«شرق» راهكارهاي مديريت و استفاده بهينه از سيلاب جنوب شرق كشور را بررسي مي‌كند
چگونه پروژه‌های نیمه‌کاره سیلاب شد
ليلا مرگن : آمارهاي هواشناسي ابتداي هفته گذشته خبر از وقوع سيلاب در جنوب استان سيستانوبلوچستان مي‌داد اما نبود برنامه درست، به‌دورانداختن الگوهاي سنتي و از سوي ديگر به‌كارنگرفتن صحيح و كامل الگوهاي مدرن، مردم سرزمين سيلاب را با مشكل مواجه كرد. سدهايي كه مخزن آنها به‌موقع خالي نشده بود، نتوانستند سيلاب را براي روزهاي گرم اين استان پشت خود ذخيره كنند. اين سدها سرريز كردند و خانه و زمين‌هاي كشاورزي مردم را از بين بردند. خليل‌الله درخشان عضو شوراي مركزي خانه كشاورز به «شرق» مي‌گويد: در حالي كه مي‌شد اين سيلاب‌ها را به درستي مديريت كرد و تا دو سال آينده نيازهاي مردم را از طريق ايجاد (هوتک)گودال‌هايي در زمين و ذخيره آب آن براي كشاورزي تأمين كرد، كل اين آب به هدر رفت. سيدمحمود حسینی استاندار سابق استان سيستانوبلوچستان هم كه در دهه 70 در منطقه سیستان و بلوچستان استاندار بوده‌اند، با اشاره به سوابق ساخت برخي از سدهاي منطقه به «شرق» عنوان مي‌كند: بيش از پنج دهه است كه شبكه زيردست برخي از اين سدها تكميل نشده است. حاصل آنكه آب، پشت سدهاي بلوچستان ذخيره مي‌شود اما مردم به دليل نبودن شبكه زيردست سد، نمي‌توانند از اين منابع استفاده كنند. به اعتقاد حسيني، وزارت نيرو براي مديريت منابع آب سيستانوبلوچستان هيچ برنامه‌اي ندارد. از سخنان كارشناسان چنين برمي‌آيد كه در سيلاب اخير فرصت‌سوزي شده و به دليل عدم برنامه‌ريزي درست، يك ميليارد مترمكعب از آبي كه در جنوب شرق كشور حكم طلا را دارد، از دست رفته است. در مقابل اين كمبودها و ضعف برنامه‌ريزي كه كارشناسان آن را گوشزد مي‌كنند، عباس ساراني معاونت حفاظت و بهره‌برداري شركت آب منطقه‌اي سيستانوبلوچستان در گفت‌وگو با «شرق» بيان مي‌كند: نبود منابع مالي باعث شده است كه شبكه زيردست سدها كامل نشود. او مي‌گويد: مطالعاتي براي ساخت سازه‌هاي جديد در جنوب سيستانوبلوچستان انجام شده است. حال اين پرسش مطرح است كه چطور در استاني نظير سيستانوبلوچستان با گذشت پنج دهه شبكه زيردست سدها كامل نمي‌شود و پروژه‌هاي نيمه‌كاره توسط مسئولان افتتاح مي‌شود؟
سيل در هفته گذشته، جنوب استان سيستانوبلوچستان را با مشكل مواجه كرد. مديريت سدها در استان مناسب نبود و آب سرريزشده از سدها، خانه‌هاي مردم را برد. به مزارع و باغات آسيب جدي وارد كرد و در نتيجه اين سيلاب، زندگي در صدها روستا و شهر حاشيه درياي عمان با مشكل مواجه شد. در استاني كه هر قطره آب براي ساكنانش حياتي است و مردمان آن بيش از هر جاي ديگري در كشور قدر آب را مي‌دانند، خيلي از شهرهاي منطقه آب شرب ندارند و هوتك‌ها يا همان چاله‌هاي گل‌آلودي كه با آب باران پر مي‌شوند، منبع تأمين‌كننده آب خانوارهاست، حجم زيادي آب در قالب سيلاب از دسترس مردم خارج شد. تأسف‌آور اينكه خلیل‌الله درخشان عضو شورای مرکزی خانه کشاورز ایران و مسئول خانه کشاورز چابهار در گفت‌وگو با «شرق» عنوان مي‌كند: سد زيردان و پيشين را مطالعه كردند تا آب‌هاي منطقه را ذخيره كنند. اين آب قرار بود در فصل مناسب مورد استفاده قرار گيرد اما متأسفانه زيرساخت‌هاي اين سد هنوز تكميل نشده يا ناقص است. بنابراين سدها بدون استفاده مانده‌اند.
او ادامه مي‌دهد: این سدها زیرساخت‌های خوبی بودند و بايد برای مهار سیلاب و استفاده مناسب از منابع آبی و ایجاد اشتغال در دشت حاصلخیز بلوچستان از آنها استفاده مي‌شد اما اين اتفاق رخ نداد.
درخشان مي‌گويد: آمار دارند كه از سد پيشين كه در منطقه باهوكلات واقع شده، بيش از 300 ميليون مترمكعب آب سرريز كرده و آب آن به دريا ريخته است. نیم‌قرن است كه اين سد در منطقه با بی‌آبی‌ها درست شده تا نيازهاي مردم را تأمين كند اما شبكه كشاورزي ندارد. شبكه آب لوله‌كشي و شرب هم ندارد.
