پرواز مغزها

شرق: «مهاجرت نخبگان» يا «فرار مغزها» در ايران از آن دست موضوعاتي است که همواره حول آن اطلاعات نادرست بيشتر از اطلاعات درست در جريان است. اخبار مغشوش غالبا فاجعه‌بار نشان از وضعيت وخيم ايران در از‌دست‌دادن ‌نخبگان دارد، به‌گونه‌اي که برخي در شبکه‌هاي اجتماعي مجازي رتبه اول مهاجرت نخبگان جهان را به ايران اختصاص داده‌اند. در اين فضاي غيرشفاف و پر از اخبار غيرقابل اتکا، نبود آمار رسمي از سوي مراجع ذي‌صلاح هم بر ابهام اوضاع مي‌افزايد. اگرچه برخي چهره‌هايي که در زمينه مهاجرت از ايران پژوهش مي‌کنند، چندان معتقد نيستند که اوضاع وخيم است، بااين‌حال به‌دليل نبود يک تصوير روشن و کامل از اين وضعيت نمي‌توان چندان افکار عمومي را که غالبا اخبار منفي و فاجعه‌بار را با آغوش باز مي‌پذیرند، قانع کرد. در اين ميان شايد بتوان از لابه‌لاي اخباري مانند سقوط يک هواپيما به مقصد نهايي تورنتو تلاش کرد کمي از تصوير واقعيت موجود اين روزهاي مهاجرت نخبگان ايراني را ترسيم کرد.
بامداد روز چهارشنبه يک فروند هواپيماي بویينگ ۷۳۷ ‌پس از پرواز از فرودگاه امام خميني دچار نقص فني شد و در حوالي شهر پرند سقوط کرد؛ هواپيمايي اوکرايني که حامل ۱۷۶ مسافر و خدمه به مقصد پايتخت اين کشور بود و متأسفانه همه سرنشينان آن جان باختند. بيشتر مسافران اين پرواز ايراني‌هايي بودند که عازم تورنتو بودند. پروازهاي شرکت هواپيمايي اوکراين‌اينترنشنال به‌دليل ارزان‌بودن، در ميان دانشجويان طرفداران زيادي دارد و بخش زيادي از مسافراني که بامداد چهارشنبه از ميان ما رفتند، دانشجوياني بودند که در اين سال‌ها از ايران مهاجرت کردند. برخي داراي عناوين جهاني در رقابت‌هاي معتبر علمي دنيا بودند و برخي ديگر از چهره‌هايي بودند که پس از پايان تحصيل، در حال تدريس در دانشگاه‌هاي کانادا بودند.
در همان ساعات اوليه بعد از اين حادثه بود که دانشگاه صنعتي شريف اعلام کرد 15 دانش‌آموخته اين دانشگاه که اغلب بين سال‌هاي 1389 تا 1394 دانشجوي اين دانشگاه بوده‌اند، در ميان جان‌باختگان ديده مي‌شوند. «آرش پورضرابي» يکي از اين 15جان‌باخته است که دارنده مدال طلاي المپياد کامپيوتر بود. دانشگاه صنعتي اميرکبير هم اعلام کرد که شش نفر از فارغ‌التحصيلان اين دانشگاه در ميان جان‌باختگان هستند. اغلب اين افراد پس از پايان تحصيل در دانشگاه‌هاي ايران براي ادامه تحصيل راهي کانادا شده بودند. دانشگاه علم و صنعت هم اعلام کرد دو دانشجوي مقطع دکترای اين دانشگاه از جان‌باختگان این حادثه‌اند. علاوه بر نخبگاني از دانشگاه‌هاي فني که در ميان جان‌باختگان دیده می‌شوند، تا اينجاي کار نام نزديک به 15 پزشک ايراني هم به چشم مي‌خورد که در اين سال‌ها به کانادا مهاجرت کرده بودند. مهاجرت پزشکان هم از پديده‌هايي است که در اين سال‌ها در ايران متداول شده است. باقر لاريجاني، معاون آموزشي سابق وزارت بهداشت، شهريورماه سال جاری در يک کنفرانس خبري مدعي شد سالانه 9 درصد از فارغ‌التحصيلان رشته پزشکي از ايران مهاجرت مي‌کنند.
