روسيه، چين را فداي روابطش با هند ميكند
الكسی زاخاروف.پژوهشگر مركز اروپا و اوراسیا
پس از تنش مرزی در منطقه «گالون» بین چین و هند، آیا میتوان هنوز گفت كه مثلث مسكو، دهلی و پكن مانند گذشته اهمیت دارد. درگیری بین هند و چین در کوههای هیمالیا، جایی كه «خط کنترل واقعی» نامیده میشود، آزمونی جدی برای سیاستهای روسیه در آسیا بود. دیپلماسی روسی كه با هدف ثبات و شكوفایی در اوراسیا تدوین شده بود، به ناگاه در یك وضعیت پیچیده قرار گرفت و مسكو مجبور شد برای برقراری توازن وارد عمل شود.
با وجود نزدیكی استراتژیك مسكو و پكن، هنوز این دو كشور با ائتلاف واقعی فاصله دارند؛ چراكه هر دو كشور با وجود همكاریهای عمیق سیاسی و نظامی، اغلب در مسائل ویژه اختلافنظر دارند. اما با تمامی این اختلافها نمیتوان انكار كرد كه «محور اصلی سیاستهای روسیه در آسیا» به شدت به سیاستهای چین وابسته است. خلاف روزهای باشكوه دوستی میان هند و شوروی، امروز دهلینو با تردیدهای بیشماری روبهروست تا بتواند از روسیه بهعنوان تكیهگاه در عرصه بینالملل استفاده كند.
به همین دلیل و با توجه به اینكه هند و چین، هر دو برای روسیه شركای استراتژیكی هستند، انتظار میرود مسكو رویكردی بسیار محتاطانه را در قبال بحران مرزی دنبال كند. تا اوایل ماه ژوئن مقامات روسی هیچ اظهارنظری در این زمینه نكردند و تلاش داشتند شرایط را رصد و شفافسازی كنند؛ چراكه هم پكن و هم دهلی رسما توضیح ندادند چه اتفاقاتی در این منطقه روی داده است.
شروع ماه ژوئن ابتدای ورود مسكو به این بحران مرزی بود. دوم همین ماه نیكولای كوداشف، سفیر روسیه در دیداری با وزیر خارجه هند موضوعات كلیدی و منطقهای را بررسی كرد. بعد از این دیدار بود كه در بیانیه سفارت روسیه در هند تأكید شد كه هر دو طرف با بهكارگیری «سازوكارها و ابزارهای خاص مانند خطوط داغ، مذاكرات نمایندگان ویژه و حتی نشستهای غیررسمی» قادر به یافتن راهحل بحران هستند. اما موضع رسمی مسكو از سوی رئیس كمیته امور خارجه پارلمان فدرال این كشور بیان شد: «روسیه نباید در چنین اختلافاتی دخالت كند و تشویق به مذاكره و جلوگیری از استفاده از نیروهای نظامی، تنها وظیفه این كشور است».
پس از درگیری 15 ژوئن بین سربازان هندی و چینی، فعالیت دیپلماتیك مسكو در چند مرحله آغاز شد. سرگئی لاوروف، وزیر خارجه این كشور، ماریا زاخاروف، سخنگوی این وزارتخانه، دیمیتری پسكوف، سخنگوی كاخ كرملین، در كنار مقامات رسمی سفارت روسیه در هند از نخستین مقاماتی بودند كه درباره این بحران لب به سخن گشودند و برای كاهش درگیریها ابراز امیدواری كردند. در 17 ژوئن همچنین یك تماس تلفنی درباره «خط کنترل واقعی» بین معاون وزیر خارجه روسیه و سفیر هند در این كشور برقرار شد؛ هرچند این تماس تلفنی با ابتكار دولت دهلی انجام شده بود. نكته درخور توجه آن است كه در تمامی این مدت هیچگونه تعامل و ارتباطی بین روسیه و چین برقرار نشده بود.
