آسیب‌شناسی نظام انتخاباتی
سیدمرتضی مبلغ*
با عنایت به ویژگی‌های ضروری برشمرده برای یک انتخابات آزاد، رقابتی و عادلانه و با توجه به لوازم یک سامان سیاسی منسجم و کارآمد، می‌توان مشکلات و خلأهای زیر را برای نظام انتخاباتی موجود در جمهوری اسلامی ايران برشمرد:
1 ـ فقدان ساختار حزبی انتخابات:
احزاب از لوازم اجتناب‌ناپذیر نظام‌های مردم‌سالار هستند. دلایل آن علاوه بر تجارب حاصل از کنش‌های سیاسی نظام‌های مردم‌سالار، در مطالعات و پژوهش‌های سیاسی اندیشمندان و نظریه‌پردازان سیاسی اجتماعی به نحو مفصل و همه‌جانبه مشخص شده است. کارکرد احزاب نیز به طور مستقیم و جدایی‌ناپذیر در فرایندهای انتخاباتی و نهادهای منتخب مردم جریان می‌یابد. انتخابات در نظام‌های مردم‌سالار پیوندی ارگانیک و حقوقی با نظام‌های انتخاباتی آنان دارد؛ به این معنی که در انتخابات سهم بالایی از کرسی‌های نهادهای انتخاباتی به احزاب تخصیص داده شده است و مردم به احزاب و فهرست نامزدهای معرفی‌شده از سوی آنان نیز رأی می‌دهند. این امر علاوه بر آثار مثبت و سازنده‌ای که در سامان سیاسی و ارتقای نظام مدیریتی کشور دارد، به سامان نظام انتخاباتی هم کمک شایانی می‌کند؛ ازجمله می‌تواند ثبت‌نام‌های گسترده و بی‌ضابطه نامزدهای انتخاباتی را سامان‌مند و ضابطه‌مند کند و در تبلیغات انتخاباتی نیز تحول سازنده و بهینه‌ای ایجاد کند و بر میزان و کنترل هزینه‌های تبلیغاتی مؤثر واقع شود...
اما نظام انتخاباتی در جمهوری اسلامی فاقد این امر ضروری است و نتایج ناگوار آن علاوه بر کاستی‌ها و ناکارآمدی‌های نهادهای برآمده از انتخابات، در بی‌هنجاری‌ها و ناکارآمدی‌های سامان سیاسی کشور نیز مشاهده می‌شود. ازجمله کثرت و تعدد بسیار زیاد تشکل‌های سیاسی که گاهی هیچ‌گونه مبنا و پایه سیاسی و اجتماعی ندارد و به جای تعالی و کارآمدی سامان سیاسی موجب اختلال در آن می‌شود. همچنین فعال‌شدن و اثرگذاری افراد و جریان‌های خاکستری، باندی و غیرشفاف در روندهای سیاسی کشور که منجر به بروز انواع رانت‌ها و فسادهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی شده و می‌شود.
2 ـ نحوه نظارت بر انتخابات:
نظارت استصوابی به‌گونه‌ای که در نظام انتخاباتی موجود تفسیر و عمل می‌شود، مهم‌ترين و اساسي‌ترين مسئله فرایندهای انتخاباتی است و آسيب‌هايی را به نهادهای انتخابی وارد كرده و می‌کند که توضیح کلی آن در ویژگی اول انتخابات، یعنی «رقابتی‌بودن» آمده است.
