به بهانه هفدهمين سال درگذشت دكتر يدالله سحابي
مرگ احياگر نوانديشي ديني
23 فروردين 81 بود كه يدالله سحابي، پيشگام علم زمين‌شناسی در ايران و از بنیان‌گذاران نهضت آزادی درگذشت؛ مردي كه در تاريخ معاصر ايران به اعتدال راستين شهره است، چنان‌كه ميراث او، محمود طالقاني و مهدي بازرگان يعني نهضت آزادي ايران نيز همواره بر اين خط حركت كرده است و حتي در مقابل به انزوا رانده‌شدن‌ها تلاش كرد تا با تأكيد بر مصالح ملي عامل ايجاد تنش و از‌بين‌رفتن وحدت نباشد. فعاليت‌هاي سياسي سحابي چه پيش و چه پس از انقلاب منشأ اثر بوده است. نام او در جریان جنبش ملی‌شدن صنعت نفت ایران به‌عنوان یکی از یاران نزدیک دکتر محمد مصدق مطرح شد و در سال۱۳۳۳ به همراه 11 استاد دانشگاه تهران به علت اعتراض به قرارداد کنسرسیوم نفت، با وجود مخالفت دکتر سیاسی، رئیس وقت دانشگاه تهران، با حکم تحصیل وزارت فرهنگ تا پایان صدارت زاهدی از خدمت در دانشگاه محروم شد. این افراد پس از برکناری، برای آنکه ارتباطی با دولت نداشته باشند و در ضمن قادر به تأمین معاش باشند، شرکتی به نام «ياد» را تشكيل دادند.
تشكيل نهضت آزادي
سحابي پیش از کودتای ۲۸ مرداد معتقد به فعالیت سیاسی نبود؛ اما پس از کودتا بود که به دعوت آیت‌الله زنجانی در زمره فعالان و اعضای شاخص نهضت مقاومت ملی قرار گرفت. به دنبال بازشدن فضای سیاسی در اواخر دهه ۳۰ که به انحلال نهضت مقاومت ملی انجامید، سحابی نیز برای پیگیری فعالیت‌های سیاسی به جبهه ملی دوم پیوست؛ اما با گذر زمان به این نتیجه رسید که جبهه ملی خواسته‌های او را در مبارزه سیاسی ارضا نمی‌کند. در این سال‌ها دکتر سحابی و مهندس مهدی بازرگان و آیت‌الله طالقانی به‌عنوان اعضای شورای مرکزی جبهه ملی انتخاب شدند. فعالیت‌های سیاسی سحابی صبغه‌ای مذهبی داشت و همین موضوع او و دوست دیرینش مهندس مهدی بازرگان را بر آن داشت تا با همراهی آیت‌الله طالقانی به تأسیس گروهی دیگر همت گمارند و این‌چنین بود که نهضت آزادی ایران تأسیس شد. آنها ترجیح می‌دادند نهضت آزادی به‌عنوان یک حزب مستقل در قالب جبهه ملی فعالیت کند؛ اما با وجود نظر مساعد دکتر مصدق، این پیشنهاد مورد قبول شورای مرکزی جبهه ملی قرار نگرفت.به نقل از «تاريخ ايراني» دکتر سحابی خود درباره انگیزه تأسیس نهضت آزادی ایران گفته بود: «جبهه ملی بیشتر فعالیت سیاسی لائیک داشت و
مستقل از فکر دینی بود؛ ولی ما معتقد بودیم که اگر فعالیت سیاسی می‌کنیم، از روی وظیفه دینی است و بنابراین فعالیت سیاسی را وابسته به عقاید دینی می‌دانستیم».
دوران محكوميت
با تأسیس نهضت آزادی در سال ۱۳۴۰ فعالیت‌های سیاسی سحابی گسترش بیشتری یافت و در نهایت باعث شد او به همراه سایر یارانش در سال ۱۳۴۱ به دلیل مبارزه سیاسی علیه رژیم پهلوی روانه زندان شود. محاکمه او و سایر سران نهضت آزادی ایران در سال ۱۳۴۲ برگزار شد و یدالله سحابی در این دادگاه به شش سال زندان محکوم شد که در دادگاه تجدیدنظر به دليل ۳۷ سال خدمات فرهنگی و دانشگاهی او، به چهار سال کاهش یافت. در دوره‌ای که سحابی دوران زندان را می‌گذراند، دکتر محمد مصدق، رهبر نهضت ملی‌شدن صنعت نفت، دار فانی را وداع گفت. سحابی با استفاده از مرخصی در مراسم تشییع و تدفین او شرکت کرد و غسل میت دکتر مصدق را شخصا انجام داد.