او ادامه مي‌دهد: در منطقه دشتياري سد ديگري به اسم سد زيردان داريم كه در بالادست دشتياري ساخته شده است. اين سد هم سال 90 افتتاح شده اما آب آن به دست هيچ روستايي نرسيده است چون شبكه ندارد. از آب هر دو سد استفاده نمی‌شود. اين مسئله باعث شده محيط زيست پایین‌دست سد به هم بخورد و چاه‌های پایین‌دست که کشاورزان از آن استفاده می‌کردند، خشک شود و زندگی پایین‌دست تحت تأثیر شرايط قرار گيرد.
به گفته اين عضو خانه كشاورز، سدهاي يادشده زندگی مردم را خراب کرده‌اند زيرا زیرساخت‌هايی هستند كه نیمه‌تمام بوده و به همين خاطر این مشکلات ایجاد شده است.
ازدسترفتن يك ميليارد مترمكعب آب
درخشان با انتقاد از نبود سازه در پايين‌دست سدها براي ذخيره آبي كه از سد سرريز شده و به سمت دريا مي‌رود، به ازدسترفتن يك ميليارد مترمكعب آب در سيلاب اخير اشاره مي‌كند.
او مي‌گويد: سيل خاك حاصلخيزي را كه حاصل ميليون‌ها سال تلاش طبيعت است، به دريا مي‌ريزد. 14 تا 15 سال است كه براي كاهش خسارات سيلاب طرح‌هايي را ارائه و پيگيري مي‌كنيم. ما گفتیم برای اینکه همیشه مشکل آب منطقه را حل کنید تا به اين ترتيب، توسعه روستايي شكل بگيرد و از حاشيه‌نشيني‌ها جلوگيري شود، به‌عنوان نخستين گام بايد اقتصاد روستاها احيا شود.
اين عضو شوراي مركزي خانه كشاورز بيان مي‌كند: تنها راه توسعه اقتصاد روستايي، استفاده از آب است. در مناطق سيل‌‌زده، سد كهير، زيردان و پيشين موجود است. ساختمان سدهاي زیردان و پیشین تکمیل شده، سد کهیر هم 10 تا 15 درصد از ساختمانش باقی مانده و مطالعات سد زرآباد نیز انجام شده است. اگر این سدها ساخته و شبکه‌هاي مرتبط با آن ایجاد شود، حدود یک میلیارد مترمکعب آب به صورت دائمي پشت سدها ذخیره خواهد شد. با این میزان آب و با تکنولوژی‌هاي جدید، با پنج هزار مترمکعب آب در درون گلخانه‌ها مي‌توان 300 تا 400 تن محصول توليد كرد.
به گفته او، در منطقه بلوچستان در تمام طول سال مي‌توان محصول كشت كرد. اگر سدهاي منطقه تكميل، شبكه‌هاي آبياري آن ساخته و شبكه آب روستايي براي منطقه ايجاد شود، بيش از هزار روستا در پايين‌دست اين سدها وجود دارند كه مي‌توانند از محل سيلاب زندگي خود را سپري كنند.
درخشان آب پشت سدها را حق مردم پايين‌دست سدها مي‌داند و بر اين باور است كه در‌حال‌حاضر مردم به دليل نبود آب، به حاشيه‌نشيني روي آورده‌اند و جمعيت حاشيه‌نشين چابهار بيشتر از خود شهر شده است. به اعتقاد او، سيلاب و بی‌توجهی به زيرساخت‌هاي مناسب براي كشاورزي در دشت، مردم را به سمت حاشيه‌نشيني هدايت كرده است.
عضو خانه كشاورز چابهار تأكيد مي‌كند: با توجه به شرايط آب‌وهوايي منطقه مي‌توان با توري، گلخانه‌هايي كه قيمت آنها 50 درصد كمتر از ديگر نقاط كشور است، احداث كرد. هدف از ساخت اين گلخانه‌ها، كنترل رطوبت هوا و ايجاد صرفهجويي در مصرف آب است. با چنين گلخانه‌هايي، با صرف پنج هزار مترمكعب آب مي‌توان 250 تا 300 تن محصول توليد كرد.
او مي‌گويد: اگر در منطقه مجتمع کشاورزی تعریف شود، در دشتی که از زرآباد شروع می‌شود و به ریمدان و باهوکلات می‌رسد، در يك نوار نزدیک به 350 تا 400 کیلومتري مي‌توان مجتمع‌هاي مختلف ايجاد كرد. اگر به همه روستاها آب برسانیم، هر روستایی مي‌تواند تولیدکننده شود و در محوطه خانه خود به توليد مشغول شود؛ به اين ترتيب روستايي‌ها به حاشیه‌نشيني هم روي نمي‌آورند.
ذخيره‌سازي آب در عمق زمين يك ضرورت
عضو خانه كشاورز چابهار يادآور مي‌شود: برای آب‌های پایین‌دست سد باید چاره‌ای بیندیشیم و براي مديريت آب‌های اضافه بر حجم سدها باید برنامه داشته باشیم. ذخیره‌سازی را باید در عمق زمین انجام دهیم و به‌جای بستن دیواره بتونی جلوی رودخانه‌ها که چاه‌هاي پایین‌دست را دچار مشکل كند، باید شبکه درست کنیم و اين آب‌ها را مدیریت كرده و به دشت منتقل کنیم.
او ادامه مي‌دهد: بايد دریاچه مصنوعی درست کنیم. بافت خاک دشت نفوذناپذیر است و با احداث گودال‌هايي مي‌توان درياچه درست كرد. با خاك حاصل از ايجاد گودال، مي‌توان مناطق مرتفعي درست كرد كه تبديل به سكونتگاه مردم شود. به اين ترتيب در زمان وقوع سيل خانه‌هاي مردم هم خراب نمي‌شود.
