|

آزادی و جمهوری‌خواهی

فیلیپ پتیت متفكر ایرلندی و استاد نظریه سیاسی دانشگاه پرینستون است. او نویسنده کتاب‌های متعددی درباره جمهوری‌خواهی، آزادی، نظریه عدالت رالز، فلسفه اخلاق و فلسفه سیاسی است. معروف‌ترین کتاب او «جمهوری‌خواهی: نظریه‌ای در آزادی و حکومت» است که به قلم فرهاد مجلسی‌پور به فارسی ترجمه شده است. پتیت در این کتاب نظریه «آزادی به مثابه عدم سلطه» را با بازخواني تجربه انقلاب آمریکا مطرح می‌کند و الگویی از یک حکومت جمهوری ترسیم می‌کند. بخش اول کتاب درباره نظریه «آزادی به مثابه عدم سلطه» در میان جمهوری‌خواهان قرن هجدهم و نوزدهم میلادی است. او در واکنش به تقسیم‌بندی آزادی نزد آیزایا برلین به آزادی مثبت و آزادی منفی، گونه سوم آزادی یعنی «آزادی جمهوری‌خواهی» را مطرح می‌کند. در بخش دوم درباره آثار و نتایجی که کاربست این نظریه در سیاست‌گذاری‌ها، قوانین اساسی، تأسیس دموکراسی، کنترل قدرت و رابطه جامعه مدنی و دولت به وجود می‌آورد بحث می‌کند. پتيت در تدوین نظریه خود متأثر از سنت‌های تاريخ‌نگاری و به‌ویژه کوئنتین اسکينر است. اسکینر در مقالات آغازین خود دراین‌باره نوشته که نویسندگان سیاسی جمهوری‌خواه و نظریه‌پردازان لیبرال در مورد مفهوم آزادی سیاسی توافق دارند و هر دو دسته آن را با نبود اِعمال فشار یا مداخله یکسان می‌دانند، اما درخصوص شرایط سیاسی تأمین آزادی با یکدیگر توافق ندارند. جمهوری‌خواهان تأکید می‌کنند که زندگی تحت شرایط وابستگی خودبه‌خود منشأ و شکلی از فشار و زور است. فردی که تحت شرایط وابستگی زندگی می‌کند تابع فشار و زوری است که نمی‌گذارد از حقوق مدنی خود بهره‌مند شود. بنابراین، نتیجه می‌گیرند که مداخله یا وابستگی می‌تواند آزادی را از بین ببرد. پتیت معتقد است نبود آزادی بیشتر نتیجه سلطه است و مداخله و زور از جمله مداخله یا فشار و زوری را که با قوانین غیرخودسرانه به وجود آید باید تنها تخلفی کم‌اهميت علیه آزادی دانست. به دیگر بیان، درعین‌حال که اسکینر بر این عقیده است که آزادی جمهوری‌خواهی هم شامل نبود سلطه و هم نبود مداخله است، پتیت ضمن موافقت با او اضافه می‌کند نبود مداخله خشونتی است که کمتر به موضوع ربط پیدا می‌کند. او تأکید دارد که نویسندگان جمهوری‌خواه به ندرت محدودیت بر آزادی انتخاب را نقد کرده‌اند، محدودیتی که حاکمیت قانون بر افراد تحمیل می‌کند. آنها محدودیت بر آزادی انتخاب را می‌پذیرند و بر تفاوت بین شرایط کسانی تأکید می‌ورزند که تحت حاکمیت قانون‌اند و کسانی که می‌خواهند تحت شرایط بی‌بند‌و‌باری نامحدود زندگی کنند. آنها هرگز محدودیت‌های آزادی انتخاب را که با حاکميت قانون اعمال می‌شود تخلف جدی بر آزادی تفسير نکرده‌اند.
