پساكرونا و روزهاي شلوغ اردوغان
امير دميرتاش. كارشناس امور تركيه
در‌حالی‌که به نظر می‌رسد که تمام دنیا توجه خود را معطوف به مقابله با ویروس کرونا کرده‌اند و تلاش می‌کنند تا آسیب‌های شیوع این ویروس به حداقل برسد، اما به نظر می‌رسد ترکیه مسیری دیگر را طی می‌کند و سیاست خارجی این کشور نشانه‌هایی از پویایی از خود بروز می‌دهد. اوایل ماه آوریل در لیبی، دولت توافق ملی که ازسوی سازمان ملل به رسمیت شناخته می‌شود و مورد حمایت ترکیه قرار دارد، ضربه‌‌ای مهم به ارتش ملی لیبی به رهبری ژنرال خلیفه حفتر وارد کرد و توانست شهرهای مهم سبرتا، سورمان و العجیلات در غرب لیبی را از کنترل شبه‌نظامیان وابسته به خلیفه حفتر خارج کند.این پیروزی برای دولت توافق ملی لیبی در شرایطی حاصل شد که تا قبل از آن تحولات در جنگ داخلی این کشور به گونه‌‌ای پیش می‌رفت که به نظر می‌رسید ژنرال حفتر پیروز این جنگ شش ساله خواهد بود. نیروهای وفادار به حفتر در ماه ژانویه موفق شدند بندر استراتژیک سرت در ساحل دریای مدیترانه را که خروجی حیاتی برای صادرات نفت لیبی محسوب می‌شود، به تصرف خود درآورند و این رویداد ورق را به سود ژنرال حفتر برگرداند. در این میان، مهم‌ترین انگیزه ترکیه برای مداخله در لیبی به دریای مدیترانه مربوط می‌شود. آنکارا نگران تقسیم مدیترانه شرقی میان یونان و قبرس است و در صورت کنترل کامل این دو کشور بر شرق مدیترانه، کشتی‌رانی ترکیه در این قسمت در صورت عدم موافقت یونان با چالش روبه‌رو می‌شود.علاوه بر این، ذخایر ارزشمند هیدروکربن در اطراف جزیره قبرس هم مورد توجه آنکارا قرار دارد. ترکیه ادعا می‌کند که قبرس در صورت بهره‌برداری از این ذخایر، حاضر نیست بخش ترک‌نشین این جزیره را سهیم کند و بنابراین خود را مسئول تأمین نیازهای ترک‌های قبرس می‌داند. از سوی دیگر فرانسه، روسیه و امارات متحده عربی هم با ابزارهای نظامی و سیاسی خود از ژنرال حفتر حمایت می‌کنند. آنکارا امیدوار است تا با ادامه حمایت دولت طرفدار ترکیه در لیبی، قرارداد دریایی را که با فیاض السراج، نخست‌وزیر لیبی، امضا کرده بود، زنده نگه دارد و هر طرحی را که برای ازبین‌بردن این توافق ریخته شده است، ناکام کند. دستاوردهای مهم ترکیه در لیبی در نتیجه تضعیف جبهه ضدترکیه حاصل شده که یکی از مهم‌ترین عوامل آن شیوع ویروس کروناست؛ به بیان ساده، ترکیه چندان از این بیماری همه‌گیر صدمه ندیده و از این فرصت برای پیشبرد منافع خود در لیبی استفاده می‌کند. امارات متحده عربی، بزرگ‌ترین حامی مالی ژنرال حفتر، با توجه به کاهش شدید قیمت نفت به‌دلیل کاهش تقاضای ناشی از شیوع بیماری کرونا با مشکلات زیادی روبه‌رو شده و حمایت مالی ابوظبی از حفتر در لیبی دشوارتر شده است. دولت امارات در 20 آوریل اعلام کرد که برای مقابله با صدمات ناشی از کاهش شدید قیمت نفت، هفت میلیارد دلار وام گرفته است.