درخشان مي‌گويد: در طول دشت مي‌توانيم ده‌ها سازه به اين شكل درست کنیم. اين سازه‌هاي سنتی كه در مقیاس کوچک‌تر بین پنج هزار تا 20 هزار مترمكعب آب را نگه می‌دارد، در‌حال‌حاضر از سوی مردم استفاده مي‌شود. با یک بار بارندگی، چنين گودال‌هايي تا دو سال آب دارد. این داستان باعث می‌شود این آب‌ها بعد از سيلاب براي مردم باقي بماند و با اين آب، مردم اقتصادشان را زنده نگه دارند.او عنوان مي‌كند: اگر این اتفاقات نیفتد و سیلاب بیاید، خانه مردم را می‌برد. اگر دولت یک میلیارد دلار از صندوق ذخیره ارزی برای ساماندهی شبکه آب جنوب بلوچستان برداشت کند، بخش عمده مشکلات ما حل می‌شود.به گفته درخشان، در‌حال‌حاضر آب منطقه‌اي، روزانه نفري 15 ليتر آب براي شرب بين مردم جنوب بلوچستان توزيع مي‌كند كه در سيلاب اخير، به دليل تخريب جاده‌ها، توزيع آب متوقف شد. با این رویه مشکل حل نمی‌شود. ادب و نجابت مردم بلوچستان نباید باعث شود اين مردم فراموش شوند.
مديريت آب در بلوچستان بايد تقويت شود
سيدمحمود حسینی، استاندار اسبق سيستان و بلوچستان كه از سال 76 تا 81 در اين منطقه مدیریت کرده است، در گفت‌وگو با «شرق»، عملكرد وزارت نيرو در سيستانوبلوچستان را نامناسب توصيف مي‌كند. او مي‌گويد: مدیریت آب در اين استان باید تقویت شود و وزارت نيرو رويه‌اش را تغيير دهد.
به گفته حسيني، سد زيردان با 245 ميليون مترمكعب مخزن سد، در‌حال‌حاضر به دليل نبود شبكه به حوضچه تبخير تبديل شده است و پايين‌دست سد از مزاياي آن محروم هستند.
حسيني اضافه مي‌كند: سد پیشین هم مدت‌ها طول کشید تا مستحدثات زیر دستش كامل شود و سدهای انحرافی، کانال‌ها و انهار آن ایجاد شود. عمليات احداث سد پیشین سال 52 شروع شده و سال 72 در دولت آقای هاشمی افتتاح شده است. در سال 76 که من آنجا رفتم، هنوز مستحدثات پایین‌دست آن به‌طور کامل ایجاد نشده بود. واقعا چرا اين همه در تكميل اين پروژه فاصله افتاده است؟ این سدها اگر زیردست‌هایش آماده نشود، اين مخزن صرفا آب را تبخير مي‌كند.
او با اشاره به تكميل ظرفيت سدهاي منطقه بعد از سيلاب اخير بيان مي‌كند: سد پيشين در سيلاب هفته گذشته چندين‌بار سرريز كرده است.
به گفته حسيني، در‌حال‌حاضر سد كهير 85 درصد پيشرفت فيزيكي دارد؛ دليلش اين است كه اين سد با اعتبارات بانك توسعه اسلامي ساخته شده است و نتوانستند با همان اعتبارات، سد را تكميل كنند. این مسئله خیلی جای سؤال دارد. چرا اولویت این استان این نيست که هرچه زودتر بقیه سد کهیر را تکمیل کنند يا زیردست سدها را تکمیل کنند تا آب را به نحو مناسب جمعآوري و توزیع کنند؟
او تأكيد مي‌كند: نظر مردم منطقه اين است كه آب رودخانههاي منطقه مكران بايد صرف كشاورزي، كسب‌وكار مردم، محيط زيست و شرب شود. اگر قرار است صنعتي آنجا مستقر شود، بايد آب آن از طريق آب‌شيرين‌كن‌ها تأمين شود. حتي بخشي از آب شرب استان را هم بايد از آب‌شيرين‌كن‌ها تأمين كنند.
استاندار سابق سيستانوبلوچستان اضافه مي‌كند: بر اساس مطالعات و سياست‌گذاري‌هاي شركت مهندسي آب‌وفاضلاب، آب شهرها و روستاها تا شعاع صدكيلومتري از خط ساحلي بايد به‌وسیله آب‌شيرين‌كن‌ها تأمين شود. اين سياست‌گذاري خيلي مهم است و مردم را دلگرم مي‌كند. شغل اكثر ساكنان اين منطقه كه كرانه‌هاي مكران ناميده مي‌شود و از گواتر تا ميناب ادامه دارد، كشاورزي است و بايد در برنامه‌هاي توسعه‌اي به اين مسئله توجه شود.
او مي‌گويد: بر اساس مطالعاتی كه دانشگاه شهید بهشتی انجام داده و وضعيت سیاست‌های توسعه را در این منطقه روشن کرده است، هر نوع تغيير در اين ناحيه بايد با تكيه بر اقتصاد و توسعه برون‌زا و درون‌زاي منطقه رخ دهد؛ البته تأكيد بايد بر اقتصاد درون‌زا باشد. توسعه باید در قالب شیلات، کشاورزی، دامداری و با تکیه بر ظرفیت‌های منطقه‌ای و مردم باشد.
