سودان بدون دیکتاتور
سال 2011 هم‌زمان با بهار عربي كه به سرنگوني حاكمان مستبد خاورميانه منجر شد، سوداني‌هاي معترض به سياست‌هاي عمر البشير به خيابان آمدند؛ اما سركوب شديد از سوی نيروهاي حكومتي، به همراه بازداشت گسترده مخالفان باعث شد ديكتاتور سودان از اين بحران به سلامت خارج شود. هشت سال سركوب سياسي، نبود آزادي و رفاه اجتماعي در كنار بحران اقتصادي و پیش‌گرفتن سیاست ریاضت اقتصادی، باعث شد عمر البشير 9 روز بعد از عبدالعزيز بوتفليقه، همتاي الجزايري خود، با اعتراض‌هاي مردمي از قدرت بركنار شود. در واقع افزایش دو تا سه برابری قیمت نان و كالاهاي اساسي، کاسه‌های صبر سوداني‌ها را لبريز كرد و در نهايت عمر البشير نيز به جمع ديگر ديكتاتورهاي سرنگون‌شده منطقه پيوست. اكنون سودان پس از 30 سال حكمراني بي‌چون‌و‌چرا، در حال گذار به سمت دموكراسي است. به گزارش خبرگزاري‌ها، ارتش سودان پنجشنبه اعلام کرد عمر البشیر که از سال 1989 قدرت را در اختیار دارد، برکنار شده و در بازداشت است. در پی برکناری عمر البشیر، شورای نظامی سودان با اعلام در‌اختیار‌گرفتن کنترل کامل این کشور آفریقایی، مقررات منع آمد‌و‌شد را اعمال کرد و از انتقال عمر البشیر به «مکانی
امن» خبر داد و به مدت سه ماه در سودان وضعیت فوق‌العاده اعلام کرده و گفت در دوره دوساله انتقالی، زمام امور را در دست خواهد داشت. با انتشار اين بيانيه، شور و هیجان ناشی از دستگیری عمر البشیر میان معترضان دیری نپایید و خیلی زود رهبران و سازمان‌دهندگان اعتراض‌ها از مردم خواستند در برابر ستاد ارتش بست بنشینند. سوداني‌ها كه از ماه دسامبر خيابان‌ها را ترك نكرده‌اند، مي‌گويند شورای نظامی بخشی از حکومت پیشین است و به همین دلیل به اعتراض‌های خود ادامه خواهند داد. «تغییر و آزادی» که مهم‌ترین گروه اپوزیسیون حکومت سودان به شمار می‌آید، پس از اعمال قدرت ارتش این کشور اعلام کرد مردم تا فروپاشی تمام ارکان حکومت البشیر به اعتراض‌های خود ادامه خواهند داد. عمر الدیگار، رهبر حزب کنگره سودان، نیز خواستار ادامه اعتراض‌های مردمی شده است. در این میان، نگرانی دیگری نیز وجود دارد که اتحادیه آفریقا و سازمان ملل به آن اشاره کرده‌اند. نظامیان سودانی متحد و یکپارچه نیستند و گروه‌های شبه‌نظامی مختلفی نیز در این کشور فعالیت می‌کنند و با سقوط البشیر، این احتمال وجود دارد که درگیری میان نظامیان از یک سو و شبه‌نظامیان مستقر در سودان از سوی
دیگر شدت پیدا کند.عمر البشیر که یکی از طولانی‌ترین دوره‌های رهبری یک کشور را به نام خود ثبت کرده، سال‌هاست از سوی دادگاه جنایی بین‌المللی به اتهام جنایت جنگی و جنایت علیه بشریت در دارفور، تحت تعقیب است و مشخص نیست با سرنگونی و بازداشت او، چه سرنوشتی در انتظارش خواهد بود. افزایش قیمت نان در دسامبر 2018، جرقه اعتراض‌ها را در سودان زد و کمی بعد، اعتراض به افزایش هزینه‌های زندگی و سپس عملکرد دولت و حکومت عمر البشیر و اطرافیانش، به سوژه اصلی اعتراض‌ها تبدیل شد. بر اساس گزارش‌های بین‌المللی، نرخ تورم در این کشور در ابتدای سال 2018 به بیش از 70 درصد رسیده بود. مقام‌های سودانی تعداد کشته‌شدگان در اعتراض‌های ماه‌های اخیر این کشور را کمتر از 40 نفر اعلام کرده‌اند؛ اما نهادهای حقوق‌بشری ازجمله سازمان دیده‌بان حقوق بشر، معتقدند تعداد قربانیان بسیار بیشتر از رقم اعلام‌شده است.