كاربران زيادي در شبكه‌هاي اجتماعي با اشاره به اين حادثه، سقوط هواپيما را تااندازه‌اي حادثه‌اي عادي دانستند؛ اما حضور اين تعداد نخبه را در هواپيمايي كه به خارج از مرزهاي يك كشور سفر مي‌كند، امري غيرعادي و تلخ دانستند. مشابه موارد و بحث‌هاي گذشته، افراد زيادي هم از مهاجرت كم‌سابقه و پرتعداد نخبگان ايراني سخن گفتند و آن را در حد يك فاجعه دانستند. اينكه جان‌باختن انسان‌ها در هر حادثه‌اي، تلخ و جانكاه است، جاي شك و شبهه ندارد و اينكه حضور نخبگان در بين اين جان‌باختگان بر تلخي آن مي‌افزايد هم تقريبا مورد تأييد همه است؛ اما گزاره محل بحث وضعيت ايران در موضوع مهاجرت نخبگان است؛ موضوعي كه پيش از اين هم محل بحث‌هاي فراوان بوده است.
اگر كسي تاكنون مطالعه‌اي حتي مختصر درباره مهاجرت نخبگان ايراني داشته، به احتمال فراوان با آماري به نقل از صندوق بين‌المللي پول هم روبه‌رو شده است: «صندوق بين‌المللي پول در گزارش سال ۲۰۰۹ خود اعلام کرده ‌است ايران به‌لحاظ مهاجرت نخبگان، در ميان ۹۱ کشور درحال‌توسعه يا توسعه‌نيافته جهان، مقام نخست را دارد».
اين گزاره سال‌ها به‌عنوان يك حقيقت حتي در رسانه‌هاي معتبر فارسي‌زبان هم منتشر شده اما جالب اينكه در پايگاه اطلاع‌رساني صندوق بين‌المللي پول اثري از چنين گزارشي نيست و حتي اين صندوق در سال 2009 هيچ بررسي و پژوهشي در اين زمينه نداشته و قاعدتا رتبه يك ايران در فرار مغزها با استناد به اين منبع از اساس نادرست است. در اين بين پرسش اساسي مي‌تواند آمار مستند و دقيق مهاجرت نخبگان ايراني باشد؛ سالانه چه تعداد از نخبه‌هاي ايران مرزهاي كشور را به مقصد جغرافياي ديگري ترك مي‌كنند و اين تعداد در مقايسه با ديگر كشورها چه وضعيتي دارد؟ يك منبع مستند در اين زمينه مي‌تواند «سازمان آموزشي، علمي و فرهنگي ملل متحد» يا همان يونسكو باشد كه سازماني تخصصي و وابسته به سازمان ملل متحد است و بالطبع آمار آن قابل‌اعتنا است. يونسكو در ژانويه ۲۰۱۹ آماري درباره مهاجرت دانشجويان منتشر كرده و اطلاعات هر كشور در سال‌هاي 2011 و 2016 را مقايسه كرده است. بر اساس اين جدول يونسكو، ايران در سال ۲۰۱۱، حائز رتبه ۱۲ در ميان کشور‌هاي اعزام‌کننده دانشجو در دنيا بوده و جايگاهش در سال ۲۰۱۶ به رتبه ۱۸ تنزل يافته است. آمار يونسكو مي‌گويد در سال 2016، 53 هزار و 307 دانشجوي ايراني دانشگاه‌هاي غيرايراني را براي ادامه تحصيل انتخاب كردند كه چهار درصد بيشتر از سال 2011 است اما تعداد دانشجويان 17 كشور ديگر بسيار بالاتر از ايران است. برای مثال عربستان سعودي با تعداد 90 هزار و 178 دانشجو در جايگاه هشتم دنيا قرار دارد. آمار قابل‌اعتنای ديگر در اين زمينه، اطلاعاتي است كه از سوي سازمان بين‌المللي مهاجرت (IOM) ارائه شده و مي‌گويد در سال 2018، تعداد دانشجويان مهاجر از ايران 12 هزار و 700 نفر بوده که اين آمار ايران را در رتبه 12 قرار داده است.