حسيني يادآور مي‌شود: در منطقه مكران نمي‌توانيم اقتصاد ملي منهاي اقتصاد منطقه‌اي داشته باشيم. مردم نگران‌اند كه پروژه‌هايي در اين منطقه اجرا شود و آنها در آن سهمي نداشته باشند؛ همان اتفاقي كه در عسلويه و خوزستان افتاد، دوباره در سيستانوبلوچستان تكرار شود. نيروهاي محلي بيشتر كار حاشيه‌اي و خدماتي انجام دهند و مردم منطقه در جريان توسعه گم شوند.او بيان مي‌كند: اگر توسعه در منطقه مكران فقط توسعه درون‌زا باشد، اتفاق جدیدی در اين منطقه رخ نمی‌دهد. پس تلفیق آنها مهم است و بايد به نحو هنرمندانه‌اي باشد. مردم منطقه بدبینی‌هایی دارند؛ احساس می‌کنند خودشان در توسعه‌ای كه قرار است از بیرون بیاید نقش ندارند و در آهنگ توسعه هضم می‌شوند.
سدهاي جديد و در دست مطالعه
در‌حالي‌كه كارشناسان از فرصت‌هاي ازدست‌رفته سيلاب بلوچستان به دليل تكميل‌نبودن زيرساخت‌هاي آبي در جنوب استان سيستانوبلوچستان سخن مي‌گويند، عباس ساراني، معاونت حفاظت و بهره‌برداري شركت آب منطقه‌اي سيستانوبلوچستان در گفت‌وگو با «شرق» از انجام مطالعه براي سدهاي جديد در اين ناحيه خبر مي‌دهد.
اتابک جعفری به‌عنوان مديرعامل شرکت آب منطقه‌ای سیستان‌وبلوچستان پاسخ‌گويي به انتقادات كارشناسي به نحوه مديريت آب در اين استان را در تماس «شرق» به معاونش واگذار مي‌كند و عباس ساراني به پرسش «شرق» درباره دليل كامل‌نبودن شبكه پاياب سدهاي منطقه و ازدسترفتن حجم زيادي از آب، اين‌گونه پاسخ مي‌دهد: مردم حق دارند چنين سخناني بگويند؛ چون ممكن است در جريان ريز مسائل ما نباشند. تاكنون هر مديريتي براي تأمين آب شده، بر اساس برنامه‌هايي كه داشتيم، انجام شده است. ما براي ساخت تعدادی سد برنامه‌ريزي كرديم. تعدادي از اين سدها ساخته شده است و سدهاي بعدي در جنوب استان در دست مطالعه و بعضا در دست اجرا است.
او ادامه مي‌دهد: مردم پايين‌دست سد پيشين درست مي‌گويند؛ زيرا سيستم انتقال آب به پایین‌دست به‌صورت خط لوله است و ما هم تأكيد داريم كه اين سيستم انتقال تكميل شود. پيگيري‌هايي در اين زمینه انجام شده است. تكميل شبكه نياز به اعتبار دارد. اعتبارات تكميل شبكه هم با توجه به شرايط روز تغيير مي‌كند و عدد كمي نيست.
ساراني مي‌گويد: خط انتقال سد پيشين تا شبكه با هوكلات اجرا شده است و ما از طريق رودخانه به مردم خدمات مي‌دهيم. براي بهينه‌شدن اين خط با اعتبارات امروز حداقل چيزي حدود 500 تا 600 ميليارد تومان در قالب برآوردهاي اوليه نياز به اعتبار داريم.
او اضافه مي‌كند: براي بحث سد زيردان خط لوله آن با كمك اعتباراتي كه داده شد، سال گذشته آب‌وفاضلاب بخشي را انجام داد که حدود هفت تا هشت كيلومتر آن باقي مانده است كه در دست اقدام است. جهاد كشاورزي براي استفاده از اين آب، در گلخانه و... برنامه ريخته است.
به گفته معاونت حفاظت و بهره‌برداري شركت آب منطقه‌اي سيستانوبلوچستان يك‌سري سازه‌هاي كنترلي روي دو رودخانه مهم كاجو و رودخانه باهوكلات طراحي شده است. مطالعات آن انجام شده است اما بحث تأمين اعتبار است كه براي اتمام مطالعات و شروع عمليات اجرائي آن برنامه‌ريزي شده است.
او ادامه مي‌دهد: با پيگيري‌هايي كه كرديم، با توجه به شرايطي كه در چندساله اخير داشتيم و شرايط خاصي از نظر تحريم و... داريم، فعلا امكان آن فراهم نشده است كه اعتباراتي به اين مسئله اختصاص داده شود. شايد توجه عزيزان در بحث سيل به‌گونه‌اي پيش برود كه نياز به اجراي اين پروژه‌ها بيشتر ديده شود و ما بتوانيم براي سال‌هاي آتي طرح‌هاي خود را اجرائي كنيم.
او در واكنش به طرح خانه كشاورز براي ذخيره‌سازي آب سيلاب عنوان مي‌كند: يك بخش عمده اين طرح در حوزه عزيزان ما در منابع طبيعي است. آنها براي بحث‌هاي «گرگرو» (يا گالي) راهكاري به اين شكل داده بودند. اين مسئله بايد مطالعه شود. بخش عمده آن بايد از طريق عزيزان ما در منابع طبيعي مطالعه شود. في‌البداهه نمي‌توان درباره آن نظر داد اما به‌عنوان پيشنهاد خام مي‌تواند مطرح شود. براي پخته‌شدن و عملياتي‌شدن بايد حتما روي آن كار شود ولي به‌عنوان پيشنهاد اوليه قابل طرح است و ممكن است خيلي مؤثر باشد.