هم اسکینر و هم پتیت این ایده را رد می‌کنند که آزادبودن به معنی اطاعت از قوانینی است که خود تصویب کرده‌ایم. آنها تأکید می‌کنند که مفهوم جمهوری‌خواهانه یا مفهوم جدیدی که در روم برای آزادی سیاسی قائل‌اند مفهوم مثبت آزادی نیست که استفاده مستقیم از حقوق سیاسی را شامل شود. اما درعین‌حال که اسکینر معتقد است نبود آزادی ممکن است یا با مداخله یا با وابستگی به وجود آید پتیت بر این باور است که نبود آزادی فقط در وابستگی است. از نظر پتیت فرد آزاد است آن‌گاه که تحت سلطه نباشد يعنی دارايی، هستی يا انتخاب‌هايش در زندگی بسته به تصميم شخص ديگری نباشد. شخص فقط وقتی آزاد است که ديگری قدرت اين را نداشته باشد که خودسرانه در کار او دخالت کند. پس هم عدم دخالت مطرح است و هم عدم سلطه. شخص ممکن است برده کسی باشد يا کسی اين قدرت را داشته باشد که دلبخواهانه بر دارايی و زندگی او تأثير بگذارد، ولی از اين قدرت خود استفاده نکند. آن شخص اگرچه از آزادی به مثابه عدم دخالت برخوردار است، اما به‌هرحال برده و تحت سلطه است و از «آزادی به مثابه عدم سلطه» محروم است. پتيت همچنین سلطه را قدرت دخالت «خودسرانه» می‌داند. تأکيد او بر خودسربودن دخالت است. پتیت مدعی است که چنانچه تعریف «آزادی به منزله عدم سلطه» پذیرفته شود، آن‌گاه اندیشه‌ای که از آن منتج می‌شود یعنی اندیشه جمهوری‌خواهی می‌تواند به‌عنوان جایگزینی برای انواع اندیشه‌های لیبرالی و جامعه‌گرایی قرار گیرد.
کتاب «جمهوری‌خواهی: نظریه‌ای در آزادی و حکومت» به دو بخش اصلی تقسيم شده است. بخش نخست نظريه‌ای را صورت‌بندی می‌کند که پتيت برای جمهوری در نظر گرفته و بخش دوم به شرایط عملی شکل‌گرفتن يک حکومت از نوع جمهوری و نيز امکان سازگاری جمهوری‌خواهی با آرمان‌های سياسی ديگر همچون سوسياليسم و فمينيسم می‌پردازد. پتيت در پيش‌گفتار کتاب می‌نويسد: «جمهوری‌خواهی را حدود ده سال پيش کشف کردم. يعنی زمانی که با جان بريث ويت مشغول کار بر روی عدالت کيفری و آرمان‌های سياسی، به‌ويژه آرمان آزادی بودم. ما آگاه از شيوهای کهن‌تر و جمهوری‌خواهانه تفکر درباره آزادی سياسی، متحير بوديم که چگونه امکان دارد اين آرمان را به لحاظ ذاتی، خصلتا اجتماعی يعنی معادل شهروندی در جمهوری بدانيم و در همان حال آن را ارزشی مشخصا ذهنی بدانيم که شخص برخوردار از آن را قادر می‌سازد احساس منزلت و امنيت روانی داشته باشد». (ص۴) در اين پيشگفتار پتيت به صورت خلاصه ايده اصلی خود را درباره جمهوری‌خواهی تشریح می‌کند. در مقدمه بحثی درباره کليت فلسفه سياسی و نقش انديشه‌ورزی در سياست مطرح می‌شود، بحثی که به مقايسه ديدگاه‌های ليبرالی، عامه‌گرايی، جماعت‌گرايی و جمهوری‌خواهی می‌پردازد و تلاش می‌کند دلایل قانع‌کننده‌ای برای دفاع از جمهوری‌خواهی ارائه دهد. بخش نخست کتاب مباحث نظری را بررسی می‌کند و به شرح انديشه «آزادی به مثابه عدم سلطه» می‌پردازد. عنوان بخش اول «آزادی در جمهوری‌خواهی» است که در چهار فصل تنظيم شده: پيش از آزادی منفی و مثبت؛ آزادی به مثابه عدم سلطه؛ عدم سلطه به مثابه آرمانی سياسی؛ آزادی، برابری، جماعت. عنوان بخش دوم کتاب، حکومت در جمهوری‌خواهی است. اين بخش نيز مشتمل بر چهار فصل است: مقاصد جمهوری‌خواهی، اهداف و سياست‌ها؛ شکل‌های جمهوری، قانون‌گرايی و مردم‌سالاری؛ نظارت بر جمهوری؛ مدنی‌ساختن جمهوری. در آخر کتاب نیز خلاصه‌ای موضوعی آمده که رئوس مطالب فصل‌های کتاب به تفکيک در آن تشریح شده است.