علاوه‌براين بنياد نخبگان ايران هم در پژوهشي به بررسي دقيق‌تر وضعيت مهاجرت رتبه‌هاي برتر كنكور ايران پرداخته است. براساس تحليل اين بنياد و در بررسي شرايط دوهزار و 712 نفر از برگزيدگان المپيادهاي دانشجويي و ۳۵ هزار و 313 نفر از رتبه‌هاي يک تا هزار کنکور، آمده است: ميزان مهاجرت قطعي رتبه‌هاي يك تا هزار کنکور سراسري در رشته رياضي از حدود ۶۰ درصد براي دانش‌آموختگان سال‌هاي ۹۰ تا ۹۲ با روند کاهشي به حدود ۳۸ درصد براي دانش‌آموختگان سال‌هاي ۹۵ تا ۹۷ رسيده است، ميزان خروج از کشور قطعي رتبه‌هاي يك تا هزار کنکور سراسري در رشته علوم ‌تجربي از حدود ۱۰ درصد براي دانش‌آموختگان سال‌هاي ۹۰ تا ۹۲ به کمتر از ۷ درصد براي دانش‌آموختگان سال‌هاي ۹۵ تا ۹۷ رسيده است. در رشته‌هاي علوم ‌انساني نيز ميزان خروج از کشور قطعي رتبه‌هاي يک تا هزار کنکور سراسري از حدود ۲۰ درصد براي دانش‌آموختگان سال ۹۲ به کمتر از هشت درصد براي دانش‌آموختگان سال ۹۷ کاهش داشته است.
براساس اين آمار تحليلي، ميزان خروج از کشور نهايي برگزيدگان المپيادهاي رياضي، فيزيک، شيمي، کامپيوتر، نجوم و زيست‌شناسي با سير نزولي، از حدود ۶۲ درصد براي دانش‌آموختگان سال‌هاي ۹۰ تا ۹۲ به حدود ۳۷ درصد براي دانش‌آموختگان سال‌هاي ۹۵ تا ۹۷ رسيده که نشان مي‌دهد روندي کاهشي داشته است.
علاوه‌براين در سال‌هاي گذشته معاونت علمي رياست‌جمهوري چندين طرح براي بازگشت نخبگان ايراني را به اجرا گذشته كه پيش‌از‌اين اعلام شده چهارهزارو700 نفر از متخصصان و فارغ‌التحصيلان ايراني خارج از کشور به کشور بازگشته و همکاري خود را با مراکز علمي و تحقيقاتي آغاز کرده‌اند که از اين ميان ۱۳۵ کارآفرين، ۹۳ شرکت‌ دانش‌بنيان و فناور را تأسيس کرده‌، ۳۴۰ نفر به‌عنوان هيئت‌علمي دانشگاه‌هاي برتر کشور جذب شده و ۱۷۰ استاد مدعو و معين در دانشگاه‌هاي کشور قرارداد امضا کرده‌اند.
اين اطلاعات اگرچه تا اندازه فضاي تاريك و پر از ادعاهاي نسنجيده درباره مهاجرت نخبگان ايراني را روشن مي‌كند اما باز‌هم به معناي در دست بودن اطلاعات دقيق و جامع از ميزان مهاجرت نخبگان ايراني نيست؛ حالا مي‌دانيم كه رفتن مغزهاي مستعد ايراني چندان بحراني نيست و مهاجرت نخبه‌هاي ايراني با وجود ادعاهاي پيشين در رده‌هاي بالا نسبت به ديگر كشورهاي دنيا قرار ندارد اما همچنان اطلاعات جامع و كاملي در اين زمينه وجود ندارد.