با توجه به انبوهي از پروژه‌هاي نيمه‌تمام در منطقه بلوچستان و با توجه به توضيحات معاون آب منطقه‌اي اين استان، حال اين پرسش مطرح مي‌شود كه چرا طرح‌هاي مطالعاتي جديد در منطقه كليد خورده است؟ آيا بهتر نبود هزينه اين مطالعات صرف تكميل زيرساخت‌هاي نيمه‌كاره مي‌شد؟
ليلا مرگن : آمارهاي هواشناسي ابتداي هفته گذشته خبر از وقوع سيلاب در جنوب استان سيستانوبلوچستان مي‌داد اما نبود برنامه درست، به‌دورانداختن الگوهاي سنتي و از سوي ديگر به‌كارنگرفتن صحيح و كامل الگوهاي مدرن، مردم سرزمين سيلاب را با مشكل مواجه كرد. سدهايي كه مخزن آنها به‌موقع خالي نشده بود، نتوانستند سيلاب را براي روزهاي گرم اين استان پشت خود ذخيره كنند. اين سدها سرريز كردند و خانه و زمين‌هاي كشاورزي مردم را از بين بردند. خليل‌الله درخشان عضو شوراي مركزي خانه كشاورز به «شرق» مي‌گويد: در حالي كه مي‌شد اين سيلاب‌ها را به درستي مديريت كرد و تا دو سال آينده نيازهاي مردم را از طريق ايجاد (هوتک)گودال‌هايي در زمين و ذخيره آب آن براي كشاورزي تأمين كرد، كل اين آب به هدر رفت. سيدمحمود حسینی استاندار سابق استان سيستانوبلوچستان هم كه در دهه 70 در منطقه سیستان و بلوچستان استاندار بوده‌اند، با اشاره به سوابق ساخت برخي از سدهاي منطقه به «شرق» عنوان مي‌كند: بيش از پنج دهه است كه شبكه زيردست برخي از اين سدها تكميل نشده است. حاصل آنكه آب، پشت سدهاي بلوچستان ذخيره مي‌شود اما مردم به دليل نبودن شبكه زيردست سد، نمي‌توانند از اين منابع استفاده كنند. به اعتقاد حسيني، وزارت نيرو براي مديريت منابع آب سيستانوبلوچستان هيچ برنامه‌اي ندارد. از سخنان كارشناسان چنين برمي‌آيد كه در سيلاب اخير فرصت‌سوزي شده و به دليل عدم برنامه‌ريزي درست، يك ميليارد مترمكعب از آبي كه در جنوب شرق كشور حكم طلا را دارد، از دست رفته است. در مقابل اين كمبودها و ضعف برنامه‌ريزي كه كارشناسان آن را گوشزد مي‌كنند، عباس ساراني معاونت حفاظت و بهره‌برداري شركت آب منطقه‌اي سيستانوبلوچستان در گفت‌وگو با «شرق» بيان مي‌كند: نبود منابع مالي باعث شده است كه شبكه زيردست سدها كامل نشود. او مي‌گويد: مطالعاتي براي ساخت سازه‌هاي جديد در جنوب سيستانوبلوچستان انجام شده است. حال اين پرسش مطرح است كه چطور در استاني نظير سيستانوبلوچستان با گذشت پنج دهه شبكه زيردست سدها كامل نمي‌شود و پروژه‌هاي نيمه‌كاره توسط مسئولان افتتاح مي‌شود؟
سيل در هفته گذشته، جنوب استان سيستانوبلوچستان را با مشكل مواجه كرد. مديريت سدها در استان مناسب نبود و آب سرريزشده از سدها، خانه‌هاي مردم را برد. به مزارع و باغات آسيب جدي وارد كرد و در نتيجه اين سيلاب، زندگي در صدها روستا و شهر حاشيه درياي عمان با مشكل مواجه شد. در استاني كه هر قطره آب براي ساكنانش حياتي است و مردمان آن بيش از هر جاي ديگري در كشور قدر آب را مي‌دانند، خيلي از شهرهاي منطقه آب شرب ندارند و هوتك‌ها يا همان چاله‌هاي گل‌آلودي كه با آب باران پر مي‌شوند، منبع تأمين‌كننده آب خانوارهاست، حجم زيادي آب در قالب سيلاب از دسترس مردم خارج شد. تأسف‌آور اينكه خلیل‌الله درخشان عضو شورای مرکزی خانه کشاورز ایران و مسئول خانه کشاورز چابهار در گفت‌وگو با «شرق» عنوان مي‌كند: سد زيردان و پيشين را مطالعه كردند تا آب‌هاي منطقه را ذخيره كنند. اين آب قرار بود در فصل مناسب مورد استفاده قرار گيرد اما متأسفانه زيرساخت‌هاي اين سد هنوز تكميل نشده يا ناقص است. بنابراين سدها بدون استفاده مانده‌اند.
او ادامه مي‌دهد: این سدها زیرساخت‌های خوبی بودند و بايد برای مهار سیلاب و استفاده مناسب از منابع آبی و ایجاد اشتغال در دشت حاصلخیز بلوچستان از آنها استفاده مي‌شد اما اين اتفاق رخ نداد.
درخشان مي‌گويد: آمار دارند كه از سد پيشين كه در منطقه باهوكلات واقع شده، بيش از 300 ميليون مترمكعب آب سرريز كرده و آب آن به دريا ريخته است. نیم‌قرن است كه اين سد در منطقه با بی‌آبی‌ها درست شده تا نيازهاي مردم را تأمين كند اما شبكه كشاورزي ندارد. شبكه آب لوله‌كشي و شرب هم ندارد.
او ادامه مي‌دهد: در منطقه دشتياري سد ديگري به اسم سد زيردان داريم كه در بالادست دشتياري ساخته شده است. اين سد هم سال 90 افتتاح شده اما آب آن به دست هيچ روستايي نرسيده است چون شبكه ندارد. از آب هر دو سد استفاده نمی‌شود. اين مسئله باعث شده محيط زيست پایین‌دست سد به هم بخورد و چاه‌های پایین‌دست که کشاورزان از آن استفاده می‌کردند، خشک شود و زندگی پایین‌دست تحت تأثیر شرايط قرار گيرد.