نگرانی از آینده
کودتایی که ارتش سودان علیه عمر البشیر انجام داد، یادآور کودتای مشابهی است که در سال 1989 او را در سودان به قدرت رساند. الکس دی‌وال، کارشناس تحولات آفریقا، در گفت‌و‌گو با بی‌بی‌سی می‌گوید: «سودان کشوری است که چندان با کودتا بیگانه نیست. در سال 1956 اعتراض‌های بدون خشونت مردم منجر به برکناری ژنرال ابراهیم عبود، حاکم نظامی این کشور شد و در سال 1985 نیز در کودتایی دیگر «نیمری» از قدرت کنار گذاشته شد. در هر دو مورد، اعتراض‌های صلح‌آمیز مردم، ارتش را بر آن داشت تا کنار مردم قرار گیرد و حاکم وقت را برکنار کند. عمر البشیر هم در چنین شرایطی در سال 1989 قدرت را در دست گرفت. اکنون هم انتظار می‌رود ارتش با خواست مردم همراه باشد».بااین‌حال نمی‌توان به آینده سودان پس از عمر البشیر چندان خوش‌بین بود. نظامیان سودانی نقشه راهی مشخص برای انتقال قدرت به غیرنظامیان ترسیم نکرده‌اند، به همین دلیل این نگرانی وجود دارد که شاید آنها تمایلی برای تحویل قدرت به غیرنظامیان ندارند. به نظر می‌رسد فرماندهان نظامی سودان با برکناری عمر البشیر و اعلام حکومت نظامی، قصد خریدن زمان برای پایان‌دادن به اعتراض‌ها را دارند؛ اما به نظر می‌رسد آنها
در این محاسبه اشتباه کرده باشند. با وجود پیشنهاد ارتش برای مذاکره، عمده‌ترین جریان‌های مخالف حکومت عمر البشیر اعلام کرده‌اند تنها به برکناری البشیر رضایت نخواهند داد و خواستار حذف تمام ارکان حکومت او هستند. این جریان‌ها هواداران زیادی دارند و بسیار سازمان‌یافته هستند. از سوی دیگر، نظامیان نیز اسلحه دارند و می‌توانند با خونریزی، اقدام به سرکوب اعتراض‌ها کنند؛ اما آنچه اقتصاد بحران‌زده سودان را نجات می‌دهد، جنگی دیگر نیست. در روزهای منتهی به سرنگونی عمر البشیر، تنش‌ها و شکاف‌هایی میان بخش‌ها و رده‌های مختلف نظامیان سودانی بروز کرد و این امر می‌تواند در کنار وعده معترضان برای افزایش اعتراض‌ها، نکته‌ای نگران‌کننده باشد. ثبات در سودان پس از عمر البشیر، به رویکرد نظامیان این کشور در قبال تداوم اعتراض‌ها بستگی دارد.