اثربخشي با تأليف كتاب
در سال ۱۳۴۶ سحابی با پایان دوران محکومیت چهارساله که در زندان‌های قصر و برازجان گذشته بود، آزاد شد؛ اما ديگر اجازه نداشت در دانشگاه تدريس كند؛ علاوه‌بر‌اين مدرسه‌ای که او در سال ۱۳۳۷ با کمک مالی برخی از دوستانش بنیان‌گذاری کرده بود و شعار آن «تحکیم دین از راه ترویج علم» بود، پس از ۱۵ سال بسته شد. در همین سال بود که سحابی کتاب «خلقت انسان» را منتشر کرد؛ کتابی که ردپای نظریه داروین را در آیات قرآن جست‌وجو می‌کرد. مدعای مطرح‌شده در این کتاب هرچند به مذاق برخی از روحانیون خوش نیامد؛ اما در قشر روحانیت نیز همراهانی پیدا کرد. هم‌زمان با نگارش کتاب «خلقت انسان» از سوی سحابی، آیت‌الله علی مشکینی هم کتابچه‌ای به نام «تکامل انسان در قرآن» در تأیید ضمنی این اثر نگاشت و بر این ادعای سحابی صحه گذاشت که در قرآن کریم نیز شواهدی مبنی بر تأیید نظریه داروین وجود دارد. انتشار این اثر آیت‌الله مشکینی موجب واکنش برخی مخالفان شد؛ اما اثبات کرد که دکتر سحابی در حوزه دین نیز حرف‌هایی شنیدنی برای گفتن دارد.
فعاليت سياسي در دوران پس از انقلاب
با پیروزی انقلاب و انتخاب مهندس مهدی بازرگان به نخست‌وزیری گروهی از اعضای نهضت آزادی برای اداره بهتر دولت، به یاری بازرگان شتافتند و دکتر سحابی نیز که در شورای انقلاب عضویت داشت، در دولت موقت به‌عنوان وزیر مشاور در طرح‌های انقلاب در کنار مهندس مهدی بازرگان به فعالیت‌های سیاسی خود ادامه داد. در پي اشغال سفارت آمریکا و استعفای دولت موقت مهندس بازرگان، سحابی نیز از سمت خود استعفا داد. با برگزاری انتخابات اولین دوره مجلس شورای اسلامی دکتر سحابی به‌همراه چند نفر دیگر از همفکرانش از حوزه انتخابیه تهران کاندیدا و به‌عنوان نمایندگان مردم وارد نخستين مجلس جمهوری اسلامی شدند. فعالیت‌های سیاسی اعضای نهضت آزادی به محوریت مهندس بازرگان و دکتر سحابی در مجلس اول تأثیر بسزایی بر تحولات سیاسی آن دوره بر جای گذاشت اما این آخرین دوره‌ای بود که صلاحیت اعضای این حزب برای نمایندگی مجلس تأیید شد؛ با‌این‌حال سحابی در سال‌های بعد نیز فعالیت سیاسی خود را ادامه داد و همواره مشی قانون‌گرایی و مبارزه مسالمت‌جویانه خود را حفظ کرد. او در سال‌های پایان عمر در سکوت روزگار می‌گذراند؛ مگر چندباری که با نامه‌های دلسوزانه‌اش به مقامات خبرساز
شد. سحابی در سال ۱۳۸۰ به‌دنبال دستگیری گروهی از فعالان سیاسی ملی- مذهبی از جمله فرزندش مهندس عزت‌الله سحابی، در اعتراض به این واقعه و اطلاق عنوان «برانداز» به همفکرانش اعلام کرد که قصد تحصن در مجلس را دارد که البته با وساطت مهدی کروبی، رئیس مجلس و قول او برای حل‌وفصل قضایا، موضوع تحصن منتفی شد.
