منادی «صادق» دینداری عالمانه و مهذب

دینداری و دین‌ورزی ساحت‌ها و حالت‌های مختلفی دارد. دینداری و دین‌ورزی هم می‌تواند عالمانه باشد، هم بهداشتی و مهذب باشد و هم می‌تواند آلوده به خرافات و غلو باشد. نقش امامان (علیهم‌السلام) در هنگامه حیات و به دنبال ایشان اندیشمندان و کنشگران حوزه دین این بوده و هست که همیشه بر ترویج و تبیین دینداری عالمانه و پاکیزه تأکید کرده و جامعه دیندار را به چنین مسیری رهنمون کنند.

مطالعه زیست علمی و اجتماعی امام صادق (علیه‌السلام) به‌عنوان یکی از امامانی که نقش بنیادی در تلاش برای دعوت دینداران به دینداری عالمانه داشته و ملاحظه آموزه‌های برجا‌مانده از ایشان به‌خوبی نشان می‌دهد اهتمام اصلی ایشان بر برجسته‌کردن این رویکرد در برابر دینداری عامیانه از یک سو و تلاش در پاکیزه‌کردن آموزه‌های دینی از خرافه و غلو از سوی دیگر بوده است.
دینداری عالمانه ویژگی‌هایی دارد که حضرت در فرازی بلند به پاره‌ای از آنها پرداخته است که از آن جمله می‌توان به این چند مورد اشاره کرد:
الف) نسبت دین و اندیشه: دینداری عالمانه دغدغه‌ای جدی بوده است که در ادبیات دینی از‌جمله آموزه‌های امام صادق (علیه‌السلام) وجود داشته و مورد تأکید بوده است. امام صادق در روایتی می‌گویند: کَمالُ الْمُؤْمِنِ فی ثَلاثِ خِصال: الْفِقْهُ فی دینِهِ، و... (امالی طوسی، ج 2، ص 279) تفقه در دین یعنی فهم عالمانه و دقیق دین؛ اینکه حضرت تفقه در دین را از ویژگی‌های کمال یک انسان مؤمن و متدین می‌داند، برای تأکید بر اهمیت و ارزش دین عالمانه است یا در جای دیگر می‌گوید: إِذَا أَرَادَ اَللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى بِعَبْدٍ خَيْرا زَهَّدَهُ فِي اَلدُّنْيَا وَ فَقَّهَهُ فِي اَلدِّينِ وَ بَصَّرَهُ عُيُوبَهُ وَ مَنْ أُوتِيَ هَذَا فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرَ اَلدُّنْيَا وَ اَلْآخِرَةِ. ... چون خدا خیر بنده‌ای را خواهد، او را به دنیا بی‌رغبت و به دین دانشمند کند... (اصول کافی، ج 3 ، ص 196). دین و به تبع آن دینداری ظرفیتی دارد که می‌تواند اندیشه و اندیشه‌ورزی را در یک جامعه و برای عموم شهروندان تبدیل به یک ارزش و خواست عمومی کند و از این راه آرامش را در آن جامعه نهادینه کند. دینداری عالمانه به بیان امام صادق (علیه‌السلام) آن‌قدر مهم است که نگاه خداوند به انسان متدین را در قیامت به دنبال دارد؛ بنابراین اگر کسی این‌گونه نباشد، مورد توجه قرار نخواهد گرفت. مفضل، یکی از شاگردان امام، می‌گوید: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِاللّهِ علیه‌السلام یَقُولُ عَلَیْکُمْ بِالتّفَقّهِ فِی دِینِ اللّهِ وَ لَا تَکُونُوا أَعْرَاباً فَإِنّهُ مَنْ لَمْ یَتَفَقّهْ فِی دِینِ اللّهِ لَمْ یَنْظُرِ اللّهُ إِلَیْهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَمْ یُزَکّ لَهُ عَمَلًا یعنی شنیدم که ایشان مى‏فرمود: بر شما باد که در دین خدا دانشمند شوید و صحراگرد نباشید؛ زیرا آنکه در دین خدا دانشمند نشود، خدا روز قیامت به او توجه نکند و کردارش را پاکیزه نشمارد (اصول کافى؛ ج 1؛ ص 36).