سقوط البشير؛ رفع اولين مانع
عمر البشیر در 30سالی که در پی یک کودتا به قدرت رسید، مشابه حسني مبارك در مصر، معمر قذافي در ليبي، علی عبدالله صالح در يمن و عبدالعزیز بوتفلیقه در الجزایر بحران‌های متفاوتی را از سر گذراند؛ از «توطئه» درون ارتش، تا مخالفت‌ها و اعتراض‌های گسترده مردمی با ریشه‌های اقتصادی و اجتماعی، بحران دارفور، رویارویی با تحریم‌های گسترده آمریکا در سال ۲۰۰۷ به دلیل «حمایت از تروریسم»، تجزیه کشور و جدایی جنوب و شکل‌گیری سودان جنوبی تا قسردررفتن از دو حکم دادگاه کیفری بین‌المللی اما او با چرخش به سوی عربستان و آمریکا انتظار داشت که مادام‌العمر در قدرت بماند. ولي بهبود رابطه با آمریکا و لغو تحریم‌ها در سال ۲۰۱۷ هم نتوانست چندان در بهبود وضعیت اقتصاد رانتی، فسادزده و محروم‌مانده از درآمدهای کلان نفتی مؤثر واقع شود و نهایتا افزایش دو تا سه برابری قیمت نان و برخی از اقلام دیگر باز هم کاسه صبر بخش‌هایی از مردم را لبریز کرد. اعتراض‌ها این بار فراتر از آن رفتند که امکانات عمر البشیر برای مقابله با آنها کفایت کند؛ معترضان جان به لب رسيده کل شاکله قدرت و خود البشیر را نشانه رفتند، از جمله با حضور گسترده و بی‌سابقه زنان که در این 30 سال، از جمله به دلیل فشارهای اقتصادی و به‌خصوص اجرای احکام شریعت با تبعیض‌ها و سرکوب‌های بیشتری روبه‌رو بوده‌اند. در صفوف مخالفان انسجامی کم‌سابقه با تمرکز روی شعار رفتن بشیر شکل گرفت و در صفوف ارتش، به عنوان عمده‌ترین نقطه اتکای بشیر هم اختلافات به تدریج گسترش یافتند و از سربازان و افسران جزء به سطح عالی‌ترین فرماندهان کشید و اينها همه و همه برای البشیر روشن کردند که این بار اعتراض‌ها متوجه پایه‌های قدرتش شده‌اند. حالا ارتش راه خود را مثل الجزایر از رئیس‌جمهور جدا کرده است. این جدایی هم می‌تواند با تلاش سران ارتش برخوردار از نعمت‌ها و امتیازات دوران بشیر برای حفظ کل شاکله قدرت و بدون برآورده‌شدن خواست بخش عمده‌ای از مخالفان در دموکراتیزه‌کردن ساخت قدرت بینجامد، آن‌گونه که در الجزایر هم کم و بیش از سوی ارتش تلاش می‌شود که این‌گونه بساط اعتراض مردمی جمع شود، یا وضعیتی مشابه پس از کودتای ارتش علیه جعفر نمیری، دیکتاتور سابق سودان در سال ۱۹۸۵ پیدا می‌کند که پس از تشکیل یک دولت انتقالی راه را برای آزادی‌های نسبی مخالفان و تشکیل یک دولت غیرنظامی گشود. البته تجربه آن دولت که در دموکراتیزه‌کردن ساختار قدرت پیگیر نبود، با تلاش و فشار اخوان‌المسلمین به تثبیت و تحکیم شریعت در ساختار سیاسی که از زمان نمیری شروع شده بود کمر بست و برای سودان در مناسبات با بخش‌های مختلف جامعه خود مشکلاتی را رقم زد درس خوبی برای تصمیم‌گیرندگان آتی این کشور است که به متر و معیارهای ایجاد یک جامعه متکثر با آزادی‌های مذهبی توجه بیشتری کنند. روند گذار البته اگر با همراهی ارتش روی غلتک بیفتد، بدون مشکلات اساسی طی نخواهد شد؛ فقر، رشد نسبتا بالای جمعیت، پایین‌بودن طول متوسط عمر، مسائل قومی حل‌نشده و اختلافات با کشورهای همسایه همچون چاد از عوامل منفی در گذار سودان به وضعیتی تثبیت‌شده از یک دموکراسی نسبی هستند. با این همه با سقوط عمر البشیر، نخستين مانع بزرگ در این راه از میان رفت.