3 ـ ضرورت تفکیک زمانی «ثبت‌نام برای رأی‌دادن» و «رأی‌دادن»
یکی از لوازم سلامت و حتی سهولت و شفافیت انتخابات به جدا‌بودن زمان ثبت‌نام برای رأی‌دادن و زمان رأی‌دادن مربوط می‌شود. نهاد اجرائی انتخابات حداقل دو هفته قبل از روز اخذ رأی باید برای مراجعه و ثبت‌نام رأی‌دهندگان مکان‌های خاصی را تعیین و اعلام کند و شهروندان ضمن مراجعه و ثبت‌نام برای رأی‌دادن، کارت انتخابات را که در آن شعبه اخذ رأی مشخص شده است، دریافت می‌کنند و روز اخذ رأی با مراجعه به شعبه از پیش تعیین‌شده و ارائه کارت انتخاباتی، رأی خود را به صندوق می‌اندازند. این امر ضمن ساماندهی و سهولت مهم‌ترین بخش انتخابات، یعنی اخذ رأی از شهروندان، باعث جلوگیری از بخش مهمی از تخلف‌ها و تقلب‌های احتمالی می‌شود. متأسفانه در نظام انتخاباتی موجود، ثبت‌نام برای رأی‌دادن و رأی‌دادن هم‌زمان است و برای هیچ‌کس هم از قبل شعبه خاصی برای رأی‌دادن مشخص نمی‌شود. مهم‌ترین دليل مطرح‌شده درباره عدم تفکیک زمانی ثبت‌نام برای رأی‌دادن و رأی‌دادن، به دو بار مراجعه رأی‌دهندگان و نگراني از احتمال کاهش مشارکت مردم مربوط می‌شود؛ اما اهمیت این امر از یک سو و اهمیت امر انتخابات از سوی دیگر و تبلیغ و ترویج این اهمیت برای شهروندان می‌تواند رافع
نگرانی یادشده باشد. البته برخی کارشناسان راه‌حل دیگری را مطرح می‌کنند که منجر به دو بار مراجعه رأی‌دهندگان نشود و آن اینکه نهاد اجرائی انتخابات از قبل برای هریک از شهروندان، شعب اخذ رأی خاصی را مشخص و اعلام کند به‌گونه‌ای که هر شهروند مجاز باشد صرفا در آن شعبه ثبت‌نام کند و رأی دهد؛ اما این امر مستلزم دراختیارداشتن اطلاعات و محل سکونت همه شهروندان و دسترسی نهاد اجرائی به آنان است که حتی در صورت فراهم‌بودن زیرساخت‌های لازم آن، در عمل با مشکلات مختلف از جمله اطلاع‌رسانی مطمئن به شهروندان مواجه خواهد شد. این در حالی است که تاکنون مرکز جامع آماری و به‌روز‌شده شهروندان شکل نگرفته است.
4- تبعیض‌های گسترده سیاسی و تبلیغی
شرایط سیاسی و تبلیغی کشور با برخی تبعیض‌ها مواجه است که مستقیما در نظام انتخاباتی اثرگذار است و یکی از آسیب‌های جدی نظام انتخاباتی را تشکیل می‌دهد. علاوه بر نحوه نظارت انتخاباتی که منجر به ایجاد فرصت‌ها و شرایط سهل و بی‌دغدغه و برابر برای همه جناح‌های سیاسی و چهره‌ها و فعالان سیاسی نمی‌شود و موجب محدودشدن و ازدست‌رفتن فرصت‌ها و ایجاد شرایط بسیار دشوار برای یک جناح سیاسی ديگر و برخی چهره‌ها و فعالان سیاسی دیگر شده است، نحوه استفاده از فرصت‌ها و امکانات دستگاه‌ها و ارگان‌های گسترده تبلیغی کشور که از اموال عمومی استفاده می‌کنند، به‌گونه‌ای است که رانت‌های گسترده‌ای را برای یک جناح و برخی افراد فراهم می‌کند، این امر محدود به زمان انتخابات نیست، بلکه در پیشاانتخابات هم جاری است.درحالی‌که دستگاه‌ها و ارگان‌های تبلیغی و خبری عمومی کشور حق ورود به سوگیری‌های جناحی و اقدام له یا علیه جناح‌ها و احزاب و افراد را ندارند و علاوه بر آن میزان برخورداری عمومی جناح‌ها و احزاب و افراد از امکانات و فرصت‌های آن دستگاه‌ها و ارگان‌ها باید برابر و عادلانه باشد و درخصوص استفاده انتخاباتی نیز صرفا باید براساس قانون عمل شود.
5- فقدان شفافیت لازم
پیش‌تر گفته شد که همه فرایندهای انتخاباتی به‌ویژه اخذ رأی، شمارش و تجمیع و اعلام آرا باید در مرئی و منظر عمومی قرار بگیرد و امکان نظارت عمومی بر آن فراهم باشد. به‌جز سه مورد پیش‌گفته؛ یعنی دلایل قانونی ردصلاحیت نامزدها - که صرفا باید به خود نامزد اعلام شود- و رأی شهروندان که باید مخفی باشد و وضعیت آرا در هنگام اخذ رأی از شهروندان که باید مخفی بماند، همه مراحل انتخابات باید کاملا شفاف و آشکار باشد. علاوه بر ایجاد سازوکارهای مناسب اطلاع‌رسانی و فراهم‌‌کردن امکان مشاهده همه مراحل و روند انتخابات توسط احزاب و نامزدها و رسانه‌های ارتباط جمعی، استفاده از امکانات پیشرفته ماشینی از لوازم ایجاد شفافیت انتخاباتی است؛ اما نظام انتخاباتی موجود از این جهت نیز با کاستی‌هایی مواجه است.
