کليد بازسازي مناطق سيل‌زده
زهرا کريمي- عضو هيئت‌علمي دانشگاه مازندران
وقايع پي‌درپي همراه با بروز مشکلات بزرگ اقتصادي سبب ميشود مسائل مهمي که چندي پيش روي داده است، کمکم به فراموشي سپرده شود و براي حل اين مسائل و جلوگيري از وقوع دوباره آن اقدام جدي صورت نگيرد. يکي از اين وقايع مهم بروز سيل در استان‌هاي مختلف کشور در فروردين بوده است. با بالاگرفتن تنش‌هاي سياسي با آمريكا، کمتر خبري از اجراي پروژه‌هاي مختلف در مناطق سيل‌زده در وسايل ارتباط جمعي منعکس ميشود. هرچند رئيسجمهور براي بررسي علل و پيامدهاي وقوع سيل و ارائه راهکارهاي مناسب براي حل مشکلات ناشي از آن دکتر نيلي‌احمد‌آبادي، رئيس دانشگاه تهران را مسئول کرده‌اند و کارگروه‌هايي براي انجام مطالعات لازم شکل گرفته؛ ولي اين نگراني همچنان وجود دارد که يافتن راهکارهاي مناسب براي حل هرچه سريعتر مسئله سيل‌زدگان از اولويت خارج شود و روشهاي ناکارآمد گذشته از قبيل عقد قرارداد با کارفرمايان بزرگ براي ترميم زيرساخت‌هاي مهم آسيب‌ديده ادامه يابد. فجايع طبيعي همه‌ساله آسيب‌هاي مالي و جاني جدي در بخشهاي بزرگي از جهان ايجاد مي‌کند؛ به همين سبب در همه کشورها نهادهايي براي مقابله با اين آسيب‌ها شکل گرفتهاند.
مراکز علمي و پژوهشي درباره انواع مختلف اين آسيب‌ها مطالعه مي‌کنند و نهادهاي بينالمللي نيز با بهره‌گيري از تجارب بينالمللي راهکارهاي مناسب را ترويج مي‌کنند. يکي از راهکارهاي مهمي که در دهههاي اخير با کمک بانک جهاني و برخي ديگر از مؤسسات وابسته به سازمان ملل متحد در بسياري از مناطق بحران‌زده به کار گرفته شده، اجراي پروژه‌هاي مشارکتي است. بر‌اساس‌این براي بازسازي و ايجاد زيرساخت‌ها در مناطق بحران‌زده، بايد براساس اولويت مردم محلي و با مشارکت فعالانه مردم در طراحي و اجراي پروژه‌ها اقدام کرد. تجربه نشان داده فجايع طبيعي بيشترين آسيب را به مناطق محرومي وارد ميآورد که توان مقابله با آسيب‌هاي طبيعي شديد را ندارند. اين مردم به‌خوبي آگاه‌اند براي جلوگيري از بروز دوباره بحران به چه زيرساخت‌هايي نياز دارند. به طور مثال در سيل استان‌هاي گلستان، لرستان و خوزستان، امکانات زندگي و معيشت بسياري از مردم در مناطق شهري و روستایي آسيب ديد. مردم اين شهرها و روستاها مي‌دانند که در چه قسمتهايي از بستر رودخانهها بايد سيل‌‌بند ساخت. براي جلوگيري از فرسايش خاک در کدام مناطق درخت‌کاري کرد، کدام جاده‌ها، درمانگاه‌ها و مدارس به ترميم فوري نياز دارند. در‌عين‌حال در مناطق محروم مردم با مشکل بي‌کاري يا اشتغال ناقص و درآمد پايين دست به گريبان هستند. از نيروي انساني و ديگر امکانات اين مناطق بايد براي بازسازي بهره گرفت. عقد قرارداد با پيمانکاران بزرگ مرکز‌نشين که براي ساخت سيل‌‌بند يا ترميم جاده‌ها، مدارس، منازل و درمانگاه‌ها، نيروي انساني مورد نياز را از ديگر مناطق تأمين مي‌کنند و مردم بومي به کيفيت کار آنها نظارتي ندارند، بر زندگي مردم مناطق بحران‌زده تأثير بسيار محدودي دارد.
اگر با مشارکت فعال مردم (از طريق معتمدان محلي، شوراهاي شهر و روستا، دهياري‌ها و بخشداري‌ها) پروژه‌هاي در اولويت تعيين و اجرا شود، مردم در نحوه انجام پروژه‌ها نظارت مستقيم خواهند داشت و بيترديد کيفيت کار بهتر و امکان بروز فساد و حيف و ميل منابع کاهش خواهد يافت.
ايران تجربه اجراي پروژه‌هاي مشارکتي پيشنهادي از سوي برنامه توسعه سازمان ملل را داشته است. اين تجارب نيز برتري پروژه‌هاي اجرا‌شده با مشارکت مردم محلي را بر پروژه‌هاي محول‌شده به پيمانکاران به‌وضوح نشان مي‌دهد. به‌تازگی با همکاري وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعي و وزارت کشاورزي بخشي از قناتهاي منطقه سيستان با مشارکت فعال مردم بومي با هزينهاي محدود با موفقيت انجام شد. بازسازي مناطق سيل‌زده در استان‌هاي گلستان، لرستان و خوزستان را ميتوان از طريق اجراي پروژه‌هاي مشارکتي به بهبود وضعيت اقتصادي و افزايش درآمد مردم منطقه گره زد.