به گفته اين عضو خانه كشاورز، سدهاي يادشده زندگی مردم را خراب کرده‌اند زيرا زیرساخت‌هايی هستند كه نیمه‌تمام بوده و به همين خاطر این مشکلات ایجاد شده است.
ازدسترفتن يك ميليارد مترمكعب آب
درخشان با انتقاد از نبود سازه در پايين‌دست سدها براي ذخيره آبي كه از سد سرريز شده و به سمت دريا مي‌رود، به ازدسترفتن يك ميليارد مترمكعب آب در سيلاب اخير اشاره مي‌كند.
او مي‌گويد: سيل خاك حاصلخيزي را كه حاصل ميليون‌ها سال تلاش طبيعت است، به دريا مي‌ريزد. 14 تا 15 سال است كه براي كاهش خسارات سيلاب طرح‌هايي را ارائه و پيگيري مي‌كنيم. ما گفتیم برای اینکه همیشه مشکل آب منطقه را حل کنید تا به اين ترتيب، توسعه روستايي شكل بگيرد و از حاشيه‌نشيني‌ها جلوگيري شود، به‌عنوان نخستين گام بايد اقتصاد روستاها احيا شود.
اين عضو شوراي مركزي خانه كشاورز بيان مي‌كند: تنها راه توسعه اقتصاد روستايي، استفاده از آب است. در مناطق سيل‌‌زده، سد كهير، زيردان و پيشين موجود است. ساختمان سدهاي زیردان و پیشین تکمیل شده، سد کهیر هم 10 تا 15 درصد از ساختمانش باقی مانده و مطالعات سد زرآباد نیز انجام شده است. اگر این سدها ساخته و شبکه‌هاي مرتبط با آن ایجاد شود، حدود یک میلیارد مترمکعب آب به صورت دائمي پشت سدها ذخیره خواهد شد. با این میزان آب و با تکنولوژی‌هاي جدید، با پنج هزار مترمکعب آب در درون گلخانه‌ها مي‌توان 300 تا 400 تن محصول توليد كرد.
به گفته او، در منطقه بلوچستان در تمام طول سال مي‌توان محصول كشت كرد. اگر سدهاي منطقه تكميل، شبكه‌هاي آبياري آن ساخته و شبكه آب روستايي براي منطقه ايجاد شود، بيش از هزار روستا در پايين‌دست اين سدها وجود دارند كه مي‌توانند از محل سيلاب زندگي خود را سپري كنند.
درخشان آب پشت سدها را حق مردم پايين‌دست سدها مي‌داند و بر اين باور است كه در‌حال‌حاضر مردم به دليل نبود آب، به حاشيه‌نشيني روي آورده‌اند و جمعيت حاشيه‌نشين چابهار بيشتر از خود شهر شده است. به اعتقاد او، سيلاب و بی‌توجهی به زيرساخت‌هاي مناسب براي كشاورزي در دشت، مردم را به سمت حاشيه‌نشيني هدايت كرده است.
عضو خانه كشاورز چابهار تأكيد مي‌كند: با توجه به شرايط آب‌وهوايي منطقه مي‌توان با توري، گلخانه‌هايي كه قيمت آنها 50 درصد كمتر از ديگر نقاط كشور است، احداث كرد. هدف از ساخت اين گلخانه‌ها، كنترل رطوبت هوا و ايجاد صرفهجويي در مصرف آب است. با چنين گلخانه‌هايي، با صرف پنج هزار مترمكعب آب مي‌توان 250 تا 300 تن محصول توليد كرد.
او مي‌گويد: اگر در منطقه مجتمع کشاورزی تعریف شود، در دشتی که از زرآباد شروع می‌شود و به ریمدان و باهوکلات می‌رسد، در يك نوار نزدیک به 350 تا 400 کیلومتري مي‌توان مجتمع‌هاي مختلف ايجاد كرد. اگر به همه روستاها آب برسانیم، هر روستایی مي‌تواند تولیدکننده شود و در محوطه خانه خود به توليد مشغول شود؛ به اين ترتيب روستايي‌ها به حاشیه‌نشيني هم روي نمي‌آورند.
ذخيره‌سازي آب در عمق زمين يك ضرورت
عضو خانه كشاورز چابهار يادآور مي‌شود: برای آب‌های پایین‌دست سد باید چاره‌ای بیندیشیم و براي مديريت آب‌های اضافه بر حجم سدها باید برنامه داشته باشیم. ذخیره‌سازی را باید در عمق زمین انجام دهیم و به‌جای بستن دیواره بتونی جلوی رودخانه‌ها که چاه‌هاي پایین‌دست را دچار مشکل كند، باید شبکه درست کنیم و اين آب‌ها را مدیریت كرده و به دشت منتقل کنیم.
او ادامه مي‌دهد: بايد دریاچه مصنوعی درست کنیم. بافت خاک دشت نفوذناپذیر است و با احداث گودال‌هايي مي‌توان درياچه درست كرد. با خاك حاصل از ايجاد گودال، مي‌توان مناطق مرتفعي درست كرد كه تبديل به سكونتگاه مردم شود. به اين ترتيب در زمان وقوع سيل خانه‌هاي مردم هم خراب نمي‌شود.