روشنفكري ديني
دکتر سحابی در‌عین‌حال همواره به‌عنوان یک روشنفکر دینی نیز شناخته می‌شود؛ چراکه در عین احترام به آموزه‌های دنیای مدرن و پیگیری آرمان‌های جامعه مدنی، به‌شدت به آداب دین اسلام اعتقاد داشت. جایگاه دینی او آنچنان بود که علاوه بر کفن‌و‌دفن دکتر مصدق، در پی درگذشت مهندس بازرگان در سال۱۳۷۳ نماز بر پیکر او را نیز خود خواند. احسان نراقی، جامعه‌شناس، درباره جایگاه دکتر سحابی می‌گوید: «یدالله سحابی جزء پیش‌کسوتانی بود که با جرئت تلاش کرد مباحث دینی را با پیشرفت‌های علوم روز نزدیک کند تا به‌این‌وسیله نسل جوان را به دین علاقه‌مند کند».
پیام رهبر معظم انقلاب، رئیس‌جمهور و رئیس‌مجلس وقت برای درگذشت سحابی
او در نهايت در روز جمعه ۲۳ فروردین سال ۱۳۸۱ در پی خون‌ریزی مغزی و چند روز اغما درگذشت. در پی این واقعه آيت‌الله خامنه‌اي، رهبر معظم انقلاب اسلامي در پیامی با تجلیل و تکریم شخصیت دکتر سحابی، درگذشت ایشان را به خانواده‌اش تسلیت گفتند. در این پیام آمده بود: «درگذشت مرحوم مبرور آقای دکتر یدالله سحابی رحمت‌الله علیه را به همه فرزندان محترم و به خاندان گرامی ایشان تسلیت می‌گویم. این شخصیت کهن‌سال علمی و فرهنگی و سیاسی، سال‌های درازی را با مجاهدت و جدیت، به تلاشی صادقانه، در راه آنچه بدان باور داشت، مصروف کرد. همت اصلی او گماشته شده بود اولا بر زدودن تهمت ناسازگاری دین و علم که انگیزه‌های منحرفی موجب طرح مکرر آن از سوی عناصری می‌گشت و نیز بر مردود شمردن پندار جدایی دین از سیاست. در بخش‌هایی از سال‌های متمادی این مجاهدت طولانی، وی به شیوه‌های فرهنگی و در بخش‌های دیگری به شیوه‌های سیاسی روی می‌آورد و سال‌ها زندان در رژیم ستمشاهی، هزینه این اقدام با اهمیت بود. مرحوم دکتر سحابی، مردی با ایمان، با حقیقت، خوش روحیه و مقاوم بود. در دوران نظام جمهوری اسلامی پس از مقطعی که وی از قوای مجریه و مقننه خارج شد، اختلاف برخی از
دیدگاه‌هایش با مسئولان کشور، وی را به وادی بی‌انصافی و غرض‌ورزی سوق نداد. او مردی دیندار و متعبد و درست کردار بود. از خدای متعال مسئلت می‌کنم که رحمت و فضل خود را بر روح او ارزانی فرماید و دورانی را که او اکنون در آن به سر می‌برد، برای او دوران آسایش و برخورداری از مغفرت الهی قرار بدهد». محمد خاتمی، رئيس‌جمهور وقت نیز از او به‌عنوان دانشمند و استاد فرزانه‌ای نام برد که از پیشگامان احیای تفکر دینی در دانشگاه و از مبارزان قدیم راه استقلال و از خدمتگزاران ثابت‌قدم به اسلام و ایران بود. مهدی کروبی، رئیس مجلس وقت هم در پیامی عنوان کرد: «این‌جانب که در طول دوران مبارزات استقلال‌طلبانه ملت بزرگ ایران مدتی با این انسان شریف هم‌زندان بودم از نزدیک تعبد وی به مسائل دینی و مذهبی، سلامت نفس و خصلت‌های نیکوی انسانی او را لمس کردم». مراسم تشییع و خاکسپاری دکتر سحابی دو روز بعد با حضور گسترده مردم عزادار برگزار شد و پیکر مرحوم دکتر یدالله سحابی در امامزاده عبدالله شهر ری آرام گرفت.