وقايع پي‌درپي همراه با بروز مشکلات بزرگ اقتصادي سبب ميشود مسائل مهمي که چندي پيش روي داده است، کمکم به فراموشي سپرده شود و براي حل اين مسائل و جلوگيري از وقوع دوباره آن اقدام جدي صورت نگيرد. يکي از اين وقايع مهم بروز سيل در استان‌هاي مختلف کشور در فروردين بوده است. با بالاگرفتن تنش‌هاي سياسي با آمريكا، کمتر خبري از اجراي پروژه‌هاي مختلف در مناطق سيل‌زده در وسايل ارتباط جمعي منعکس ميشود. هرچند رئيسجمهور براي بررسي علل و پيامدهاي وقوع سيل و ارائه راهکارهاي مناسب براي حل مشکلات ناشي از آن دکتر نيلي‌احمد‌آبادي، رئيس دانشگاه تهران را مسئول کرده‌اند و کارگروه‌هايي براي انجام مطالعات لازم شکل گرفته؛ ولي اين نگراني همچنان وجود دارد که يافتن راهکارهاي مناسب براي حل هرچه سريعتر مسئله سيل‌زدگان از اولويت خارج شود و روشهاي ناکارآمد گذشته از قبيل عقد قرارداد با کارفرمايان بزرگ براي ترميم زيرساخت‌هاي مهم آسيب‌ديده ادامه يابد. فجايع طبيعي همه‌ساله آسيب‌هاي مالي و جاني جدي در بخشهاي بزرگي از جهان ايجاد مي‌کند؛ به همين سبب در همه کشورها نهادهايي براي مقابله با اين آسيب‌ها شکل گرفتهاند.
مراکز علمي و پژوهشي درباره انواع مختلف اين آسيب‌ها مطالعه مي‌کنند و نهادهاي بينالمللي نيز با بهره‌گيري از تجارب بينالمللي راهکارهاي مناسب را ترويج مي‌کنند. يکي از راهکارهاي مهمي که در دهههاي اخير با کمک بانک جهاني و برخي ديگر از مؤسسات وابسته به سازمان ملل متحد در بسياري از مناطق بحران‌زده به کار گرفته شده، اجراي پروژه‌هاي مشارکتي است. بر‌اساس‌این براي بازسازي و ايجاد زيرساخت‌ها در مناطق بحران‌زده، بايد براساس اولويت مردم محلي و با مشارکت فعالانه مردم در طراحي و اجراي پروژه‌ها اقدام کرد. تجربه نشان داده فجايع طبيعي بيشترين آسيب را به مناطق محرومي وارد ميآورد که توان مقابله با آسيب‌هاي طبيعي شديد را ندارند. اين مردم به‌خوبي آگاه‌اند براي جلوگيري از بروز دوباره بحران به چه زيرساخت‌هايي نياز دارند. به طور مثال در سيل استان‌هاي گلستان، لرستان و خوزستان، امکانات زندگي و معيشت بسياري از مردم در مناطق شهري و روستایي آسيب ديد. مردم اين شهرها و روستاها مي‌دانند که در چه قسمتهايي از بستر رودخانهها بايد سيل‌‌بند ساخت. براي جلوگيري از فرسايش خاک در کدام مناطق درخت‌کاري کرد، کدام جاده‌ها، درمانگاه‌ها و مدارس به ترميم فوري نياز دارند. در‌عين‌حال در مناطق محروم مردم با مشکل بي‌کاري يا اشتغال ناقص و درآمد پايين دست به گريبان هستند. از نيروي انساني و ديگر امکانات اين مناطق بايد براي بازسازي بهره گرفت. عقد قرارداد با پيمانکاران بزرگ مرکز‌نشين که براي ساخت سيل‌‌بند يا ترميم جاده‌ها، مدارس، منازل و درمانگاه‌ها، نيروي انساني مورد نياز را از ديگر مناطق تأمين مي‌کنند و مردم بومي به کيفيت کار آنها نظارتي ندارند، بر زندگي مردم مناطق بحران‌زده تأثير بسيار محدودي دارد.
اگر با مشارکت فعال مردم (از طريق معتمدان محلي، شوراهاي شهر و روستا، دهياري‌ها و بخشداري‌ها) پروژه‌هاي در اولويت تعيين و اجرا شود، مردم در نحوه انجام پروژه‌ها نظارت مستقيم خواهند داشت و بيترديد کيفيت کار بهتر و امکان بروز فساد و حيف و ميل منابع کاهش خواهد يافت.
ايران تجربه اجراي پروژه‌هاي مشارکتي پيشنهادي از سوي برنامه توسعه سازمان ملل را داشته است. اين تجارب نيز برتري پروژه‌هاي اجرا‌شده با مشارکت مردم محلي را بر پروژه‌هاي محول‌شده به پيمانکاران به‌وضوح نشان مي‌دهد. به‌تازگی با همکاري وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعي و وزارت کشاورزي بخشي از قناتهاي منطقه سيستان با مشارکت فعال مردم بومي با هزينهاي محدود با موفقيت انجام شد. بازسازي مناطق سيل‌زده در استان‌هاي گلستان، لرستان و خوزستان را ميتوان از طريق اجراي پروژه‌هاي مشارکتي به بهبود وضعيت اقتصادي و افزايش درآمد مردم منطقه گره زد.