ب) امنیت عمومی: دین می‌تواند یکی از ظرفیت‌های ایجاد امنیت عمومی باشد؛ ولی دینی که عالمانه باشد و بر آگاهی استوار باشد. فهم عالمانه و آگاهانه دین البته موجب ایجاد امنیتی عمومی است و محصول آن به صورت طبیعی باید ایجاد امنیت برای دیندار و شهروندان پیرامونی او باشد. امام صادق (علیه‌السلام) که سخن از دینداری عالمانه می‌گوید، در روایتی ضمن اشاره به پیامدهای مورد انتظار دینداری آگاهانه از جمله می‌گویند: اِنَّ صاحِبَ الدّينِ ... لَمْ يُخِفِ النّاسَ فَـلَـمْ يَخَفْهُمْ وَ لَمْ يُذْنِبْ اِلَيْهِمْ فَسَلِمَ مِنْهُمْ (امالى مفيد، ص 52) دیندار؛ نه دینداری‌اش اسباب خوف دیگران است و نه خود چنان می‌کند که همیشه خوف از دیگران داشته باشد. تجاوزی به حریم دیگران نمی‌کند؛ بنابراین حریم خودش هم در امنیت است.
فهمی از دین امنیت‌آور است که عالمانه و بهداشتی باشد والا چه بسیار فهم‌هایی که اسباب زحمت خلق را فراهم کرده‌اند و نه دینداران احساس امنیت می‌کنند و نه فضای امنی برای دیگران گذاشته‌اند.
همین نگاه را امام در سخنی دیگر آن‌گاه که به آسیب‌شناسی دین و دینداری می‌پردازد می‌گوید: آفَةُ الدِّینِ الحَسَدُ وَ العُجبُ وَ الفَخرُ؛ آفت دینداری حسد؛ خودبزرگ‌بینی و فخرفروشی است. هر سه این آسیب‌ها از علل یا عوامل احساس ناامنی از یک سو و ایجاد ناامنی از سوی دیگر است.
ج) دین؛ خرافه و غلو: نکته دیگری که در زیست علمی و اخلاقی امام صادق (علیه‌السلام) قابل فهم است، تلاش و دعوت ایشان به دوری از خرافه‌گرایی در دین است. امام به نقل از پیامبر می‌گوید: يَحمِلُ هذا الدِّينَ في كُلِّ قَرنٍ عُدولٌ يَنفُونَ عَنهُ تَأويلَ المُبطِلينَ، و تَحريفَ الغالِينَ، و انتِحالَ الجاهِلينَ، كما يَنفي الكِيرُ خُبثَ الحَديدِ (بحار الأنوار : 2/93/22) مسئولیت حفظ این دین را در هر قرن؛ مردمان عادلى بر دوش دارند که تأویل‌هاى باطل‌اندیشان و تحریف‌هاى غالیان و گزافه‌گویان و برساخته‌هاى نادانان را از آن دور و نابود مى‌کنند. همان‌گونه که دم آهنگر پلیدى و ناخالصى آهن را از آن دور مى‌کند. خرافه‌گرایی در دین یکی از آسیب‌های جدی دینداری است که در آموزه‌های دینی همیشه درباره آن هشدار داده شده است؛ حتی تلاش شده است راهکارهایی برای مبارزه با آن ارائه شود. امام صادق (علیه‌السلام) نقل مى‌کند که پیامبر فرمود: «أَيُّهَا النَّاسُ مَا جَاءَكُمْ عَنِّي يُوَافِقُ كِتَابَ الله فَأَنَا قُلْتُهُ وَ مَا جَاءَكُمْ يُخَالِفُ كِتَابَ الله فَلَمْ أَقُلْهُ (المحاسن؛ ج1؛ ص 2 ) اى مردم! آنچه از من به شما رسیده که موافق کتاب خداست؛ من آن را گفته‌ام و آنچه مخالف کتاب خداست، من نگفته‌ام». دینی که آمیخته به خرافه شده باشد، به ضد خود تبدیل می‌شود و به جای آن که اسباب تعالی و رشد باشد، فرد و جامعه را به قهقرا برده و زوال را به دنبال دارد. در آستانه سالروز شهادت آن امام دانشمند، به ایشان سلام می‌کنیم.