بدون شك بخشی از تلاش دیپلماتیك روسیه میتواند در پشت صحنه اتفاق افتاده باشد؛ گزارش برخی از رسانهها درباره «اقدامات احتیاطی» مسكو برای خنثیكردن این بحران، خود گواه همین تلاشهای محرمانه است. اما لاوروف در نشست مطبوعاتی بعد از ویدئوكنفرانس بین روسیه-هند-چین گفت دلیلی نمیبیند كه روسیه یا هر كس دیگری برای كمك به هند و چین خدمات ویژه خود را به آنان تحمیل كند. در حقیقت هیچگاه فاش نشد كه روسیه چه تلاش ویژهای برای كاهش تنشها انجام داده؛ هرچند كاملا مشخص است كه مسكو خواهان برقراری صلح بین پكن و دهلی است.
این باور در مسكو وجود دارد كه امنیت و ثبات در منطقه اوراسیا تا حد زیادی به تعامل بین اضلاع مثلث دهلی-مسكو-پكن وابسته است. بر این اساس همكاری سهجانبه بستر اصلی برای اولویتهای سیاست خارجی كاخ كرملین است؛ از گسترش تسلیحات هستهای گرفته تا تروریسم بینالمللی و قاچاق مواد مخدر. البته این مسئله به معنای «راهبرد اوراسیای بزرگتر» نیست؛ مفهومی ژئوپلیتیكی كه چهار سال پیش از سوی ولادیمیر پوتین، رئیسجمهوری این كشور مطرح شد. مكانیسمهای منطقهای مانند سازمان همكاریهای شانگهای، اتحادیه اقتصادی اوراسیا و مثلث روسیه-هند-چین موسوم به «ریک»، بخشهای جداییناپذیر این سازوكار هستند. در چنین ساختاری بروز اختلاف جدی در روابط دهلی و پكن، از نظر روسیه به معنای فروپاشی ایده «اوراسیای بزرگتر» است؛ ایدهای كه از سوی شركا بهشدت مورد استقبال قرار گرفت.
اكنون تحلیلگران برجسته روسی نیز با تصمیمگیرندگان در كرملین همصدا هستند و این اجماع وجود دارد كه مسكو در جهان كنونی بهشدت دوقطبی، باید به دنبال حفظ استقلال استراتژیك خود باشد. در گزارش منتشرشده درباره ایدههای جدید در عصر سیاست خارجی روسیه، تیمی از استادان دانشكده عالی اقتصاد مسكو پیشنهاد دادند كه در سناریوی فعلی روسیه باید رهبری جنبش غیرمتعهدها را در دست بگیرد و به همین دلیل همكاری با هند برای اتحاد این جنبش ضروری است. «دیمیتری ترنین»، رئیس مرکز مسکو در بنیاد آمریکایی «کارنِگی»، دراینباره میگوید: هدف استراتژیك مسكو باید این باشد كه سطح روابطش با هند را به سطح روابطش با چین ارتقا دهد؛ زیرا چنین رابطهای، تعادل ژئوپلیتیکی مورد نیاز مسکو را در اوراسیا فراهم میکند. این دیدگاه، این نگرانی مسكو را عیان میكند كه كرملین از ایفای نقش بهعنوان «شریك جزء» پكن پرهیز میكند و خواهان برجستهكردن نقش مهم و چشمگیر هند در محاسبات ژئوپلیتیكی خود است.
در چنین چارچوبی پرسشهای مداومی مطرح میشود؛ آیا همچنان مثلث «ریك» زنده است؟ چه چیزی پشت این نماد مخفی شده است؟ آیا این اتحاد قابل فروش است و جلسات سهجانبه چه نتایجی را به دنبال دارد؟ صرفنظر از سطح كارایی پایین «ریك»، جلسه مجازی وزرا به همراه سفر سهروزه «راجنات سینگ»، وزیر دفاع هند به مسكو، نقش مهمی در توسعه روابط روسیه و هند دارد. تصمیم جدید دهلی برای پیشبرد كنفرانس ویدئویی سهجانبه را نباید به اندازه منشور «ریك» -چه در امور منطقهای و چه در مسائل سیاست خارجی هند- مهم شمرد؛ بلكه باید آن را در راستای تلاش حداكثری دهلی برای حفظ روابط خوبش با مسكو ارزیابی كرد.