شرق: «مهاجرت نخبگان» يا «فرار مغزها» در ايران از آن دست موضوعاتي است که همواره حول آن اطلاعات نادرست بيشتر از اطلاعات درست در جريان است. اخبار مغشوش غالبا فاجعه‌بار نشان از وضعيت وخيم ايران در از‌دست‌دادن ‌نخبگان دارد، به‌گونه‌اي که برخي در شبکه‌هاي اجتماعي مجازي رتبه اول مهاجرت نخبگان جهان را به ايران اختصاص داده‌اند. در اين فضاي غيرشفاف و پر از اخبار غيرقابل اتکا، نبود آمار رسمي از سوي مراجع ذي‌صلاح هم بر ابهام اوضاع مي‌افزايد. اگرچه برخي چهره‌هايي که در زمينه مهاجرت از ايران پژوهش مي‌کنند، چندان معتقد نيستند که اوضاع وخيم است، بااين‌حال به‌دليل نبود يک تصوير روشن و کامل از اين وضعيت نمي‌توان چندان افکار عمومي را که غالبا اخبار منفي و فاجعه‌بار را با آغوش باز مي‌پذیرند، قانع کرد. در اين ميان شايد بتوان از لابه‌لاي اخباري مانند سقوط يک هواپيما به مقصد نهايي تورنتو تلاش کرد کمي از تصوير واقعيت موجود اين روزهاي مهاجرت نخبگان ايراني را ترسيم کرد.
بامداد روز چهارشنبه يک فروند هواپيماي بویينگ ۷۳۷ ‌پس از پرواز از فرودگاه امام خميني دچار نقص فني شد و در حوالي شهر پرند سقوط کرد؛ هواپيمايي اوکرايني که حامل ۱۷۶ مسافر و خدمه به مقصد پايتخت اين کشور بود و متأسفانه همه سرنشينان آن جان باختند. بيشتر مسافران اين پرواز ايراني‌هايي بودند که عازم تورنتو بودند. پروازهاي شرکت هواپيمايي اوکراين‌اينترنشنال به‌دليل ارزان‌بودن، در ميان دانشجويان طرفداران زيادي دارد و بخش زيادي از مسافراني که بامداد چهارشنبه از ميان ما رفتند، دانشجوياني بودند که در اين سال‌ها از ايران مهاجرت کردند. برخي داراي عناوين جهاني در رقابت‌هاي معتبر علمي دنيا بودند و برخي ديگر از چهره‌هايي بودند که پس از پايان تحصيل، در حال تدريس در دانشگاه‌هاي کانادا بودند.
در همان ساعات اوليه بعد از اين حادثه بود که دانشگاه صنعتي شريف اعلام کرد 15 دانش‌آموخته اين دانشگاه که اغلب بين سال‌هاي 1389 تا 1394 دانشجوي اين دانشگاه بوده‌اند، در ميان جان‌باختگان ديده مي‌شوند. «آرش پورضرابي» يکي از اين 15جان‌باخته است که دارنده مدال طلاي المپياد کامپيوتر بود. دانشگاه صنعتي اميرکبير هم اعلام کرد که شش نفر از فارغ‌التحصيلان اين دانشگاه در ميان جان‌باختگان هستند. اغلب اين افراد پس از پايان تحصيل در دانشگاه‌هاي ايران براي ادامه تحصيل راهي کانادا شده بودند. دانشگاه علم و صنعت هم اعلام کرد دو دانشجوي مقطع دکترای اين دانشگاه از جان‌باختگان این حادثه‌اند. علاوه بر نخبگاني از دانشگاه‌هاي فني که در ميان جان‌باختگان دیده می‌شوند، تا اينجاي کار نام نزديک به 15 پزشک ايراني هم به چشم مي‌خورد که در اين سال‌ها به کانادا مهاجرت کرده بودند. مهاجرت پزشکان هم از پديده‌هايي است که در اين سال‌ها در ايران متداول شده است. باقر لاريجاني، معاون آموزشي سابق وزارت بهداشت، شهريورماه سال جاری در يک کنفرانس خبري مدعي شد سالانه 9 درصد از فارغ‌التحصيلان رشته پزشکي از ايران مهاجرت مي‌کنند.