درخشان مي‌گويد: در طول دشت مي‌توانيم ده‌ها سازه به اين شكل درست کنیم. اين سازه‌هاي سنتی كه در مقیاس کوچک‌تر بین پنج هزار تا 20 هزار مترمكعب آب را نگه می‌دارد، در‌حال‌حاضر از سوی مردم استفاده مي‌شود. با یک بار بارندگی، چنين گودال‌هايي تا دو سال آب دارد. این داستان باعث می‌شود این آب‌ها بعد از سيلاب براي مردم باقي بماند و با اين آب، مردم اقتصادشان را زنده نگه دارند.او عنوان مي‌كند: اگر این اتفاقات نیفتد و سیلاب بیاید، خانه مردم را می‌برد. اگر دولت یک میلیارد دلار از صندوق ذخیره ارزی برای ساماندهی شبکه آب جنوب بلوچستان برداشت کند، بخش عمده مشکلات ما حل می‌شود.به گفته درخشان، در‌حال‌حاضر آب منطقه‌اي، روزانه نفري 15 ليتر آب براي شرب بين مردم جنوب بلوچستان توزيع مي‌كند كه در سيلاب اخير، به دليل تخريب جاده‌ها، توزيع آب متوقف شد. با این رویه مشکل حل نمی‌شود. ادب و نجابت مردم بلوچستان نباید باعث شود اين مردم فراموش شوند.
مديريت آب در بلوچستان بايد تقويت شود
سيدمحمود حسینی، استاندار اسبق سيستان و بلوچستان كه از سال 76 تا 81 در اين منطقه مدیریت کرده است، در گفت‌وگو با «شرق»، عملكرد وزارت نيرو در سيستانوبلوچستان را نامناسب توصيف مي‌كند. او مي‌گويد: مدیریت آب در اين استان باید تقویت شود و وزارت نيرو رويه‌اش را تغيير دهد.
به گفته حسيني، سد زيردان با 245 ميليون مترمكعب مخزن سد، در‌حال‌حاضر به دليل نبود شبكه به حوضچه تبخير تبديل شده است و پايين‌دست سد از مزاياي آن محروم هستند.
حسيني اضافه مي‌كند: سد پیشین هم مدت‌ها طول کشید تا مستحدثات زیر دستش كامل شود و سدهای انحرافی، کانال‌ها و انهار آن ایجاد شود. عمليات احداث سد پیشین سال 52 شروع شده و سال 72 در دولت آقای هاشمی افتتاح شده است. در سال 76 که من آنجا رفتم، هنوز مستحدثات پایین‌دست آن به‌طور کامل ایجاد نشده بود. واقعا چرا اين همه در تكميل اين پروژه فاصله افتاده است؟ این سدها اگر زیردست‌هایش آماده نشود، اين مخزن صرفا آب را تبخير مي‌كند.
او با اشاره به تكميل ظرفيت سدهاي منطقه بعد از سيلاب اخير بيان مي‌كند: سد پيشين در سيلاب هفته گذشته چندين‌بار سرريز كرده است.
به گفته حسيني، در‌حال‌حاضر سد كهير 85 درصد پيشرفت فيزيكي دارد؛ دليلش اين است كه اين سد با اعتبارات بانك توسعه اسلامي ساخته شده است و نتوانستند با همان اعتبارات، سد را تكميل كنند. این مسئله خیلی جای سؤال دارد. چرا اولویت این استان این نيست که هرچه زودتر بقیه سد کهیر را تکمیل کنند يا زیردست سدها را تکمیل کنند تا آب را به نحو مناسب جمعآوري و توزیع کنند؟
او تأكيد مي‌كند: نظر مردم منطقه اين است كه آب رودخانههاي منطقه مكران بايد صرف كشاورزي، كسب‌وكار مردم، محيط زيست و شرب شود. اگر قرار است صنعتي آنجا مستقر شود، بايد آب آن از طريق آب‌شيرين‌كن‌ها تأمين شود. حتي بخشي از آب شرب استان را هم بايد از آب‌شيرين‌كن‌ها تأمين كنند.
استاندار سابق سيستانوبلوچستان اضافه مي‌كند: بر اساس مطالعات و سياست‌گذاري‌هاي شركت مهندسي آب‌وفاضلاب، آب شهرها و روستاها تا شعاع صدكيلومتري از خط ساحلي بايد به‌وسیله آب‌شيرين‌كن‌ها تأمين شود. اين سياست‌گذاري خيلي مهم است و مردم را دلگرم مي‌كند. شغل اكثر ساكنان اين منطقه كه كرانه‌هاي مكران ناميده مي‌شود و از گواتر تا ميناب ادامه دارد، كشاورزي است و بايد در برنامه‌هاي توسعه‌اي به اين مسئله توجه شود.
او مي‌گويد: بر اساس مطالعاتی كه دانشگاه شهید بهشتی انجام داده و وضعيت سیاست‌های توسعه را در این منطقه روشن کرده است، هر نوع تغيير در اين ناحيه بايد با تكيه بر اقتصاد و توسعه برون‌زا و درون‌زاي منطقه رخ دهد؛ البته تأكيد بايد بر اقتصاد درون‌زا باشد. توسعه باید در قالب شیلات، کشاورزی، دامداری و با تکیه بر ظرفیت‌های منطقه‌ای و مردم باشد.