حضور وزیر دفاع هند در رژه نظامی در میدان سرخ، با وجود اوضاع متشنج در «خط کنترل واقعی» و افزایش نگرانیها درباره شیوع ویروس كرونا، نشاندهنده روابط پایدار بین این دو كشور است؛ امری كه در روسیه بهشدت از آن استقبال شده است. مسكو نیز به نوبه خود چارهای جز حمایت از دهلینو ندارد تا بتواند درخواستش را برای هرچهسریعتر تحویلدادن تجهیزات نظامی مطرح كند.
این تغییر نگرش در سیاستهای خارجی مسكو حاكی از آن است كه اختلافات بین روسیه و چین بیش از تصورات است. اما تا زمانی كه مسكو تحت فشارهای اقتصادی و سیاسی غرب باشد، بدون شك خدشهای به اتحادش با پكن وارد نمیشود.
بنابراین به طور یقین زمان آن نیز فرارسیده است كه مسكو روابطش با دهلی را ترمیم كند؛ رابطهای كه كلید اصلی برای دستیابی به یك تعادل ژئوپلیتیكی واقعی در منطقه است. بدیهی است كه روسیه برای اجرا و ارتقای برنامههای جهانی و منطقهای خود، به هر دو شریكش نیاز دارد و از همین رو كرملین زیركانه به سیاست ایجاد توازن ادامه خواهد داد و مثلث «ریك» حتی اگر تنها یك نماد صرف باشد، در سیاست خارجی مدنظر ولادیمیر پوتین جایگاه باارزشی دارد.
پس از تنش مرزی در منطقه «گالون» بین چین و هند، آیا میتوان هنوز گفت كه مثلث مسكو، دهلی و پكن مانند گذشته اهمیت دارد. درگیری بین هند و چین در کوههای هیمالیا، جایی كه «خط کنترل واقعی» نامیده میشود، آزمونی جدی برای سیاستهای روسیه در آسیا بود. دیپلماسی روسی كه با هدف ثبات و شكوفایی در اوراسیا تدوین شده بود، به ناگاه در یك وضعیت پیچیده قرار گرفت و مسكو مجبور شد برای برقراری توازن وارد عمل شود.
با وجود نزدیكی استراتژیك مسكو و پكن، هنوز این دو كشور با ائتلاف واقعی فاصله دارند؛ چراكه هر دو كشور با وجود همكاریهای عمیق سیاسی و نظامی، اغلب در مسائل ویژه اختلافنظر دارند. اما با تمامی این اختلافها نمیتوان انكار كرد كه «محور اصلی سیاستهای روسیه در آسیا» به شدت به سیاستهای چین وابسته است. خلاف روزهای باشكوه دوستی میان هند و شوروی، امروز دهلینو با تردیدهای بیشماری روبهروست تا بتواند از روسیه بهعنوان تكیهگاه در عرصه بینالملل استفاده كند.
به همین دلیل و با توجه به اینكه هند و چین، هر دو برای روسیه شركای استراتژیكی هستند، انتظار میرود مسكو رویكردی بسیار محتاطانه را در قبال بحران مرزی دنبال كند. تا اوایل ماه ژوئن مقامات روسی هیچ اظهارنظری در این زمینه نكردند و تلاش داشتند شرایط را رصد و شفافسازی كنند؛ چراكه هم پكن و هم دهلی رسما توضیح ندادند چه اتفاقاتی در این منطقه روی داده است.