دینداری و دین‌ورزی ساحت‌ها و حالت‌های مختلفی دارد. دینداری و دین‌ورزی هم می‌تواند عالمانه باشد، هم بهداشتی و مهذب باشد و هم می‌تواند آلوده به خرافات و غلو باشد. نقش امامان (علیهم‌السلام) در هنگامه حیات و به دنبال ایشان اندیشمندان و کنشگران حوزه دین این بوده و هست که همیشه بر ترویج و تبیین دینداری عالمانه و پاکیزه تأکید کرده و جامعه دیندار را به چنین مسیری رهنمون کنند.

مطالعه زیست علمی و اجتماعی امام صادق (علیه‌السلام) به‌عنوان یکی از امامانی که نقش بنیادی در تلاش برای دعوت دینداران به دینداری عالمانه داشته و ملاحظه آموزه‌های برجا‌مانده از ایشان به‌خوبی نشان می‌دهد اهتمام اصلی ایشان بر برجسته‌کردن این رویکرد در برابر دینداری عامیانه از یک سو و تلاش در پاکیزه‌کردن آموزه‌های دینی از خرافه و غلو از سوی دیگر بوده است.
دینداری عالمانه ویژگی‌هایی دارد که حضرت در فرازی بلند به پاره‌ای از آنها پرداخته است که از آن جمله می‌توان به این چند مورد اشاره کرد:
الف) نسبت دین و اندیشه: دینداری عالمانه دغدغه‌ای جدی بوده است که در ادبیات دینی از‌جمله آموزه‌های امام صادق (علیه‌السلام) وجود داشته و مورد تأکید بوده است. امام صادق در روایتی می‌گویند: کَمالُ الْمُؤْمِنِ فی ثَلاثِ خِصال: الْفِقْهُ فی دینِهِ، و... (امالی طوسی، ج 2، ص 279) تفقه در دین یعنی فهم عالمانه و دقیق دین؛ اینکه حضرت تفقه در دین را از ویژگی‌های کمال یک انسان مؤمن و متدین می‌داند، برای تأکید بر اهمیت و ارزش دین عالمانه است یا در جای دیگر می‌گوید: إِذَا أَرَادَ اَللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى بِعَبْدٍ خَيْرا زَهَّدَهُ فِي اَلدُّنْيَا وَ فَقَّهَهُ فِي اَلدِّينِ وَ بَصَّرَهُ عُيُوبَهُ وَ مَنْ أُوتِيَ هَذَا فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرَ اَلدُّنْيَا وَ اَلْآخِرَةِ. ... چون خدا خیر بنده‌ای را خواهد، او را به دنیا بی‌رغبت و به دین دانشمند کند... (اصول کافی، ج 3 ، ص 196). دین و به تبع آن دینداری ظرفیتی دارد که می‌تواند اندیشه و اندیشه‌ورزی را در یک جامعه و برای عموم شهروندان تبدیل به یک ارزش و خواست عمومی کند و از این راه آرامش را در آن جامعه نهادینه کند. دینداری عالمانه به بیان امام صادق (علیه‌السلام) آن‌قدر مهم است که نگاه خداوند به انسان متدین را در قیامت به دنبال دارد؛ بنابراین اگر کسی این‌گونه نباشد، مورد توجه قرار نخواهد گرفت. مفضل، یکی از شاگردان امام، می‌گوید: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِاللّهِ علیه‌السلام یَقُولُ عَلَیْکُمْ بِالتّفَقّهِ فِی دِینِ اللّهِ وَ لَا تَکُونُوا أَعْرَاباً فَإِنّهُ مَنْ لَمْ یَتَفَقّهْ فِی دِینِ اللّهِ لَمْ یَنْظُرِ اللّهُ إِلَیْهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَمْ یُزَکّ لَهُ عَمَلًا یعنی شنیدم که ایشان مى‏فرمود: بر شما باد که در دین خدا دانشمند شوید و صحراگرد نباشید؛ زیرا آنکه در دین خدا دانشمند نشود، خدا روز قیامت به او توجه نکند و کردارش را پاکیزه نشمارد (اصول کافى؛ ج 1؛ ص 36).
