به مناسبت زادروز «پرویز مشکاتیان»
پرچمدار جریان مدرن موسیقی سنتی
حمید فرید
24 اردیبهشت زادروز 65 سالگی سرو ِآزادِ موسیقی ایران؛ پرویز مشکاتیان است. تولد مردی که صبر بسیار بباید «تا دگر مادر گیتی چو تو فرزند بزاید». پرویز مشکاتیان را میتوان از پرچمداران جریان مدرن موسیقی سنتی دانست. او در بسیاری از آثار خود چه در آهنگسازی و چه نوازندگی رگههای تازهای از موسیقی سنتی را به رخ کشید و رها از قید و بند عنوان کار کرد. ساز بهانهای بود برای بیان احساساتش با مخاطب و در هیچ کدام از آثارش درگیر تکنیکی خاص در بیان این احساس نشد. تصنیف «لحظه دیدار»، تصنیف «قاصدک» و از همه آنها عجیبتر، تصنیف «هست شب» با صدای محمدرضا شجریان همگی جزء آثار مدرن موسیقی سنتی به شمار میآیند.
آثار مشکاتیان تکبهتک قابلبحث است و برای هرکدامشان میشود یک یادداشت بلندبالا نوشت. از لحن خاص در نوازندگی سنتور که جریان تازهای را در برخورد با این ساز به وجود آورد تا ساخت قطعات درخشان برای سنتور و ساخت رپرتوآرهای درخشانتر برای ارکستر و صدالبته تسلط ویژه او بر شعر فارسی، همه و همه از استعدادهای فردی است که زود از دنیا رفت و میشد تا چند برابر آثار زیاد و شاخصش، اثر به یادگار بگذارد. هر چند «مردن عاشق نمیمیراندش / در چراغی تازه میگیراندش».
وجه تمایز پرویز مشکاتیان، آن شوریدگی و شیدایی در لحن ساز و آثارش است، با همه این تعاریف شیوه نوازندگی مشکاتیان تأثیرگرفته از گذشتگان بود. اگر در آثار وی کمی تأمل کنیم ردپای بسیاری از بزرگان موسیقی ایران را خواهیم دید. نکتهای که همیشه مشکاتیان به شاگردان خود گوشزد میکرد؛ «تا زمانی در مسیر هنری خود موفق خواهید بود که از ریشهها و هویت خود فاصله نگیرید». گوش حساسش و فراگیری بینظیرش دلیل دریافت بهترینها در گوشههای ردیف بود و آن را با آرایشی جدید با ذکر «برداشت از» تحویل جامعه میداد و ترسی از این نداشت که بگویند کار برگرفته از فلان گوشه است، صدای سازهای گروهش همیشه کوک بود. ارزش کارهایش حتی در آثار منتشرنشده او نیز مشهود است که تنها در کنسرت با همراهی هنرمندان فقط یک بار اجرا شده و هرگز به انتشار نرسید. مشكاتيان با بلندپروازي و ساختارشكني در عرصه موسيقي ايراني حرکت کرد. او به واسطه نگاه انتولوژيك، اگزيستانسيال و فلسفي به موسيقي، با تفكيك معناشناختي «اصالت» و «سنت»، در عين عنايت به اصالت، از سنتها فرافكني و بلندپروازي کرد. اصالت در بينش، نگرش و منش مشكاتيان، اساسا معناي جزمي ندارد، معناي «اصالت» در افق