شروع ماه ژوئن ابتدای ورود مسكو به این بحران مرزی بود. دوم همین ماه نیكولای كوداشف، سفیر روسیه در دیداری با وزیر خارجه هند موضوعات كلیدی و منطقهای را بررسی كرد. بعد از این دیدار بود كه در بیانیه سفارت روسیه در هند تأكید شد كه هر دو طرف با بهكارگیری «سازوكارها و ابزارهای خاص مانند خطوط داغ، مذاكرات نمایندگان ویژه و حتی نشستهای غیررسمی» قادر به یافتن راهحل بحران هستند. اما موضع رسمی مسكو از سوی رئیس كمیته امور خارجه پارلمان فدرال این كشور بیان شد: «روسیه نباید در چنین اختلافاتی دخالت كند و تشویق به مذاكره و جلوگیری از استفاده از نیروهای نظامی، تنها وظیفه این كشور است».
پس از درگیری 15 ژوئن بین سربازان هندی و چینی، فعالیت دیپلماتیك مسكو در چند مرحله آغاز شد. سرگئی لاوروف، وزیر خارجه این كشور، ماریا زاخاروف، سخنگوی این وزارتخانه، دیمیتری پسكوف، سخنگوی كاخ كرملین، در كنار مقامات رسمی سفارت روسیه در هند از نخستین مقاماتی بودند كه درباره این بحران لب به سخن گشودند و برای كاهش درگیریها ابراز امیدواری كردند. در 17 ژوئن همچنین یك تماس تلفنی درباره «خط کنترل واقعی» بین معاون وزیر خارجه روسیه و سفیر هند در این كشور برقرار شد؛ هرچند این تماس تلفنی با ابتكار دولت دهلی انجام شده بود. نكته درخور توجه آن است كه در تمامی این مدت هیچگونه تعامل و ارتباطی بین روسیه و چین برقرار نشده بود.
بدون شك بخشی از تلاش دیپلماتیك روسیه میتواند در پشت صحنه اتفاق افتاده باشد؛ گزارش برخی از رسانهها درباره «اقدامات احتیاطی» مسكو برای خنثیكردن این بحران، خود گواه همین تلاشهای محرمانه است. اما لاوروف در نشست مطبوعاتی بعد از ویدئوكنفرانس بین روسیه-هند-چین گفت دلیلی نمیبیند كه روسیه یا هر كس دیگری برای كمك به هند و چین خدمات ویژه خود را به آنان تحمیل كند. در حقیقت هیچگاه فاش نشد كه روسیه چه تلاش ویژهای برای كاهش تنشها انجام داده؛ هرچند كاملا مشخص است كه مسكو خواهان برقراری صلح بین پكن و دهلی است.
این باور در مسكو وجود دارد كه امنیت و ثبات در منطقه اوراسیا تا حد زیادی به تعامل بین اضلاع مثلث دهلی-مسكو-پكن وابسته است. بر این اساس همكاری سهجانبه بستر اصلی برای اولویتهای سیاست خارجی كاخ كرملین است؛ از گسترش تسلیحات هستهای گرفته تا تروریسم بینالمللی و قاچاق مواد مخدر. البته این مسئله به معنای «راهبرد اوراسیای بزرگتر» نیست؛ مفهومی ژئوپلیتیكی كه چهار سال پیش از سوی ولادیمیر پوتین، رئیسجمهوری این كشور مطرح شد. مكانیسمهای منطقهای مانند سازمان همكاریهای شانگهای، اتحادیه اقتصادی اوراسیا و مثلث روسیه-هند-چین موسوم به «ریک»، بخشهای جداییناپذیر این سازوكار هستند. در چنین ساختاری بروز اختلاف جدی در روابط دهلی و پكن، از نظر روسیه به معنای فروپاشی ایده «اوراسیای بزرگتر» است؛ ایدهای كه از سوی شركا بهشدت مورد استقبال قرار گرفت.