ب) امنیت عمومی: دین می‌تواند یکی از ظرفیت‌های ایجاد امنیت عمومی باشد؛ ولی دینی که عالمانه باشد و بر آگاهی استوار باشد. فهم عالمانه و آگاهانه دین البته موجب ایجاد امنیتی عمومی است و محصول آن به صورت طبیعی باید ایجاد امنیت برای دیندار و شهروندان پیرامونی او باشد. امام صادق (علیه‌السلام) که سخن از دینداری عالمانه می‌گوید، در روایتی ضمن اشاره به پیامدهای مورد انتظار دینداری آگاهانه از جمله می‌گویند: اِنَّ صاحِبَ الدّينِ ... لَمْ يُخِفِ النّاسَ فَـلَـمْ يَخَفْهُمْ وَ لَمْ يُذْنِبْ اِلَيْهِمْ فَسَلِمَ مِنْهُمْ (امالى مفيد، ص 52) دیندار؛ نه دینداری‌اش اسباب خوف دیگران است و نه خود چنان می‌کند که همیشه خوف از دیگران داشته باشد. تجاوزی به حریم دیگران نمی‌کند؛ بنابراین حریم خودش هم در امنیت است.
فهمی از دین امنیت‌آور است که عالمانه و بهداشتی باشد والا چه بسیار فهم‌هایی که اسباب زحمت خلق را فراهم کرده‌اند و نه دینداران احساس امنیت می‌کنند و نه فضای امنی برای دیگران گذاشته‌اند.
همین نگاه را امام در سخنی دیگر آن‌گاه که به آسیب‌شناسی دین و دینداری می‌پردازد می‌گوید: آفَةُ الدِّینِ الحَسَدُ وَ العُجبُ وَ الفَخرُ؛ آفت دینداری حسد؛ خودبزرگ‌بینی و فخرفروشی است. هر سه این آسیب‌ها از علل یا عوامل احساس ناامنی از یک سو و ایجاد ناامنی از سوی دیگر است.
ج) دین؛ خرافه و غلو: نکته دیگری که در زیست علمی و اخلاقی امام صادق (علیه‌السلام) قابل فهم است، تلاش و دعوت ایشان به دوری از خرافه‌گرایی در دین است. امام به نقل از پیامبر می‌گوید: يَحمِلُ هذا الدِّينَ في كُلِّ قَرنٍ عُدولٌ يَنفُونَ عَنهُ تَأويلَ المُبطِلينَ، و تَحريفَ الغالِينَ، و انتِحالَ الجاهِلينَ، كما يَنفي الكِيرُ خُبثَ الحَديدِ (بحار الأنوار : 2/93/22) مسئولیت حفظ این دین را در هر قرن؛ مردمان عادلى بر دوش دارند که تأویل‌هاى باطل‌اندیشان و تحریف‌هاى غالیان و گزافه‌گویان و برساخته‌هاى نادانان را از آن دور و نابود مى‌کنند. همان‌گونه که دم آهنگر پلیدى و ناخالصى آهن را از آن دور مى‌کند. خرافه‌گرایی در دین یکی از آسیب‌های جدی دینداری است که در آموزه‌های دینی همیشه درباره آن هشدار داده شده است؛ حتی تلاش شده است راهکارهایی برای مبارزه با آن ارائه شود. امام صادق (علیه‌السلام) نقل مى‌کند که پیامبر فرمود: «أَيُّهَا النَّاسُ مَا جَاءَكُمْ عَنِّي يُوَافِقُ كِتَابَ الله فَأَنَا قُلْتُهُ وَ مَا جَاءَكُمْ يُخَالِفُ كِتَابَ الله فَلَمْ أَقُلْهُ (المحاسن؛ ج1؛ ص 2 ) اى مردم! آنچه از من به شما رسیده که موافق کتاب خداست؛ من آن را گفته‌ام و آنچه مخالف کتاب خداست، من نگفته‌ام». دینی که آمیخته به خرافه شده باشد، به ضد خود تبدیل می‌شود و به جای آن که اسباب تعالی و رشد باشد، فرد و جامعه را به قهقرا برده و زوال را به دنبال دارد. در آستانه سالروز شهادت آن امام دانشمند، به ایشان سلام می‌کنیم.