فیلیپ پتیت متفكر ایرلندی و استاد نظریه سیاسی دانشگاه پرینستون است. او نویسنده کتاب‌های متعددی درباره جمهوری‌خواهی، آزادی، نظریه عدالت رالز، فلسفه اخلاق و فلسفه سیاسی است. معروف‌ترین کتاب او «جمهوری‌خواهی: نظریه‌ای در آزادی و حکومت» است که به قلم فرهاد مجلسی‌پور به فارسی ترجمه شده است. پتیت در این کتاب نظریه «آزادی به مثابه عدم سلطه» را با بازخواني تجربه انقلاب آمریکا مطرح می‌کند و الگویی از یک حکومت جمهوری ترسیم می‌کند. بخش اول کتاب درباره نظریه «آزادی به مثابه عدم سلطه» در میان جمهوری‌خواهان قرن هجدهم و نوزدهم میلادی است. او در واکنش به تقسیم‌بندی آزادی نزد آیزایا برلین به آزادی مثبت و آزادی منفی، گونه سوم آزادی یعنی «آزادی جمهوری‌خواهی» را مطرح می‌کند. در بخش دوم درباره آثار و نتایجی که کاربست این نظریه در سیاست‌گذاری‌ها، قوانین اساسی، تأسیس دموکراسی، کنترل قدرت و رابطه جامعه مدنی و دولت به وجود می‌آورد بحث می‌کند. پتيت در تدوین نظریه خود متأثر از سنت‌های تاريخ‌نگاری و به‌ویژه کوئنتین اسکينر است. اسکینر در مقالات آغازین خود دراین‌باره نوشته که نویسندگان سیاسی جمهوری‌خواه و نظریه‌پردازان لیبرال در مورد مفهوم آزادی سیاسی توافق دارند و هر دو دسته آن را با نبود اِعمال فشار یا مداخله یکسان می‌دانند، اما درخصوص شرایط سیاسی تأمین آزادی با یکدیگر توافق ندارند. جمهوری‌خواهان تأکید می‌کنند که زندگی تحت شرایط وابستگی خودبه‌خود منشأ و شکلی از فشار و زور است. فردی که تحت شرایط وابستگی زندگی می‌کند تابع فشار و زوری است که نمی‌گذارد از حقوق مدنی خود بهره‌مند شود. بنابراین، نتیجه می‌گیرند که مداخله یا وابستگی می‌تواند آزادی را از بین ببرد. پتیت معتقد است نبود آزادی بیشتر نتیجه سلطه است و مداخله و زور از جمله مداخله یا فشار و زوری را که با قوانین غیرخودسرانه به وجود آید باید تنها تخلفی کم‌اهميت علیه آزادی دانست. به دیگر بیان، درعین‌حال که اسکینر بر این عقیده است که آزادی جمهوری‌خواهی هم شامل نبود سلطه و هم نبود مداخله است، پتیت ضمن موافقت با او اضافه می‌کند نبود مداخله خشونتی است که کمتر به موضوع ربط پیدا می‌کند. او تأکید دارد که نویسندگان جمهوری‌خواه به ندرت محدودیت بر آزادی انتخاب را نقد کرده‌اند، محدودیتی که حاکمیت قانون بر افراد تحمیل می‌کند. آنها محدودیت بر آزادی انتخاب را می‌پذیرند و بر تفاوت بین شرایط کسانی تأکید می‌ورزند که تحت حاکمیت قانون‌اند و کسانی که می‌خواهند تحت شرایط بی‌بند‌و‌باری نامحدود زندگی کنند. آنها هرگز محدودیت‌های آزادی انتخاب را که با حاکميت قانون اعمال می‌شود تخلف جدی بر آزادی تفسير نکرده‌اند.