اكنون تحلیلگران برجسته روسی نیز با تصمیمگیرندگان در كرملین همصدا هستند و این اجماع وجود دارد كه مسكو در جهان كنونی بهشدت دوقطبی، باید به دنبال حفظ استقلال استراتژیك خود باشد. در گزارش منتشرشده درباره ایدههای جدید در عصر سیاست خارجی روسیه، تیمی از استادان دانشكده عالی اقتصاد مسكو پیشنهاد دادند كه در سناریوی فعلی روسیه باید رهبری جنبش غیرمتعهدها را در دست بگیرد و به همین دلیل همكاری با هند برای اتحاد این جنبش ضروری است. «دیمیتری ترنین»، رئیس مرکز مسکو در بنیاد آمریکایی «کارنِگی»، دراینباره میگوید: هدف استراتژیك مسكو باید این باشد كه سطح روابطش با هند را به سطح روابطش با چین ارتقا دهد؛ زیرا چنین رابطهای، تعادل ژئوپلیتیکی مورد نیاز مسکو را در اوراسیا فراهم میکند. این دیدگاه، این نگرانی مسكو را عیان میكند كه كرملین از ایفای نقش بهعنوان «شریك جزء» پكن پرهیز میكند و خواهان برجستهكردن نقش مهم و چشمگیر هند در محاسبات ژئوپلیتیكی خود است.
در چنین چارچوبی پرسشهای مداومی مطرح میشود؛ آیا همچنان مثلث «ریك» زنده است؟ چه چیزی پشت این نماد مخفی شده است؟ آیا این اتحاد قابل فروش است و جلسات سهجانبه چه نتایجی را به دنبال دارد؟ صرفنظر از سطح كارایی پایین «ریك»، جلسه مجازی وزرا به همراه سفر سهروزه «راجنات سینگ»، وزیر دفاع هند به مسكو، نقش مهمی در توسعه روابط روسیه و هند دارد. تصمیم جدید دهلی برای پیشبرد كنفرانس ویدئویی سهجانبه را نباید به اندازه منشور «ریك» -چه در امور منطقهای و چه در مسائل سیاست خارجی هند- مهم شمرد؛ بلكه باید آن را در راستای تلاش حداكثری دهلی برای حفظ روابط خوبش با مسكو ارزیابی كرد.
حضور وزیر دفاع هند در رژه نظامی در میدان سرخ، با وجود اوضاع متشنج در «خط کنترل واقعی» و افزایش نگرانیها درباره شیوع ویروس كرونا، نشاندهنده روابط پایدار بین این دو كشور است؛ امری كه در روسیه بهشدت از آن استقبال شده است. مسكو نیز به نوبه خود چارهای جز حمایت از دهلینو ندارد تا بتواند درخواستش را برای هرچهسریعتر تحویلدادن تجهیزات نظامی مطرح كند.
این تغییر نگرش در سیاستهای خارجی مسكو حاكی از آن است كه اختلافات بین روسیه و چین بیش از تصورات است. اما تا زمانی كه مسكو تحت فشارهای اقتصادی و سیاسی غرب باشد، بدون شك خدشهای به اتحادش با پكن وارد نمیشود.
بنابراین به طور یقین زمان آن نیز فرارسیده است كه مسكو روابطش با دهلی را ترمیم كند؛ رابطهای كه كلید اصلی برای دستیابی به یك تعادل ژئوپلیتیكی واقعی در منطقه است. بدیهی است كه روسیه برای اجرا و ارتقای برنامههای جهانی و منطقهای خود، به هر دو شریكش نیاز دارد و از همین رو كرملین زیركانه به سیاست ایجاد توازن ادامه خواهد داد و مثلث «ریك» حتی اگر تنها یك نماد صرف باشد، در سیاست خارجی مدنظر ولادیمیر پوتین جایگاه باارزشی دارد.