دست‌های بسته پوتین
علاوه بر این، روسیه هم برای تأمین حضور پرهزینه خود در سوریه و اوکراین، با توجه به تحریم‌های آمریکا دردسرهای زیادی دارد. کاهش قیمت نفت و کاسته‌شدن از ارزش روبل هم باعث شده تا درباره حضور و تعهدات خود در لیبی ارزیابی دوباره‌‌ای داشته باشد. خروج بسیاری از نیروهای گروه شبه‌نظامی روسی «واگنر» که از خلیفه حفتر حمایت می‌کند، هم‌زمان شد با کاهش قیمت نفت در اواخر ماه فوریه. الکساندر شومیلین یک دیپلمات سابق روسیه که مرکز دولتی اروپا- خاورمیانه در مسکو را مدیریت می‌کند وضعیت روسیه در سوریه را پرچالش می‌داند و می‌گوید: «سوریه به دردسری بزرگ برای پوتین تبدیل شده است». درنهایت، تصمیم ناگهانی پوتین برای بیرون‌کشیدن «روس نفت» غول نفتی روسیه از ونزوئلا در ماه مارس نشانه واضح دیگری بود از اینکه تعهدات و ماجراجویی‌های مسکو فراتر از توانش گسترش یافته و ادامه این تعهدات برای پوتین میسر نیست.
چالش‌های فرانسه
در فرانسه، امانوئل مکرون با این عقیده به حمایت از حفتر پرداخت تا در سایه حضور یک دولت استبدادی مورد حمایت پاریس در لیبی، بتواند سیاست‌های خود در مستعمرات سابق فرانسه در شمال و غرب آفریقا را ساده‌تر از قبل پیش ببرد. با این حال، مجموعه‌‌ای از پیش‌فرض‌ها و تحولات باعث شد تا پاریس در سیاست‌های آفریقایی بازبینی کند. نشانه‌هایی آشکار از اوضاع نامساعد فرانسه در آفریقای غربی مشاهده می‌شود. تلفات ارتش فرانسه در عملیات بارخان در حال افزایش است. این عملیات در سال 2014 آغاز شد و تاکنون پنج هزار نظامی در آن کشته شده‌اند. این امر باعث شده تا پاریس نتواند آنچنان که می‌خواهد به لیبی توجه کند.در نوامبر 2019، دو هلی‌کوپتر فرانسوی در تعقیب شبه‌نظامیان در مالی با یکدیگر برخورد کردند و تمام 13 سرباز فرانسوی سوار بر این هلی‌کوپترها کشته شدند. ناو هواپیمابر شارل دوگل تنها ناو هواپیمابر هسته‌ای فرانسه که به‌عنوان عامل بازدارنده در برابر پیشروی نیروی دریایی و هوایی ترکیه در لیبی، در منطقه حضور داشت مدتی است که به‌دلیل ابتلای هزار نفر از کارکنانش به ویروس کرونا خارج از مأموریت قرار دارد. علاوه بر این، درگیری‌های فرانسه در منطقه
ساحل در مرکز آفریقا هم باعث عدم توجه پاریس به لیبی شده است.ترکیه از این شرایط ناشی از شیوع ویروس کرونا به عنوان فرصتی بزرگ استفاده کرده است. آنکارا هفته گذشته در یک اقدام بی‌سابقه، 11 جنگنده اف-16 همراه با رادار هشدار اولیه و دیگر هواپیماهای پشتیبان را برای کنترل فضای هوایی تحت کنترل نیروهای ژنرال حفتر به لیبی فرستاد. اقدامی که یک پیام روشن داشت: ترکیه آماده است تا در لیبی نقشی پررنگ‌تر ایفا کند. ترکیه در سال گذشته تعداد زیادی تجهیزات و تسلیحات شامل هواپیماهای بدون سرنشین، وسایل