كاربران زيادي در شبكه‌هاي اجتماعي با اشاره به اين حادثه، سقوط هواپيما را تااندازه‌اي حادثه‌اي عادي دانستند؛ اما حضور اين تعداد نخبه را در هواپيمايي كه به خارج از مرزهاي يك كشور سفر مي‌كند، امري غيرعادي و تلخ دانستند. مشابه موارد و بحث‌هاي گذشته، افراد زيادي هم از مهاجرت كم‌سابقه و پرتعداد نخبگان ايراني سخن گفتند و آن را در حد يك فاجعه دانستند. اينكه جان‌باختن انسان‌ها در هر حادثه‌اي، تلخ و جانكاه است، جاي شك و شبهه ندارد و اينكه حضور نخبگان در بين اين جان‌باختگان بر تلخي آن مي‌افزايد هم تقريبا مورد تأييد همه است؛ اما گزاره محل بحث وضعيت ايران در موضوع مهاجرت نخبگان است؛ موضوعي كه پيش از اين هم محل بحث‌هاي فراوان بوده است.
اگر كسي تاكنون مطالعه‌اي حتي مختصر درباره مهاجرت نخبگان ايراني داشته، به احتمال فراوان با آماري به نقل از صندوق بين‌المللي پول هم روبه‌رو شده است: «صندوق بين‌المللي پول در گزارش سال ۲۰۰۹ خود اعلام کرده ‌است ايران به‌لحاظ مهاجرت نخبگان، در ميان ۹۱ کشور درحال‌توسعه يا توسعه‌نيافته جهان، مقام نخست را دارد».
اين گزاره سال‌ها به‌عنوان يك حقيقت حتي در رسانه‌هاي معتبر فارسي‌زبان هم منتشر شده اما جالب اينكه در پايگاه اطلاع‌رساني صندوق بين‌المللي پول اثري از چنين گزارشي نيست و حتي اين صندوق در سال 2009 هيچ بررسي و پژوهشي در اين زمينه نداشته و قاعدتا رتبه يك ايران در فرار مغزها با استناد به اين منبع از اساس نادرست است. در اين بين پرسش اساسي مي‌تواند آمار مستند و دقيق مهاجرت نخبگان ايراني باشد؛ سالانه چه تعداد از نخبه‌هاي ايران مرزهاي كشور را به مقصد جغرافياي ديگري ترك مي‌كنند و اين تعداد در مقايسه با ديگر كشورها چه وضعيتي دارد؟ يك منبع مستند در اين زمينه مي‌تواند «سازمان آموزشي، علمي و فرهنگي ملل متحد» يا همان يونسكو باشد كه سازماني تخصصي و وابسته به سازمان ملل متحد است و بالطبع آمار آن قابل‌اعتنا است. يونسكو در ژانويه ۲۰۱۹ آماري درباره مهاجرت دانشجويان منتشر كرده و اطلاعات هر كشور در سال‌هاي 2011 و 2016 را مقايسه كرده است. بر اساس اين جدول يونسكو، ايران در سال ۲۰۱۱، حائز رتبه ۱۲ در ميان کشور‌هاي اعزام‌کننده دانشجو در دنيا بوده و جايگاهش در سال ۲۰۱۶ به رتبه ۱۸ تنزل يافته است. آمار يونسكو مي‌گويد در سال 2016، 53 هزار و 307 دانشجوي ايراني دانشگاه‌هاي غيرايراني را براي ادامه تحصيل انتخاب كردند كه چهار درصد بيشتر از سال 2011 است اما تعداد دانشجويان 17 كشور ديگر بسيار بالاتر از ايران است. برای مثال عربستان سعودي با تعداد 90 هزار و 178 دانشجو در جايگاه هشتم دنيا قرار دارد. آمار قابل‌اعتنای ديگر در اين زمينه، اطلاعاتي است كه از سوي سازمان بين‌المللي مهاجرت (IOM) ارائه شده و مي‌گويد در سال 2018، تعداد دانشجويان مهاجر از ايران 12 هزار و 700 نفر بوده که اين آمار ايران را در رتبه 12 قرار داده است.