*رئیس اسبق ستاد انتخابات کشور
با عنایت به ویژگی‌های ضروری برشمرده برای یک انتخابات آزاد، رقابتی و عادلانه و با توجه به لوازم یک سامان سیاسی منسجم و کارآمد، می‌توان مشکلات و خلأهای زیر را برای نظام انتخاباتی موجود در جمهوری اسلامی ايران برشمرد:
1 ـ فقدان ساختار حزبی انتخابات:
احزاب از لوازم اجتناب‌ناپذیر نظام‌های مردم‌سالار هستند. دلایل آن علاوه بر تجارب حاصل از کنش‌های سیاسی نظام‌های مردم‌سالار، در مطالعات و پژوهش‌های سیاسی اندیشمندان و نظریه‌پردازان سیاسی اجتماعی به نحو مفصل و همه‌جانبه مشخص شده است. کارکرد احزاب نیز به طور مستقیم و جدایی‌ناپذیر در فرایندهای انتخاباتی و نهادهای منتخب مردم جریان می‌یابد. انتخابات در نظام‌های مردم‌سالار پیوندی ارگانیک و حقوقی با نظام‌های انتخاباتی آنان دارد؛ به این معنی که در انتخابات سهم بالایی از کرسی‌های نهادهای انتخاباتی به احزاب تخصیص داده شده است و مردم به احزاب و فهرست نامزدهای معرفی‌شده از سوی آنان نیز رأی می‌دهند. این امر علاوه بر آثار مثبت و سازنده‌ای که در سامان سیاسی و ارتقای نظام مدیریتی کشور دارد، به سامان نظام انتخاباتی هم کمک شایانی می‌کند؛ ازجمله می‌تواند ثبت‌نام‌های گسترده و بی‌ضابطه نامزدهای انتخاباتی را سامان‌مند و ضابطه‌مند کند و در تبلیغات انتخاباتی نیز تحول سازنده و بهینه‌ای ایجاد کند و بر میزان و کنترل هزینه‌های تبلیغاتی مؤثر واقع شود...
اما نظام انتخاباتی در جمهوری اسلامی فاقد این امر ضروری است و نتایج ناگوار آن علاوه بر کاستی‌ها و ناکارآمدی‌های نهادهای برآمده از انتخابات، در بی‌هنجاری‌ها و ناکارآمدی‌های سامان سیاسی کشور نیز مشاهده می‌شود. ازجمله کثرت و تعدد بسیار زیاد تشکل‌های سیاسی که گاهی هیچ‌گونه مبنا و پایه سیاسی و اجتماعی ندارد و به جای تعالی و کارآمدی سامان سیاسی موجب اختلال در آن می‌شود. همچنین فعال‌شدن و اثرگذاری افراد و جریان‌های خاکستری، باندی و غیرشفاف در روندهای سیاسی کشور که منجر به بروز انواع رانت‌ها و فسادهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی شده و می‌شود.
2 ـ نحوه نظارت بر انتخابات:
نظارت استصوابی به‌گونه‌ای که در نظام انتخاباتی موجود تفسیر و عمل می‌شود، مهم‌ترين و اساسي‌ترين مسئله فرایندهای انتخاباتی است و آسيب‌هايی را به نهادهای انتخابی وارد كرده و می‌کند که توضیح کلی آن در ویژگی اول انتخابات، یعنی «رقابتی‌بودن» آمده است.