ذهني و فلسفي او بسي فراتر از رديفگرايي و سنتگرايي است، بلكه وقتي عنوان اصالت در ذهن، زبان و ضمير وي نقش ميبندد، تمامي زوايا و ظرايف فرهنگ اصيل ايراني، از معماري گرفته تا ادبيات، تداعي ميشود. هرگاه مشكاتيان از حافظ، خواجو، سعدي، عطار، مولوي، بايزيد بسطامي و... سخن ميگويد، گويي وي چهره در چهره آنان دوخته، آنان را با جان و دل، درك و لمس كرده است و در آثارش «آنی» که حافظ از آن میگوید را میتوان احساس کرد. اگر کمی در آثار و نواختههای پرویز مشکاتیان متمرکز شویم، میبینیم در بسیاری از آثارش برداشتهای هنری از بزرگان موسیقی ایران مانند استادان ابوالحسن صبا، علینقی وزیری، نورعلی برومند، فرامرز پایور، علیاکبر شهنازی، سعید هرمزی، یوسف فروتن، حبیب سماعی و ... دیده میشود. دغدغه میهن و وطندوستی در اکثر آثار پرویز مشکاتیان موج میزند. عدهای این را دیدگاهی سیاسی و سیاستزده تلقی میکنند، در حالی که چنین نبوده است. هنرمندی همچون پرویز مشکاتیان فقط و فقط دغدغه ملی و میهنپرستی داشته و دارد، همین تفکر باعث پدیدآمدن آثار ارزشمندی همچون رزم مشترک، ایرانی، واژه آزادی، محبوب من وطن، وطن من، بهارا، لاله بهار و سرو
آزاد شد. گاهی هنرمند از سر درد فریاد میکشد و از شرایط روزگار مینالد، سرو آزاد از چنین شرایطی پیروی میکند. پرویز مشکاتیان همیشه در حرکت بود چه در اوج و چه در زمانی که در خانه سکوت کرد. او میخواست، دیگران نگذاشتند. سالهای خلوتگُزیدگی پرویز مشکاتیان سبب شد تا مشکاتیان هیچ اثری منتشر نکند درحالیکه کارهای منتشرنشده بسیاری از او وجود دارد و علاقهمندانش محروم از شنیدن آنها هستند. مانند همین «خراسانیات» که به همت خانواده شجریان اسفندماه سال98 روانه بازار شد. موزیسینی که برخلاف سالهای نبودش، زمانی که به صحنه بازگشت مخاطبانش چندین برابر شدند و هنگام بدرقهاش خیل جمعیت یکپارچه با سکوت بدرقهاش کرد و در زادگاهش و در جوار عطار نیشابوری به خاک سپرده شد و جوانان نیشابوری سازهایشان را کفن کرده و او را تا خانه ابدی همراهی کردند.
24 اردیبهشت زادروز 65 سالگی سرو ِآزادِ موسیقی ایران؛ پرویز مشکاتیان است. تولد مردی که صبر بسیار بباید «تا دگر مادر گیتی چو تو فرزند بزاید». پرویز مشکاتیان را میتوان از پرچمداران جریان مدرن موسیقی سنتی دانست. او در بسیاری از آثار خود چه در آهنگسازی و چه نوازندگی رگههای تازهای از موسیقی سنتی را به رخ کشید و رها از قید و بند عنوان کار کرد. ساز بهانهای بود برای بیان احساساتش با مخاطب و در هیچ کدام از آثارش درگیر تکنیکی خاص در بیان این احساس نشد. تصنیف «لحظه دیدار»، تصنیف «قاصدک» و از همه آنها عجیبتر، تصنیف «هست شب» با صدای محمدرضا شجریان همگی جزء آثار مدرن موسیقی سنتی به شمار میآیند.
آثار مشکاتیان تکبهتک قابلبحث است و برای هرکدامشان میشود یک یادداشت بلندبالا نوشت. از لحن خاص در نوازندگی سنتور که جریان تازهای را در برخورد با این ساز به وجود آورد تا ساخت قطعات درخشان برای سنتور و ساخت رپرتوآرهای درخشانتر برای ارکستر و صدالبته تسلط ویژه او بر شعر فارسی، همه و همه از استعدادهای فردی است که زود از دنیا رفت و میشد تا چند برابر آثار زیاد و شاخصش، اثر به یادگار بگذارد. هر چند «مردن عاشق نمیمیراندش / در چراغی تازه میگیراندش».