علاوه‌براين بنياد نخبگان ايران هم در پژوهشي به بررسي دقيق‌تر وضعيت مهاجرت رتبه‌هاي برتر كنكور ايران پرداخته است. براساس تحليل اين بنياد و در بررسي شرايط دوهزار و 712 نفر از برگزيدگان المپيادهاي دانشجويي و ۳۵ هزار و 313 نفر از رتبه‌هاي يک تا هزار کنکور، آمده است: ميزان مهاجرت قطعي رتبه‌هاي يك تا هزار کنکور سراسري در رشته رياضي از حدود ۶۰ درصد براي دانش‌آموختگان سال‌هاي ۹۰ تا ۹۲ با روند کاهشي به حدود ۳۸ درصد براي دانش‌آموختگان سال‌هاي ۹۵ تا ۹۷ رسيده است، ميزان خروج از کشور قطعي رتبه‌هاي يك تا هزار کنکور سراسري در رشته علوم ‌تجربي از حدود ۱۰ درصد براي دانش‌آموختگان سال‌هاي ۹۰ تا ۹۲ به کمتر از ۷ درصد براي دانش‌آموختگان سال‌هاي ۹۵ تا ۹۷ رسيده است. در رشته‌هاي علوم ‌انساني نيز ميزان خروج از کشور قطعي رتبه‌هاي يک تا هزار کنکور سراسري از حدود ۲۰ درصد براي دانش‌آموختگان سال ۹۲ به کمتر از هشت درصد براي دانش‌آموختگان سال ۹۷ کاهش داشته است.
براساس اين آمار تحليلي، ميزان خروج از کشور نهايي برگزيدگان المپيادهاي رياضي، فيزيک، شيمي، کامپيوتر، نجوم و زيست‌شناسي با سير نزولي، از حدود ۶۲ درصد براي دانش‌آموختگان سال‌هاي ۹۰ تا ۹۲ به حدود ۳۷ درصد براي دانش‌آموختگان سال‌هاي ۹۵ تا ۹۷ رسيده که نشان مي‌دهد روندي کاهشي داشته است.
علاوه‌براين در سال‌هاي گذشته معاونت علمي رياست‌جمهوري چندين طرح براي بازگشت نخبگان ايراني را به اجرا گذشته كه پيش‌از‌اين اعلام شده چهارهزارو700 نفر از متخصصان و فارغ‌التحصيلان ايراني خارج از کشور به کشور بازگشته و همکاري خود را با مراکز علمي و تحقيقاتي آغاز کرده‌اند که از اين ميان ۱۳۵ کارآفرين، ۹۳ شرکت‌ دانش‌بنيان و فناور را تأسيس کرده‌، ۳۴۰ نفر به‌عنوان هيئت‌علمي دانشگاه‌هاي برتر کشور جذب شده و ۱۷۰ استاد مدعو و معين در دانشگاه‌هاي کشور قرارداد امضا کرده‌اند.
اين اطلاعات اگرچه تا اندازه فضاي تاريك و پر از ادعاهاي نسنجيده درباره مهاجرت نخبگان ايراني را روشن مي‌كند اما باز‌هم به معناي در دست بودن اطلاعات دقيق و جامع از ميزان مهاجرت نخبگان ايراني نيست؛ حالا مي‌دانيم كه رفتن مغزهاي مستعد ايراني چندان بحراني نيست و مهاجرت نخبه‌هاي ايراني با وجود ادعاهاي پيشين در رده‌هاي بالا نسبت به ديگر كشورهاي دنيا قرار ندارد اما همچنان اطلاعات جامع و كاملي در اين زمينه وجود ندارد.