نقلیه زرهی، ابزارهای جنگ الکترونیکی، سلاح‌های لیزری و سلاح‌های دیگری را برای دولت توافق ملی لیبی ارسال کرده است. در میان این تجهیزات، هواپیماهای بدون سرنشین با هزینه ساخت پایین اما کارآمدی بسیار بالا می‌تواند چهره میدان نبرد در لیبی را دگرگون کند. پیش از این هم نیروهای سراج با بهره‌گیری از هواپیماهای بدون سرنشین ترکیه توانستند ضرباتی به ژنرال حفتر وارد کنند.ترکیه در حوزه سیاست خارجی خود امتیازات دیگری هم کسب کرده است. این کشور در اوایل آوریل تدارکات و تجهیزات پزشکی به ایتالیا و اسپانیا ارسال کرد. این دو کشور در میان کشورهایی قرار
دارند که بیشترین قربانی را در جریان شیوع ویروس کرونا داشته‌اند اما آنچه برای ترکیه اهمیت بیشتری دارد این است که ایتالیا و اسپانیا می‌توانند در برابر بلوک فرانسه- یونان، در کنار آنکارا قرار گیرند. این اقدام آنکارا زمانی صورت گرفت که ایتالیا و اسپانیا از اتحادیه اروپا تقاضای تجهیزات و تدارکات کردند، اما با واکنش سرد بروکسل روبه‌رو شدند. این وضعیت زمانی بیشتر به سود ترکیه شد که فرانسه حدود شش میلیون ماسک مورد نیاز ایتالیا و اسپانیا را مصادره کرد. ایتالیا حتی قبل از شیوع ویروس کرونا نزدیکی بیشتری به سیاست‌های ترکیه در لیبی داشت و از دولت سراج حمایت کرد و از ورود فرانسه به بحران لیبی به سود ژنرال حفتر ابراز نگرانی کرده بود. به نظر می‌رسد این بیماری همه‌گیر باعث ایجاد فرصت‌های قابل توجهی در حوزه سیاست خارجی برای ترکیه شده و این کشور می‌خواهد از کاهش توانایی رقبای خود در مدیترانه شرقی، به‌ویژه در لیبی برای تقویت موقعیت خود در برابر اتحادیه اروپا استفاده کند. باید انتظار سیاست خارجی فعال‌تری از سوی ترکیه در دوران پساکرونا داشته باشیم.
در‌حالی‌که به نظر می‌رسد که تمام دنیا توجه خود را معطوف به مقابله با ویروس کرونا کرده‌اند و تلاش می‌کنند تا آسیب‌های شیوع این ویروس به حداقل برسد، اما به نظر می‌رسد ترکیه مسیری دیگر را طی می‌کند و سیاست خارجی این کشور نشانه‌هایی از پویایی از خود بروز می‌دهد. اوایل ماه آوریل در لیبی، دولت توافق ملی که ازسوی سازمان ملل به رسمیت شناخته می‌شود و مورد حمایت ترکیه قرار دارد، ضربه‌‌ای مهم به ارتش ملی لیبی به رهبری ژنرال خلیفه حفتر وارد کرد و توانست شهرهای مهم سبرتا، سورمان و العجیلات در غرب لیبی را از کنترل شبه‌نظامیان وابسته به خلیفه حفتر خارج کند.