وجه تمایز پرویز مشکاتیان، آن شوریدگی و شیدایی در لحن ساز و آثارش است، با همه این تعاریف شیوه نوازندگی مشکاتیان تأثیرگرفته از گذشتگان بود. اگر در آثار وی کمی تأمل کنیم ردپای بسیاری از بزرگان موسیقی ایران را خواهیم دید. نکتهای که همیشه مشکاتیان به شاگردان خود گوشزد میکرد؛ «تا زمانی در مسیر هنری خود موفق خواهید بود که از ریشهها و هویت خود فاصله نگیرید». گوش حساسش و فراگیری بینظیرش دلیل دریافت بهترینها در گوشههای ردیف بود و آن را با آرایشی جدید با ذکر «برداشت از» تحویل جامعه میداد و ترسی از این نداشت که بگویند کار برگرفته از فلان گوشه است، صدای سازهای گروهش همیشه کوک بود. ارزش کارهایش حتی در آثار منتشرنشده او نیز مشهود است که تنها در کنسرت با همراهی هنرمندان فقط یک بار اجرا شده و هرگز به انتشار نرسید. مشكاتيان با بلندپروازي و ساختارشكني در عرصه موسيقي ايراني حرکت کرد. او به واسطه نگاه انتولوژيك، اگزيستانسيال و فلسفي به موسيقي، با تفكيك معناشناختي «اصالت» و «سنت»، در عين عنايت به اصالت، از سنتها فرافكني و بلندپروازي کرد. اصالت در بينش، نگرش و منش مشكاتيان، اساسا معناي جزمي ندارد، معناي «اصالت» در افق
ذهني و فلسفي او بسي فراتر از رديفگرايي و سنتگرايي است، بلكه وقتي عنوان اصالت در ذهن، زبان و ضمير وي نقش ميبندد، تمامي زوايا و ظرايف فرهنگ اصيل ايراني، از معماري گرفته تا ادبيات، تداعي ميشود. هرگاه مشكاتيان از حافظ، خواجو، سعدي، عطار، مولوي، بايزيد بسطامي و... سخن ميگويد، گويي وي چهره در چهره آنان دوخته، آنان را با جان و دل، درك و لمس كرده است و در آثارش «آنی» که حافظ از آن میگوید را میتوان احساس کرد. اگر کمی در آثار و نواختههای پرویز مشکاتیان متمرکز شویم، میبینیم در بسیاری از آثارش برداشتهای هنری از بزرگان موسیقی ایران مانند استادان ابوالحسن صبا، علینقی وزیری، نورعلی برومند، فرامرز پایور، علیاکبر شهنازی، سعید هرمزی، یوسف فروتن، حبیب سماعی و ... دیده میشود. دغدغه میهن و وطندوستی در اکثر آثار پرویز مشکاتیان موج میزند. عدهای این را دیدگاهی سیاسی و سیاستزده تلقی میکنند، در حالی که چنین نبوده است. هنرمندی همچون پرویز مشکاتیان فقط و فقط دغدغه ملی و میهنپرستی داشته و دارد، همین تفکر باعث پدیدآمدن آثار ارزشمندی همچون رزم مشترک، ایرانی، واژه آزادی، محبوب من وطن، وطن من، بهارا، لاله بهار و سرو
آزاد شد. گاهی هنرمند از سر درد فریاد میکشد و از شرایط روزگار مینالد، سرو آزاد از چنین شرایطی پیروی میکند. پرویز مشکاتیان همیشه در حرکت بود چه در اوج و چه در زمانی که در خانه سکوت کرد. او میخواست، دیگران نگذاشتند. سالهای خلوتگُزیدگی پرویز مشکاتیان سبب شد تا مشکاتیان هیچ اثری منتشر نکند درحالیکه کارهای منتشرنشده بسیاری از او وجود دارد و علاقهمندانش محروم از شنیدن آنها هستند. مانند همین «خراسانیات» که به همت خانواده شجریان اسفندماه سال98 روانه بازار شد. موزیسینی که برخلاف سالهای نبودش، زمانی که به صحنه بازگشت مخاطبانش چندین برابر شدند و هنگام بدرقهاش خیل جمعیت یکپارچه با سکوت بدرقهاش کرد و در زادگاهش و در جوار عطار نیشابوری به خاک سپرده شد و جوانان نیشابوری سازهایشان را کفن کرده و او را تا خانه ابدی همراهی کردند.