23 فروردين 81 بود كه يدالله سحابي، پيشگام علم زمين‌شناسی در ايران و از بنیان‌گذاران نهضت آزادی درگذشت؛ مردي كه در تاريخ معاصر ايران به اعتدال راستين شهره است، چنان‌كه ميراث او، محمود طالقاني و مهدي بازرگان يعني نهضت آزادي ايران نيز همواره بر اين خط حركت كرده است و حتي در مقابل به انزوا رانده‌شدن‌ها تلاش كرد تا با تأكيد بر مصالح ملي عامل ايجاد تنش و از‌بين‌رفتن وحدت نباشد. فعاليت‌هاي سياسي سحابي چه پيش و چه پس از انقلاب منشأ اثر بوده است. نام او در جریان جنبش ملی‌شدن صنعت نفت ایران به‌عنوان یکی از یاران نزدیک دکتر محمد مصدق مطرح شد و در سال۱۳۳۳ به همراه 11 استاد دانشگاه تهران به علت اعتراض به قرارداد کنسرسیوم نفت، با وجود مخالفت دکتر سیاسی، رئیس وقت دانشگاه تهران، با حکم تحصیل وزارت فرهنگ تا پایان صدارت زاهدی از خدمت در دانشگاه محروم شد. این افراد پس از برکناری، برای آنکه ارتباطی با دولت نداشته باشند و در ضمن قادر به تأمین معاش باشند، شرکتی به نام «ياد» را تشكيل دادند.
تشكيل نهضت آزادي
سحابي پیش از کودتای ۲۸ مرداد معتقد به فعالیت سیاسی نبود؛ اما پس از کودتا بود که به دعوت آیت‌الله زنجانی در زمره فعالان و اعضای شاخص نهضت مقاومت ملی قرار گرفت. به دنبال بازشدن فضای سیاسی در اواخر دهه ۳۰ که به انحلال نهضت مقاومت ملی انجامید، سحابی نیز برای پیگیری فعالیت‌های سیاسی به جبهه ملی دوم پیوست؛ اما با گذر زمان به این نتیجه رسید که جبهه ملی خواسته‌های او را در مبارزه سیاسی ارضا نمی‌کند. در این سال‌ها دکتر سحابی و مهندس مهدی بازرگان و آیت‌الله طالقانی به‌عنوان اعضای شورای مرکزی جبهه ملی انتخاب شدند. فعالیت‌های سیاسی سحابی صبغه‌ای مذهبی داشت و همین موضوع او و دوست دیرینش مهندس مهدی بازرگان را بر آن داشت تا با همراهی آیت‌الله طالقانی به تأسیس گروهی دیگر همت گمارند و این‌چنین بود که نهضت آزادی ایران تأسیس شد. آنها ترجیح می‌دادند نهضت آزادی به‌عنوان یک حزب مستقل در قالب جبهه ملی فعالیت کند؛ اما با وجود نظر مساعد دکتر مصدق، این پیشنهاد مورد قبول شورای مرکزی جبهه ملی قرار نگرفت.به نقل از «تاريخ ايراني» دکتر سحابی خود درباره انگیزه تأسیس نهضت آزادی ایران گفته بود: «جبهه ملی بیشتر فعالیت سیاسی لائیک داشت و
مستقل از فکر دینی بود؛ ولی ما معتقد بودیم که اگر فعالیت سیاسی می‌کنیم، از روی وظیفه دینی است و بنابراین فعالیت سیاسی را وابسته به عقاید دینی می‌دانستیم».
دوران محكوميت
با تأسیس نهضت آزادی در سال ۱۳۴۰ فعالیت‌های سیاسی سحابی گسترش بیشتری یافت و در نهایت باعث شد او به همراه سایر یارانش در سال ۱۳۴۱ به دلیل مبارزه سیاسی علیه رژیم پهلوی روانه زندان شود. محاکمه او و سایر سران نهضت آزادی ایران در سال ۱۳۴۲ برگزار شد و یدالله سحابی در این دادگاه به شش سال زندان محکوم شد که در دادگاه تجدیدنظر به دليل ۳۷ سال خدمات فرهنگی و دانشگاهی او، به چهار سال کاهش یافت. در دوره‌ای که سحابی دوران زندان را می‌گذراند، دکتر محمد مصدق، رهبر نهضت ملی‌شدن صنعت نفت، دار فانی را وداع گفت. سحابی با استفاده از مرخصی در مراسم تشییع و تدفین او شرکت کرد و غسل میت دکتر مصدق را شخصا انجام داد.