این پیروزی برای دولت توافق ملی لیبی در شرایطی حاصل شد که تا قبل از آن تحولات در جنگ داخلی این کشور به گونه‌‌ای پیش می‌رفت که به نظر می‌رسید ژنرال حفتر پیروز این جنگ شش ساله خواهد بود. نیروهای وفادار به حفتر در ماه ژانویه موفق شدند بندر استراتژیک سرت در ساحل دریای مدیترانه را که خروجی حیاتی برای صادرات نفت لیبی محسوب می‌شود، به تصرف خود درآورند و این رویداد ورق را به سود ژنرال حفتر برگرداند. در این میان، مهم‌ترین انگیزه ترکیه برای مداخله در لیبی به دریای مدیترانه مربوط می‌شود. آنکارا نگران تقسیم مدیترانه شرقی میان یونان و قبرس است و در صورت کنترل کامل این دو کشور بر شرق مدیترانه، کشتی‌رانی ترکیه در این قسمت در صورت عدم موافقت یونان با چالش روبه‌رو می‌شود.علاوه بر این، ذخایر ارزشمند هیدروکربن در اطراف جزیره قبرس هم مورد توجه آنکارا قرار دارد. ترکیه ادعا می‌کند که قبرس در صورت بهره‌برداری از این ذخایر، حاضر نیست بخش ترک‌نشین این جزیره را سهیم کند و بنابراین خود را مسئول تأمین نیازهای ترک‌های قبرس می‌داند. از سوی دیگر فرانسه، روسیه و امارات متحده عربی هم با ابزارهای نظامی و سیاسی خود از ژنرال حفتر حمایت می‌کنند. آنکارا امیدوار است تا با ادامه حمایت دولت طرفدار ترکیه در لیبی، قرارداد دریایی را که با فیاض السراج، نخست‌وزیر لیبی، امضا کرده بود، زنده نگه دارد و هر طرحی را که برای ازبین‌بردن این توافق ریخته شده است، ناکام کند. دستاوردهای مهم ترکیه در لیبی در نتیجه تضعیف جبهه ضدترکیه حاصل شده که یکی از مهم‌ترین عوامل آن شیوع ویروس کروناست؛ به بیان ساده، ترکیه چندان از این بیماری همه‌گیر صدمه ندیده و از این فرصت برای پیشبرد منافع خود در لیبی استفاده می‌کند. امارات متحده عربی، بزرگ‌ترین حامی مالی ژنرال حفتر، با توجه به کاهش شدید قیمت نفت به‌دلیل کاهش تقاضای ناشی از شیوع بیماری کرونا با مشکلات زیادی روبه‌رو شده و حمایت مالی ابوظبی از حفتر در لیبی دشوارتر شده است. دولت امارات در 20 آوریل اعلام کرد که برای مقابله با صدمات ناشی از کاهش شدید قیمت نفت، هفت میلیارد دلار وام گرفته است.
دست‌های بسته پوتین
علاوه بر این، روسیه هم برای تأمین حضور پرهزینه خود در سوریه و اوکراین، با توجه به تحریم‌های آمریکا دردسرهای زیادی دارد. کاهش قیمت نفت و کاسته‌شدن از ارزش روبل هم باعث شده تا درباره حضور و تعهدات خود در لیبی ارزیابی دوباره‌‌ای داشته باشد. خروج بسیاری از نیروهای گروه شبه‌نظامی روسی «واگنر» که از خلیفه حفتر حمایت می‌کند، هم‌زمان شد با کاهش قیمت نفت در اواخر ماه فوریه. الکساندر شومیلین یک دیپلمات سابق روسیه که مرکز دولتی اروپا- خاورمیانه در مسکو را مدیریت می‌کند وضعیت روسیه در سوریه را پرچالش می‌داند و می‌گوید: «سوریه به دردسری بزرگ برای پوتین تبدیل شده است». درنهایت، تصمیم ناگهانی پوتین برای بیرون‌کشیدن «روس نفت» غول نفتی روسیه از ونزوئلا در ماه مارس نشانه واضح دیگری بود از اینکه تعهدات و ماجراجویی‌های مسکو فراتر از توانش گسترش یافته و ادامه این تعهدات برای پوتین میسر نیست.