سال 2011 هم‌زمان با بهار عربي كه به سرنگوني حاكمان مستبد خاورميانه منجر شد، سوداني‌هاي معترض به سياست‌هاي عمر البشير به خيابان آمدند؛ اما سركوب شديد از سوی نيروهاي حكومتي، به همراه بازداشت گسترده مخالفان باعث شد ديكتاتور سودان از اين بحران به سلامت خارج شود. هشت سال سركوب سياسي، نبود آزادي و رفاه اجتماعي در كنار بحران اقتصادي و پیش‌گرفتن سیاست ریاضت اقتصادی، باعث شد عمر البشير 9 روز بعد از عبدالعزيز بوتفليقه، همتاي الجزايري خود، با اعتراض‌هاي مردمي از قدرت بركنار شود. در واقع افزایش دو تا سه برابری قیمت نان و كالاهاي اساسي، کاسه‌های صبر سوداني‌ها را لبريز كرد و در نهايت عمر البشير نيز به جمع ديگر ديكتاتورهاي سرنگون‌شده منطقه پيوست. اكنون سودان پس از 30 سال حكمراني بي‌چون‌و‌چرا، در حال گذار به سمت دموكراسي است. به گزارش خبرگزاري‌ها، ارتش سودان پنجشنبه اعلام کرد عمر البشیر که از سال 1989 قدرت را در اختیار دارد، برکنار شده و در بازداشت است. در پی برکناری عمر البشیر، شورای نظامی سودان با اعلام در‌اختیار‌گرفتن کنترل کامل این کشور آفریقایی، مقررات منع آمد‌و‌شد را اعمال کرد و از انتقال عمر البشیر به «مکانی
امن» خبر داد و به مدت سه ماه در سودان وضعیت فوق‌العاده اعلام کرده و گفت در دوره دوساله انتقالی، زمام امور را در دست خواهد داشت. با انتشار اين بيانيه، شور و هیجان ناشی از دستگیری عمر البشیر میان معترضان دیری نپایید و خیلی زود رهبران و سازمان‌دهندگان اعتراض‌ها از مردم خواستند در برابر ستاد ارتش بست بنشینند. سوداني‌ها كه از ماه دسامبر خيابان‌ها را ترك نكرده‌اند، مي‌گويند شورای نظامی بخشی از حکومت پیشین است و به همین دلیل به اعتراض‌های خود ادامه خواهند داد. «تغییر و آزادی» که مهم‌ترین گروه اپوزیسیون حکومت سودان به شمار می‌آید، پس از اعمال قدرت ارتش این کشور اعلام کرد مردم تا فروپاشی تمام ارکان حکومت البشیر به اعتراض‌های خود ادامه خواهند داد. عمر الدیگار، رهبر حزب کنگره سودان، نیز خواستار ادامه اعتراض‌های مردمی شده است. در این میان، نگرانی دیگری نیز وجود دارد که اتحادیه آفریقا و سازمان ملل به آن اشاره کرده‌اند. نظامیان سودانی متحد و یکپارچه نیستند و گروه‌های شبه‌نظامی مختلفی نیز در این کشور فعالیت می‌کنند و با سقوط البشیر، این احتمال وجود دارد که درگیری میان نظامیان از یک سو و شبه‌نظامیان مستقر در سودان از سوی
دیگر شدت پیدا کند.عمر البشیر که یکی از طولانی‌ترین دوره‌های رهبری یک کشور را به نام خود ثبت کرده، سال‌هاست از سوی دادگاه جنایی بین‌المللی به اتهام جنایت جنگی و جنایت علیه بشریت در دارفور، تحت تعقیب است و مشخص نیست با سرنگونی و بازداشت او، چه سرنوشتی در انتظارش خواهد بود. افزایش قیمت نان در دسامبر 2018، جرقه اعتراض‌ها را در سودان زد و کمی بعد، اعتراض به افزایش هزینه‌های زندگی و سپس عملکرد دولت و حکومت عمر البشیر و اطرافیانش، به سوژه اصلی اعتراض‌ها تبدیل شد. بر اساس گزارش‌های بین‌المللی، نرخ تورم در این کشور در ابتدای سال 2018 به بیش از 70 درصد رسیده بود. مقام‌های سودانی تعداد کشته‌شدگان در اعتراض‌های ماه‌های اخیر این کشور را کمتر از 40 نفر اعلام کرده‌اند؛ اما نهادهای حقوق‌بشری ازجمله سازمان دیده‌بان حقوق بشر، معتقدند تعداد قربانیان بسیار بیشتر از رقم اعلام‌شده است.
