمریکا براي منزوي‌کردن ايران همچنين به‌صورت غيرمستقيم منجر به منزوي‌شدن روسيه خواهد شد؛ بدون اينکه خطر عکس‌العملي از سوي اين کشور را دربر داشته باشد.
ايجاد شکاف ميان ارمنستان و روسيه
کريدور شمال - جنوب و همچنین کريدور درياي سياه - خليج فارس در معرض خطر قرار دارند. امضاکردن توافق‌نامه شراکت جامع و پيشرفته ارمنستان با اتحاديه اروپا (CEPA)، هرچند زمينه را براي ايجاد منطقه آزاد تجاري غيررسمي قانونمند با اتحاديه، باوجود عضويت اين کشور در اتحاديه اقتصادي اوراسيا فراهم کرد، اما جذابيت استراتژيک و اقتصادي ارمنستان را براي کشورهاي غربي از بين برد. افزون بر اين، اصرار مايک پمپئو بر تحريم اشخاص حقيقي يا حقوقي که تحريم‌هاي آمريکا عليه ايران را رعايت نمي‌کنند، مي‌تواند روابط تجاري موجود ميان ارمنستان و ايران را متوقف کند، زيرا شرکت‌هاي فعال در ارمنستان از اينکه نامشان در ليست سياه ايالات متحده قرار بگيرد و مشتريان اروپايي خود را از دست دهند، مي‌هراسند. به اين ترتيب، آنها از بازار اتحاديه اروپا دور مي‌مانند و يکي از مهم‌ترين دلايل اين کشور فقير براي پيوستن به توافق‌نامه شراکت کامل و پيشرفته، بي‌اثر خواهد شد.نکته بااهميت ديگر اين است که بسياري از کسب‌وکار‌هاي فعال در ارمنستان به‌صورت رسمي يا غيررسمي به کسب‌وکاری بزرگ‌تر در روسيه مرتبط‌اند و به عنوان شرکت تابعه آن عمل مي‌کنند. اين یعنی اگر شرکت اصلي آنها در روسيه با ناديده‌گرفتن تحريم‌هاي آمريکا با ايران تجارت کند، چه اين تجارت از طريق شعبه اين شرکت در ارمنستان صورت بگيرد چه از طریق روسيه، کسب‌وکارهاي مرتبط در ارمنستان هم شامل تحريم‌هاي آمريکا مي‌شوند. نخست‌وزير کنوني ارمنستان، نيکول پاشينيان که برخلاف سخنان علني‌اش به‌آرامي همه سياست‌مداران وابسته به عناصر سياسي و اقتصادي روس را در داخل ارمنستان پاک‌سازي مي‌کند، احتمالا از اين واقعيت تأمل‌برانگيز سوءاستفاده خواهد کرد، به اين ترتيب شکافي ديگر در روابط روسيه و ارمنستان و اتحاديه اقتصادي اوراسيا ايجاد خواهد کرد. در راستاي ايجاد شکاف ميان منافع چندقطبي، ايالات متحده همچنين بر آن است تا گسستي در منافع مشترک چين و هند ايجاد کند.