هم اسکینر و هم پتیت این ایده را رد می‌کنند که آزادبودن به معنی اطاعت از قوانینی است که خود تصویب کرده‌ایم. آنها تأکید می‌کنند که مفهوم جمهوری‌خواهانه یا مفهوم جدیدی که در روم برای آزادی سیاسی قائل‌اند مفهوم مثبت آزادی نیست که استفاده مستقیم از حقوق سیاسی را شامل شود. اما درعین‌حال که اسکینر معتقد است نبود آزادی ممکن است یا با مداخله یا با وابستگی به وجود آید پتیت بر این باور است که نبود آزادی فقط در وابستگی است. از نظر پتیت فرد آزاد است آن‌گاه که تحت سلطه نباشد يعنی دارايی، هستی يا انتخاب‌هايش در زندگی بسته به تصميم شخص ديگری نباشد. شخص فقط وقتی آزاد است که ديگری قدرت اين را نداشته باشد که خودسرانه در کار او دخالت کند. پس هم عدم دخالت مطرح است و هم عدم سلطه. شخص ممکن است برده کسی باشد يا کسی اين قدرت را داشته باشد که دلبخواهانه بر دارايی و زندگی او تأثير بگذارد، ولی از اين قدرت خود استفاده نکند. آن شخص اگرچه از آزادی به مثابه عدم دخالت برخوردار است، اما به‌هرحال برده و تحت سلطه است و از «آزادی به مثابه عدم سلطه» محروم است. پتيت همچنین سلطه را قدرت دخالت «خودسرانه» می‌داند. تأکيد او بر خودسربودن دخالت است. پتیت مدعی است که چنانچه تعریف «آزادی به منزله عدم سلطه» پذیرفته شود، آن‌گاه اندیشه‌ای که از آن منتج می‌شود یعنی اندیشه جمهوری‌خواهی می‌تواند به‌عنوان جایگزینی برای انواع اندیشه‌های لیبرالی و جامعه‌گرایی قرار گیرد.
کتاب «جمهوری‌خواهی: نظریه‌ای در آزادی و حکومت» به دو بخش اصلی تقسيم شده است. بخش نخست نظريه‌ای را صورت‌بندی می‌کند که پتيت برای جمهوری در نظر گرفته و بخش دوم به شرایط عملی شکل‌گرفتن يک حکومت از نوع جمهوری و نيز امکان سازگاری جمهوری‌خواهی با آرمان‌های سياسی ديگر همچون سوسياليسم و فمينيسم می‌پردازد. پتيت در پيش‌گفتار کتاب می‌نويسد: «جمهوری‌خواهی را حدود ده سال پيش کشف کردم. يعنی زمانی که با جان بريث ويت مشغول کار بر روی عدالت کيفری و آرمان‌های سياسی، به‌ويژه آرمان آزادی بودم. ما آگاه از شيوهای کهن‌تر و جمهوری‌خواهانه تفکر درباره آزادی سياسی، متحير بوديم که چگونه امکان دارد اين آرمان را به لحاظ ذاتی، خصلتا اجتماعی يعنی معادل شهروندی در جمهوری بدانيم و در همان حال آن را ارزشی مشخصا ذهنی بدانيم که شخص برخوردار از آن را قادر می‌سازد احساس منزلت و امنيت روانی داشته باشد». (ص۴) در اين پيشگفتار پتيت به صورت خلاصه ايده اصلی خود را درباره جمهوری‌خواهی تشریح می‌کند. در مقدمه بحثی درباره کليت فلسفه سياسی و نقش انديشه‌ورزی در سياست مطرح می‌شود، بحثی که به مقايسه ديدگاه‌های ليبرالی، عامه‌گرايی، جماعت‌گرايی و جمهوری‌خواهی می‌پردازد و تلاش می‌کند دلایل قانع‌کننده‌ای برای دفاع از جمهوری‌خواهی ارائه دهد. بخش نخست کتاب مباحث نظری را بررسی می‌کند و به شرح انديشه «آزادی به مثابه عدم سلطه» می‌پردازد. عنوان بخش اول «آزادی در جمهوری‌خواهی» است که در چهار فصل تنظيم شده: پيش از آزادی منفی و مثبت؛ آزادی به مثابه عدم سلطه؛ عدم سلطه به مثابه آرمانی سياسی؛ آزادی، برابری، جماعت. عنوان بخش دوم کتاب، حکومت در جمهوری‌خواهی است. اين بخش نيز مشتمل بر چهار فصل است: مقاصد جمهوری‌خواهی، اهداف و سياست‌ها؛ شکل‌های جمهوری، قانون‌گرايی و مردم‌سالاری؛ نظارت بر جمهوری؛ مدنی‌ساختن جمهوری. در آخر کتاب نیز خلاصه‌ای موضوعی آمده که رئوس مطالب فصل‌های کتاب به تفکيک در آن تشریح شده است.
 

اخبار مرتبط سایر رسانه ها