اثربخشي با تأليف كتاب
در سال ۱۳۴۶ سحابی با پایان دوران محکومیت چهارساله که در زندان‌های قصر و برازجان گذشته بود، آزاد شد؛ اما ديگر اجازه نداشت در دانشگاه تدريس كند؛ علاوه‌بر‌اين مدرسه‌ای که او در سال ۱۳۳۷ با کمک مالی برخی از دوستانش بنیان‌گذاری کرده بود و شعار آن «تحکیم دین از راه ترویج علم» بود، پس از ۱۵ سال بسته شد. در همین سال بود که سحابی کتاب «خلقت انسان» را منتشر کرد؛ کتابی که ردپای نظریه داروین را در آیات قرآن جست‌وجو می‌کرد. مدعای مطرح‌شده در این کتاب هرچند به مذاق برخی از روحانیون خوش نیامد؛ اما در قشر روحانیت نیز همراهانی پیدا کرد. هم‌زمان با نگارش کتاب «خلقت انسان» از سوی سحابی، آیت‌الله علی مشکینی هم کتابچه‌ای به نام «تکامل انسان در قرآن» در تأیید ضمنی این اثر نگاشت و بر این ادعای سحابی صحه گذاشت که در قرآن کریم نیز شواهدی مبنی بر تأیید نظریه داروین وجود دارد. انتشار این اثر آیت‌الله مشکینی موجب واکنش برخی مخالفان شد؛ اما اثبات کرد که دکتر سحابی در حوزه دین نیز حرف‌هایی شنیدنی برای گفتن دارد.
فعاليت سياسي در دوران پس از انقلاب
با پیروزی انقلاب و انتخاب مهندس مهدی بازرگان به نخست‌وزیری گروهی از اعضای نهضت آزادی برای اداره بهتر دولت، به یاری بازرگان شتافتند و دکتر سحابی نیز که در شورای انقلاب عضویت داشت، در دولت موقت به‌عنوان وزیر مشاور در طرح‌های انقلاب در کنار مهندس مهدی بازرگان به فعالیت‌های سیاسی خود ادامه داد. در پي اشغال سفارت آمریکا و استعفای دولت موقت مهندس بازرگان، سحابی نیز از سمت خود استعفا داد. با برگزاری انتخابات اولین دوره مجلس شورای اسلامی دکتر سحابی به‌همراه چند نفر دیگر از همفکرانش از حوزه انتخابیه تهران کاندیدا و به‌عنوان نمایندگان مردم وارد نخستين مجلس جمهوری اسلامی شدند. فعالیت‌های سیاسی اعضای نهضت آزادی به محوریت مهندس بازرگان و دکتر سحابی در مجلس اول تأثیر بسزایی بر تحولات سیاسی آن دوره بر جای گذاشت اما این آخرین دوره‌ای بود که صلاحیت اعضای این حزب برای نمایندگی مجلس تأیید شد؛ با‌این‌حال سحابی در سال‌های بعد نیز فعالیت سیاسی خود را ادامه داد و همواره مشی قانون‌گرایی و مبارزه مسالمت‌جویانه خود را حفظ کرد. او در سال‌های پایان عمر در سکوت روزگار می‌گذراند؛ مگر چندباری که با نامه‌های دلسوزانه‌اش به مقامات خبرساز
شد. سحابی در سال ۱۳۸۰ به‌دنبال دستگیری گروهی از فعالان سیاسی ملی- مذهبی از جمله فرزندش مهندس عزت‌الله سحابی، در اعتراض به این واقعه و اطلاق عنوان «برانداز» به همفکرانش اعلام کرد که قصد تحصن در مجلس را دارد که البته با وساطت مهدی کروبی، رئیس مجلس و قول او برای حل‌وفصل قضایا، موضوع تحصن منتفی شد.