حسيني يادآور مي‌شود: در منطقه مكران نمي‌توانيم اقتصاد ملي منهاي اقتصاد منطقه‌اي داشته باشيم. مردم نگران‌اند كه پروژه‌هايي در اين منطقه اجرا شود و آنها در آن سهمي نداشته باشند؛ همان اتفاقي كه در عسلويه و خوزستان افتاد، دوباره در سيستانوبلوچستان تكرار شود. نيروهاي محلي بيشتر كار حاشيه‌اي و خدماتي انجام دهند و مردم منطقه در جريان توسعه گم شوند.او بيان مي‌كند: اگر توسعه در منطقه مكران فقط توسعه درون‌زا باشد، اتفاق جدیدی در اين منطقه رخ نمی‌دهد. پس تلفیق آنها مهم است و بايد به نحو هنرمندانه‌اي باشد. مردم منطقه بدبینی‌هایی دارند؛ احساس می‌کنند خودشان در توسعه‌ای كه قرار است از بیرون بیاید نقش ندارند و در آهنگ توسعه هضم می‌شوند.
سدهاي جديد و در دست مطالعه
در‌حالي‌كه كارشناسان از فرصت‌هاي ازدست‌رفته سيلاب بلوچستان به دليل تكميل‌نبودن زيرساخت‌هاي آبي در جنوب استان سيستانوبلوچستان سخن مي‌گويند، عباس ساراني، معاونت حفاظت و بهره‌برداري شركت آب منطقه‌اي سيستانوبلوچستان در گفت‌وگو با «شرق» از انجام مطالعه براي سدهاي جديد در اين ناحيه خبر مي‌دهد.
اتابک جعفری به‌عنوان مديرعامل شرکت آب منطقه‌ای سیستان‌وبلوچستان پاسخ‌گويي به انتقادات كارشناسي به نحوه مديريت آب در اين استان را در تماس «شرق» به معاونش واگذار مي‌كند و عباس ساراني به پرسش «شرق» درباره دليل كامل‌نبودن شبكه پاياب سدهاي منطقه و ازدسترفتن حجم زيادي از آب، اين‌گونه پاسخ مي‌دهد: مردم حق دارند چنين سخناني بگويند؛ چون ممكن است در جريان ريز مسائل ما نباشند. تاكنون هر مديريتي براي تأمين آب شده، بر اساس برنامه‌هايي كه داشتيم، انجام شده است. ما براي ساخت تعدادی سد برنامه‌ريزي كرديم. تعدادي از اين سدها ساخته شده است و سدهاي بعدي در جنوب استان در دست مطالعه و بعضا در دست اجرا است.
او ادامه مي‌دهد: مردم پايين‌دست سد پيشين درست مي‌گويند؛ زيرا سيستم انتقال آب به پایین‌دست به‌صورت خط لوله است و ما هم تأكيد داريم كه اين سيستم انتقال تكميل شود. پيگيري‌هايي در اين زمینه انجام شده است. تكميل شبكه نياز به اعتبار دارد. اعتبارات تكميل شبكه هم با توجه به شرايط روز تغيير مي‌كند و عدد كمي نيست.
ساراني مي‌گويد: خط انتقال سد پيشين تا شبكه با هوكلات اجرا شده است و ما از طريق رودخانه به مردم خدمات مي‌دهيم. براي بهينه‌شدن اين خط با اعتبارات امروز حداقل چيزي حدود 500 تا 600 ميليارد تومان در قالب برآوردهاي اوليه نياز به اعتبار داريم.
او اضافه مي‌كند: براي بحث سد زيردان خط لوله آن با كمك اعتباراتي كه داده شد، سال گذشته آب‌وفاضلاب بخشي را انجام داد که حدود هفت تا هشت كيلومتر آن باقي مانده است كه در دست اقدام است. جهاد كشاورزي براي استفاده از اين آب، در گلخانه و... برنامه ريخته است.
به گفته معاونت حفاظت و بهره‌برداري شركت آب منطقه‌اي سيستانوبلوچستان يك‌سري سازه‌هاي كنترلي روي دو رودخانه مهم كاجو و رودخانه باهوكلات طراحي شده است. مطالعات آن انجام شده است اما بحث تأمين اعتبار است كه براي اتمام مطالعات و شروع عمليات اجرائي آن برنامه‌ريزي شده است.
او ادامه مي‌دهد: با پيگيري‌هايي كه كرديم، با توجه به شرايطي كه در چندساله اخير داشتيم و شرايط خاصي از نظر تحريم و... داريم، فعلا امكان آن فراهم نشده است كه اعتباراتي به اين مسئله اختصاص داده شود. شايد توجه عزيزان در بحث سيل به‌گونه‌اي پيش برود كه نياز به اجراي اين پروژه‌ها بيشتر ديده شود و ما بتوانيم براي سال‌هاي آتي طرح‌هاي خود را اجرائي كنيم.
او در واكنش به طرح خانه كشاورز براي ذخيره‌سازي آب سيلاب عنوان مي‌كند: يك بخش عمده اين طرح در حوزه عزيزان ما در منابع طبيعي است. آنها براي بحث‌هاي «گرگرو» (يا گالي) راهكاري به اين شكل داده بودند. اين مسئله بايد مطالعه شود. بخش عمده آن بايد از طريق عزيزان ما در منابع طبيعي مطالعه شود. في‌البداهه نمي‌توان درباره آن نظر داد اما به‌عنوان پيشنهاد خام مي‌تواند مطرح شود. براي پخته‌شدن و عملياتي‌شدن بايد حتما روي آن كار شود ولي به‌عنوان پيشنهاد اوليه قابل طرح است و ممكن است خيلي مؤثر باشد.
با توجه به انبوهي از پروژه‌هاي نيمه‌تمام در منطقه بلوچستان و با توجه به توضيحات معاون آب منطقه‌اي اين استان، حال اين پرسش مطرح مي‌شود كه چرا طرح‌هاي مطالعاتي جديد در منطقه كليد خورده است؟ آيا بهتر نبود هزينه اين مطالعات صرف تكميل زيرساخت‌هاي نيمه‌كاره مي‌شد؟