چالش‌های فرانسه
در فرانسه، امانوئل مکرون با این عقیده به حمایت از حفتر پرداخت تا در سایه حضور یک دولت استبدادی مورد حمایت پاریس در لیبی، بتواند سیاست‌های خود در مستعمرات سابق فرانسه در شمال و غرب آفریقا را ساده‌تر از قبل پیش ببرد. با این حال، مجموعه‌‌ای از پیش‌فرض‌ها و تحولات باعث شد تا پاریس در سیاست‌های آفریقایی بازبینی کند. نشانه‌هایی آشکار از اوضاع نامساعد فرانسه در آفریقای غربی مشاهده می‌شود. تلفات ارتش فرانسه در عملیات بارخان در حال افزایش است. این عملیات در سال 2014 آغاز شد و تاکنون پنج هزار نظامی در آن کشته شده‌اند. این امر باعث شده تا پاریس نتواند آنچنان که می‌خواهد به لیبی توجه کند.در نوامبر 2019، دو هلی‌کوپتر فرانسوی در تعقیب شبه‌نظامیان در مالی با یکدیگر برخورد کردند و تمام 13 سرباز فرانسوی سوار بر این هلی‌کوپترها کشته شدند. ناو هواپیمابر شارل دوگل تنها ناو هواپیمابر هسته‌ای فرانسه که به‌عنوان عامل بازدارنده در برابر پیشروی نیروی دریایی و هوایی ترکیه در لیبی، در منطقه حضور داشت مدتی است که به‌دلیل ابتلای هزار نفر از کارکنانش به ویروس کرونا خارج از مأموریت قرار دارد. علاوه بر این، درگیری‌های فرانسه در منطقه
ساحل در مرکز آفریقا هم باعث عدم توجه پاریس به لیبی شده است.ترکیه از این شرایط ناشی از شیوع ویروس کرونا به عنوان فرصتی بزرگ استفاده کرده است. آنکارا هفته گذشته در یک اقدام بی‌سابقه، 11 جنگنده اف-16 همراه با رادار هشدار اولیه و دیگر هواپیماهای پشتیبان را برای کنترل فضای هوایی تحت کنترل نیروهای ژنرال حفتر به لیبی فرستاد. اقدامی که یک پیام روشن داشت: ترکیه آماده است تا در لیبی نقشی پررنگ‌تر ایفا کند. ترکیه در سال گذشته تعداد زیادی تجهیزات و تسلیحات شامل هواپیماهای بدون سرنشین، وسایل نقلیه زرهی، ابزارهای جنگ الکترونیکی، سلاح‌های لیزری و سلاح‌های دیگری را برای دولت توافق ملی لیبی ارسال کرده است. در میان این تجهیزات، هواپیماهای بدون سرنشین با هزینه ساخت پایین اما کارآمدی بسیار بالا می‌تواند چهره میدان نبرد در لیبی را دگرگون کند. پیش از این هم نیروهای سراج با بهره‌گیری از هواپیماهای بدون سرنشین ترکیه توانستند ضرباتی به ژنرال حفتر وارد کنند.ترکیه در حوزه سیاست خارجی خود امتیازات دیگری هم کسب کرده است. این کشور در اوایل آوریل تدارکات و تجهیزات پزشکی به ایتالیا و اسپانیا ارسال کرد. این دو کشور در میان کشورهایی قرار
دارند که بیشترین قربانی را در جریان شیوع ویروس کرونا داشته‌اند اما آنچه برای ترکیه اهمیت بیشتری دارد این است که ایتالیا و اسپانیا می‌توانند در برابر بلوک فرانسه- یونان، در کنار آنکارا قرار گیرند. این اقدام آنکارا زمانی صورت گرفت که ایتالیا و اسپانیا از اتحادیه اروپا تقاضای تجهیزات و تدارکات کردند، اما با واکنش سرد بروکسل روبه‌رو شدند. این وضعیت زمانی بیشتر به سود ترکیه شد که فرانسه حدود شش میلیون ماسک مورد نیاز ایتالیا و اسپانیا را مصادره کرد. ایتالیا حتی قبل از شیوع ویروس کرونا نزدیکی بیشتری به سیاست‌های ترکیه در لیبی داشت و از دولت سراج حمایت کرد و از ورود فرانسه به بحران لیبی به سود ژنرال حفتر ابراز نگرانی کرده بود. به نظر می‌رسد این بیماری همه‌گیر باعث ایجاد فرصت‌های قابل توجهی در حوزه سیاست خارجی برای ترکیه شده و این کشور می‌خواهد از کاهش توانایی رقبای خود در مدیترانه شرقی، به‌ویژه در لیبی برای تقویت موقعیت خود در برابر اتحادیه اروپا استفاده کند. باید انتظار سیاست خارجی فعال‌تری از سوی ترکیه در دوران پساکرونا داشته باشیم.