روشنفكري ديني
دکتر سحابی در‌عین‌حال همواره به‌عنوان یک روشنفکر دینی نیز شناخته می‌شود؛ چراکه در عین احترام به آموزه‌های دنیای مدرن و پیگیری آرمان‌های جامعه مدنی، به‌شدت به آداب دین اسلام اعتقاد داشت. جایگاه دینی او آنچنان بود که علاوه بر کفن‌و‌دفن دکتر مصدق، در پی درگذشت مهندس بازرگان در سال۱۳۷۳ نماز بر پیکر او را نیز خود خواند. احسان نراقی، جامعه‌شناس، درباره جایگاه دکتر سحابی می‌گوید: «یدالله سحابی جزء پیش‌کسوتانی بود که با جرئت تلاش کرد مباحث دینی را با پیشرفت‌های علوم روز نزدیک کند تا به‌این‌وسیله نسل جوان را به دین علاقه‌مند کند».
پیام رهبر معظم انقلاب، رئیس‌جمهور و رئیس‌مجلس وقت برای درگذشت سحابی
او در نهايت در روز جمعه ۲۳ فروردین سال ۱۳۸۱ در پی خون‌ریزی مغزی و چند روز اغما درگذشت. در پی این واقعه آيت‌الله خامنه‌اي، رهبر معظم انقلاب اسلامي در پیامی با تجلیل و تکریم شخصیت دکتر سحابی، درگذشت ایشان را به خانواده‌اش تسلیت گفتند. در این پیام آمده بود: «درگذشت مرحوم مبرور آقای دکتر یدالله سحابی رحمت‌الله علیه را به همه فرزندان محترم و به خاندان گرامی ایشان تسلیت می‌گویم. این شخصیت کهن‌سال علمی و فرهنگی و سیاسی، سال‌های درازی را با مجاهدت و جدیت، به تلاشی صادقانه، در راه آنچه بدان باور داشت، مصروف کرد. همت اصلی او گماشته شده بود اولا بر زدودن تهمت ناسازگاری دین و علم که انگیزه‌های منحرفی موجب طرح مکرر آن از سوی عناصری می‌گشت و نیز بر مردود شمردن پندار جدایی دین از سیاست. در بخش‌هایی از سال‌های متمادی این مجاهدت طولانی، وی به شیوه‌های فرهنگی و در بخش‌های دیگری به شیوه‌های سیاسی روی می‌آورد و سال‌ها زندان در رژیم ستمشاهی، هزینه این اقدام با اهمیت بود. مرحوم دکتر سحابی، مردی با ایمان، با حقیقت، خوش روحیه و مقاوم بود. در دوران نظام جمهوری اسلامی پس از مقطعی که وی از قوای مجریه و مقننه خارج شد، اختلاف برخی از
دیدگاه‌هایش با مسئولان کشور، وی را به وادی بی‌انصافی و غرض‌ورزی سوق نداد. او مردی دیندار و متعبد و درست کردار بود. از خدای متعال مسئلت می‌کنم که رحمت و فضل خود را بر روح او ارزانی فرماید و دورانی را که او اکنون در آن به سر می‌برد، برای او دوران آسایش و برخورداری از مغفرت الهی قرار بدهد». محمد خاتمی، رئيس‌جمهور وقت نیز از او به‌عنوان دانشمند و استاد فرزانه‌ای نام برد که از پیشگامان احیای تفکر دینی در دانشگاه و از مبارزان قدیم راه استقلال و از خدمتگزاران ثابت‌قدم به اسلام و ایران بود. مهدی کروبی، رئیس مجلس وقت هم در پیامی عنوان کرد: «این‌جانب که در طول دوران مبارزات استقلال‌طلبانه ملت بزرگ ایران مدتی با این انسان شریف هم‌زندان بودم از نزدیک تعبد وی به مسائل دینی و مذهبی، سلامت نفس و خصلت‌های نیکوی انسانی او را لمس کردم». مراسم تشییع و خاکسپاری دکتر سحابی دو روز بعد با حضور گسترده مردم عزادار برگزار شد و پیکر مرحوم دکتر یدالله سحابی در امامزاده عبدالله شهر ری آرام گرفت.