نگرانی از آینده
کودتایی که ارتش سودان علیه عمر البشیر انجام داد، یادآور کودتای مشابهی است که در سال 1989 او را در سودان به قدرت رساند. الکس دی‌وال، کارشناس تحولات آفریقا، در گفت‌و‌گو با بی‌بی‌سی می‌گوید: «سودان کشوری است که چندان با کودتا بیگانه نیست. در سال 1956 اعتراض‌های بدون خشونت مردم منجر به برکناری ژنرال ابراهیم عبود، حاکم نظامی این کشور شد و در سال 1985 نیز در کودتایی دیگر «نیمری» از قدرت کنار گذاشته شد. در هر دو مورد، اعتراض‌های صلح‌آمیز مردم، ارتش را بر آن داشت تا کنار مردم قرار گیرد و حاکم وقت را برکنار کند. عمر البشیر هم در چنین شرایطی در سال 1989 قدرت را در دست گرفت. اکنون هم انتظار می‌رود ارتش با خواست مردم همراه باشد».بااین‌حال نمی‌توان به آینده سودان پس از عمر البشیر چندان خوش‌بین بود. نظامیان سودانی نقشه راهی مشخص برای انتقال قدرت به غیرنظامیان ترسیم نکرده‌اند، به همین دلیل این نگرانی وجود دارد که شاید آنها تمایلی برای تحویل قدرت به غیرنظامیان ندارند. به نظر می‌رسد فرماندهان نظامی سودان با برکناری عمر البشیر و اعلام حکومت نظامی، قصد خریدن زمان برای پایان‌دادن به اعتراض‌ها را دارند؛ اما به نظر می‌رسد آنها
در این محاسبه اشتباه کرده باشند. با وجود پیشنهاد ارتش برای مذاکره، عمده‌ترین جریان‌های مخالف حکومت عمر البشیر اعلام کرده‌اند تنها به برکناری البشیر رضایت نخواهند داد و خواستار حذف تمام ارکان حکومت او هستند. این جریان‌ها هواداران زیادی دارند و بسیار سازمان‌یافته هستند. از سوی دیگر، نظامیان نیز اسلحه دارند و می‌توانند با خونریزی، اقدام به سرکوب اعتراض‌ها کنند؛ اما آنچه اقتصاد بحران‌زده سودان را نجات می‌دهد، جنگی دیگر نیست. در روزهای منتهی به سرنگونی عمر البشیر، تنش‌ها و شکاف‌هایی میان بخش‌ها و رده‌های مختلف نظامیان سودانی بروز کرد و این امر می‌تواند در کنار وعده معترضان برای افزایش اعتراض‌ها، نکته‌ای نگران‌کننده باشد. ثبات در سودان پس از عمر البشیر، به رویکرد نظامیان این کشور در قبال تداوم اعتراض‌ها بستگی دارد.