تحريک دهلي‌نو
اگر هند مجبور شود تا صرفا از طريق دريا به تجارت با اتحاديه اروپا بپردازد و نتواند با استفاده از کريدور تجاري شمال-جنوب يا کريدور درياي سياه-خليج فارس مسيرهاي تجاري متنوعي براي خود فراهم کند، احتمال برخورد دهلي‌نو و پکن در مسير آبي ترانزيت در بخش غربي اقيانوس هند افزايش مي‌يابد؛ چراکه چين حضور اقتصادي و استراتژيک خود را در آفريقا، در سال‌هاي اخير گسترش داده است. ايالات متحده درصدد ايجاد يک شراکت استراتژيک صدساله با هندوستان است که شامل ايجاد نيروي دريايي مي‌شود. هدف ايالات متحده تبديل‌کردن اين دولت جنوب آسيايي به قدرتي براي ايجاد موازنه در مقابل چين است. همچنين انتظار مي‌رود که پيمان‌هاي لجستيکي نظير تفاهم‌نامه تبادل لجستيکي (LEMOA) که هندوستان به‌تازگي با فرانسه (هر دو کشور عضو هکس هستند) منعقد کرده به هند اجازه خواهد داد که از پايگاه‌هاي نيروي دريايي فرانسه در سراسر اين منطقه وسيع، علي‌الخصوص در جيبوتي، استفاده کند.احتمال اجتناب از رويارويي دريايي هند و چين، به دليل اتکای هند به مسيرهاي دريايي براي تجارت با اروپا و ناتواني اين کشور براي استفاده از مسيرهاي خشکي که از قلمرو ايران عبور مي‌کنند (چه از طريق کريدور شمال-جنوب و چه از طريق کريدور درياي شمال-خليج فارس) کم است. اين يکي از اهداف بزرگ و بلندمدت استراتژيک ايالات متحده است که با تحريم‌هاي وضع‌شده عليه ايران تلاش مي‌کند آن را محقق كند. به‌اين‌ترتيب ايالات متحده با استفاده از «قانون مقابله با دشمنان آمريکا از طريق تحريم» (CAATSA) (که در تابستان سال 2017 طراحي شد) به عنوان يک اسلحه جنگ ترکيبي عليه ارمنستان و هندوستان، با يک تير دو نشان را هدف خود قرار مي‌دهد؛ چراکه به‌اين‌ترتيب ارمنستان به کشورهاي غربي وابستگي بيشتري پيدا مي‌کند و شايد وارد درگيري اقتصادي با شرکاي روسي خود شود و احتمال درگيري هندوستان با چين افزايش مي‌يابد؛ چراکه اين دو کشور براي سلطه بر بخش غربي اقيانوس هند با يکديگر رقابت مي‌کنند.
سخن آخر
اظهارات غيررسمي پمپئو مبني بر آغاز جنگ ترکيبي عليه ايران در واقع تحولي سرنوشت‌ساز است که فقط جمهوري اسلامي ايران را هدف خود قرار نمي‌دهد؛ چراکه تأثيرات آن بر افزايش تلاش دولت‌هاي اروپايي براي حفظ روابط تجاري با اين «دولت» قابل‌مشاهده است. اگر دولت هند مي‌توانست دولت ترامپ را متقاعد کند که مسير تجاري اين کشور با اتحاديه اروپا که از ارمنستان عبور مي‌کند و ايران را دربر مي‌گيرد، مي‌تواند روسيه را از معادلات تجاري خارج كند، همچنين قدرت اين دولت آسياي جنوبي را براي مقابله احتمالي با چين افزايش دهد، به نسبت کمتري تحت‌تأثير تحريم‌هاي ايالات متحده قرار مي‌گرفت. البته به اين شرط که واشنگتن مي‌توانست وجود ايران باثبات را تحمل کند.اما درحال‌حاضر اين يک اميد واهي است؛ چراکه ايالات متحده مي‌خواهد با استفاده از تحريم‌هاي اقتصادي ايران را تضعيف و درگيري‌هایی هويتي در داخل کشور ايجاد کند؛ درگيري‌هايي که مي‌تواند در راستاي تغيير نظام و فراتر از آن هدايت شود. علاوه بر اين ايالات متحده اگر مي‌توانست اين انتخاب را داشته باشد، ترجيح مي‌داد بازار اتحاديه اروپا را در دست خودش بگيرد تا اينکه آن را با هند تقسيم کند. منزوي‌شدن ايران به نفع ايالات متحده است؛ دولت ايران هم به نوبه خود با خنثي‌کردن کريدور ترانسپورت شمال-جنوب روسيه با هندوستان، باعث منزوي‌شدن روسيه مي‌شود. در نتيجه احتمال چرخش ارمنستان به سمت اتحاديه اروپا افزايش مي‌يابد؛ اين در حالي است که دهلي‌نو براي تجارت با اتحاديه اروپا از مسيرهاي آبي مشترک با پکن استفاده مي‌کند و اين امر باعث تحريک رقابت دريايي هند و چين مي‌شود. تنها گزينه‌اي که مي‌تواند اين سناريو را خنثي کند، اين است که مقامات غرب‌گراي دو کشور ارمنستان و هند متوجه شوند که با به‌چالش‌کشاندن تحريم‌هاي ضدايراني آمريکا و استقبال از چندجانبه‌گرايي اين دو تمدن در بلندمدت منفعت بيشتري نصيبشان خواهد شد. البته آينده مشخص‌کننده روند اتفاقات است و نمي‌توان با قاطعيت درباره آنها قضاوت کرد.

 

اخبار مرتبط سایر رسانه ها