3 ـ ضرورت تفکیک زمانی «ثبت‌نام برای رأی‌دادن» و «رأی‌دادن»
یکی از لوازم سلامت و حتی سهولت و شفافیت انتخابات به جدا‌بودن زمان ثبت‌نام برای رأی‌دادن و زمان رأی‌دادن مربوط می‌شود. نهاد اجرائی انتخابات حداقل دو هفته قبل از روز اخذ رأی باید برای مراجعه و ثبت‌نام رأی‌دهندگان مکان‌های خاصی را تعیین و اعلام کند و شهروندان ضمن مراجعه و ثبت‌نام برای رأی‌دادن، کارت انتخابات را که در آن شعبه اخذ رأی مشخص شده است، دریافت می‌کنند و روز اخذ رأی با مراجعه به شعبه از پیش تعیین‌شده و ارائه کارت انتخاباتی، رأی خود را به صندوق می‌اندازند. این امر ضمن ساماندهی و سهولت مهم‌ترین بخش انتخابات، یعنی اخذ رأی از شهروندان، باعث جلوگیری از بخش مهمی از تخلف‌ها و تقلب‌های احتمالی می‌شود. متأسفانه در نظام انتخاباتی موجود، ثبت‌نام برای رأی‌دادن و رأی‌دادن هم‌زمان است و برای هیچ‌کس هم از قبل شعبه خاصی برای رأی‌دادن مشخص نمی‌شود. مهم‌ترین دليل مطرح‌شده درباره عدم تفکیک زمانی ثبت‌نام برای رأی‌دادن و رأی‌دادن، به دو بار مراجعه رأی‌دهندگان و نگراني از احتمال کاهش مشارکت مردم مربوط می‌شود؛ اما اهمیت این امر از یک سو و اهمیت امر انتخابات از سوی دیگر و تبلیغ و ترویج این اهمیت برای شهروندان می‌تواند رافع
نگرانی یادشده باشد. البته برخی کارشناسان راه‌حل دیگری را مطرح می‌کنند که منجر به دو بار مراجعه رأی‌دهندگان نشود و آن اینکه نهاد اجرائی انتخابات از قبل برای هریک از شهروندان، شعب اخذ رأی خاصی را مشخص و اعلام کند به‌گونه‌ای که هر شهروند مجاز باشد صرفا در آن شعبه ثبت‌نام کند و رأی دهد؛ اما این امر مستلزم دراختیارداشتن اطلاعات و محل سکونت همه شهروندان و دسترسی نهاد اجرائی به آنان است که حتی در صورت فراهم‌بودن زیرساخت‌های لازم آن، در عمل با مشکلات مختلف از جمله اطلاع‌رسانی مطمئن به شهروندان مواجه خواهد شد. این در حالی است که تاکنون مرکز جامع آماری و به‌روز‌شده شهروندان شکل نگرفته است.
4- تبعیض‌های گسترده سیاسی و تبلیغی
شرایط سیاسی و تبلیغی کشور با برخی تبعیض‌ها مواجه است که مستقیما در نظام انتخاباتی اثرگذار است و یکی از آسیب‌های جدی نظام انتخاباتی را تشکیل می‌دهد. علاوه بر نحوه نظارت انتخاباتی که منجر به ایجاد فرصت‌ها و شرایط سهل و بی‌دغدغه و برابر برای همه جناح‌های سیاسی و چهره‌ها و فعالان سیاسی نمی‌شود و موجب محدودشدن و ازدست‌رفتن فرصت‌ها و ایجاد شرایط بسیار دشوار برای یک جناح سیاسی ديگر و برخی چهره‌ها و فعالان سیاسی دیگر شده است، نحوه استفاده از فرصت‌ها و امکانات دستگاه‌ها و ارگان‌های گسترده تبلیغی کشور که از اموال عمومی استفاده می‌کنند، به‌گونه‌ای است که رانت‌های گسترده‌ای را برای یک جناح و برخی افراد فراهم می‌کند، این امر محدود به زمان انتخابات نیست، بلکه در پیشاانتخابات هم جاری است.درحالی‌که دستگاه‌ها و ارگان‌های تبلیغی و خبری عمومی کشور حق ورود به سوگیری‌های جناحی و اقدام له یا علیه جناح‌ها و احزاب و افراد را ندارند و علاوه بر آن میزان برخورداری عمومی جناح‌ها و احزاب و افراد از امکانات و فرصت‌های آن دستگاه‌ها و ارگان‌ها باید برابر و عادلانه باشد و درخصوص استفاده انتخاباتی نیز صرفا باید براساس قانون عمل شود.
5- فقدان شفافیت لازم
پیش‌تر گفته شد که همه فرایندهای انتخاباتی به‌ویژه اخذ رأی، شمارش و تجمیع و اعلام آرا باید در مرئی و منظر عمومی قرار بگیرد و امکان نظارت عمومی بر آن فراهم باشد. به‌جز سه مورد پیش‌گفته؛ یعنی دلایل قانونی ردصلاحیت نامزدها - که صرفا باید به خود نامزد اعلام شود- و رأی شهروندان که باید مخفی باشد و وضعیت آرا در هنگام اخذ رأی از شهروندان که باید مخفی بماند، همه مراحل انتخابات باید کاملا شفاف و آشکار باشد. علاوه بر ایجاد سازوکارهای مناسب اطلاع‌رسانی و فراهم‌‌کردن امکان مشاهده همه مراحل و روند انتخابات توسط احزاب و نامزدها و رسانه‌های ارتباط جمعی، استفاده از امکانات پیشرفته ماشینی از لوازم ایجاد شفافیت انتخاباتی است؛ اما نظام انتخاباتی موجود از این جهت نیز با کاستی‌هایی مواجه است.
*رئیس اسبق ستاد انتخابات کشور