سقوط البشير؛ رفع اولين مانع
عمر البشیر در 30سالی که در پی یک کودتا به قدرت رسید، مشابه حسني مبارك در مصر، معمر قذافي در ليبي، علی عبدالله صالح در يمن و عبدالعزیز بوتفلیقه در الجزایر بحران‌های متفاوتی را از سر گذراند؛ از «توطئه» درون ارتش، تا مخالفت‌ها و اعتراض‌های گسترده مردمی با ریشه‌های اقتصادی و اجتماعی، بحران دارفور، رویارویی با تحریم‌های گسترده آمریکا در سال ۲۰۰۷ به دلیل «حمایت از تروریسم»، تجزیه کشور و جدایی جنوب و شکل‌گیری سودان جنوبی تا قسردررفتن از دو حکم دادگاه کیفری بین‌المللی اما او با چرخش به سوی عربستان و آمریکا انتظار داشت که مادام‌العمر در قدرت بماند. ولي بهبود رابطه با آمریکا و لغو تحریم‌ها در سال ۲۰۱۷ هم نتوانست چندان در بهبود وضعیت اقتصاد رانتی، فسادزده و محروم‌مانده از درآمدهای کلان نفتی مؤثر واقع شود و نهایتا افزایش دو تا سه برابری قیمت نان و برخی از اقلام دیگر باز هم کاسه صبر بخش‌هایی از مردم را لبریز کرد. اعتراض‌ها این بار فراتر از آن رفتند که امکانات عمر البشیر برای مقابله با آنها کفایت کند؛ معترضان جان به لب رسيده کل شاکله قدرت و خود البشیر را نشانه رفتند، از جمله با حضور گسترده و بی‌سابقه زنان که در این 30 سال، از جمله به دلیل فشارهای اقتصادی و به‌خصوص اجرای احکام شریعت با تبعیض‌ها و سرکوب‌های بیشتری روبه‌رو بوده‌اند. در صفوف مخالفان انسجامی کم‌سابقه با تمرکز روی شعار رفتن بشیر شکل گرفت و در صفوف ارتش، به عنوان عمده‌ترین نقطه اتکای بشیر هم اختلافات به تدریج گسترش یافتند و از سربازان و افسران جزء به سطح عالی‌ترین فرماندهان کشید و اينها همه و همه برای البشیر روشن کردند که این بار اعتراض‌ها متوجه پایه‌های قدرتش شده‌اند. حالا ارتش راه خود را مثل الجزایر از رئیس‌جمهور جدا کرده است. این جدایی هم می‌تواند با تلاش سران ارتش برخوردار از نعمت‌ها و امتیازات دوران بشیر برای حفظ کل شاکله قدرت و بدون برآورده‌شدن خواست بخش عمده‌ای از مخالفان در دموکراتیزه‌کردن ساخت قدرت بینجامد، آن‌گونه که در الجزایر هم کم و بیش از سوی ارتش تلاش می‌شود که این‌گونه بساط اعتراض مردمی جمع شود، یا وضعیتی مشابه پس از کودتای ارتش علیه جعفر نمیری، دیکتاتور سابق سودان در سال ۱۹۸۵ پیدا می‌کند که پس از تشکیل یک دولت انتقالی راه را برای آزادی‌های نسبی مخالفان و تشکیل یک دولت غیرنظامی گشود. البته تجربه آن دولت که در دموکراتیزه‌کردن ساختار قدرت پیگیر نبود، با تلاش و فشار اخوان‌المسلمین به تثبیت و تحکیم شریعت در ساختار سیاسی که از زمان نمیری شروع شده بود کمر بست و برای سودان در مناسبات با بخش‌های مختلف جامعه خود مشکلاتی را رقم زد درس خوبی برای تصمیم‌گیرندگان آتی این کشور است که به متر و معیارهای ایجاد یک جامعه متکثر با آزادی‌های مذهبی توجه بیشتری کنند. روند گذار البته اگر با همراهی ارتش روی غلتک بیفتد، بدون مشکلات اساسی طی نخواهد شد؛ فقر، رشد نسبتا بالای جمعیت، پایین‌بودن طول متوسط عمر، مسائل قومی حل‌نشده و اختلافات با کشورهای همسایه همچون چاد از عوامل منفی در گذار سودان به وضعیتی تثبیت‌شده از یک دموکراسی نسبی هستند. با این همه با سقوط عمر البشیر، نخستين مانع بزرگ در این راه از میان رفت.