نگاهی به موسیقی - 6
حمید فرید
پس از گذری بر مفاهیم موسیقی ایران و تعریفی از موسیقی کلاسیک ایران موسوم به «ردیف دستگاهی» به تعریفی از هریک از دستگاههای هفتگانه و آوازهای پنجگانه میرسیم. در ابتدای راه به معرفی دستگاه «شور» بهعنوان مهمترین دستگاه موسیقی ایرانی که به آن «مادر همه دستگاهها» گفته میشود، پرداخته خواهد شد. در تعریف «شور» چنین باید گفت: زمانی که انسان به وجد میآید و وجود درونی او تحریک میشود، حالتی در انسان ایجاد میکند که میگویند «شوری» در دل به وجود آمده است. پس در تعریفی میتوان گفت بانگبرآوردن و ندادادن بر اثر تحریکشدن از وجود حال درونی را «شور» مینامند. «شور» ریشه در زبان عبری دارد و در عصر ساسانی وارد زبان فارسی شده است؛ مصدر «شور» در عبری ریشه واژه «شیر» به معنی سرود و آواز است و از دید موسیقایی هرگاه درجه چهارم گام ماهوری را ربع پرده زیاد کنیم و درجه سوم گام همان ماهور را تونیک قرار دهیم، آواز ما حالتی ایجاد میکند که بگوییم در پرده شور هستیم و این حالت همیشه ثابت است. برخلاف برخی دیگر از دستگاهها (مانند نوا، سهگاه و چهارگاه) که همنام موسیقی قدیم ایران هستند و از آنها برگرفته شدهاند، شور جزء مقامهای موسیقی ایران نبوده است. از قدیمالایام گوش مردم ایران با آوازهای محلی آشنا بوده؛ بنابراین میتوان گفت مردم محلی که حتی آموزش آواز ندیدهاند، با دستگاه شور آشنایی دارند. حتی آوازهایی که ملودی آنها در گذر سالها تغییر کرده، در همان دستگاه شور است. از خاصیتهای دستگاه شور میتوان به تعدد ملودی اشاره کرد. دستگاه شور دارای حالوهوای تفکرآمیز، شاعرانه و دلنشین توصیف شده است که گاهی حالت غم برمیانگیزد اما در همین حال نویدبخش تسلی این غم نیز هست. اغلب آوازهایی که در مناطق کردستان شنیده میشود، در دستگاه شور است. علاوهبراین دستگاه شور با اشعار حماسی که با تنبور به اجرا درمیآید یا با موسیقی حزنانگیزی همراه است که مخصوص مراسم عزاداری است. این دستگاه همچنین حالتی عرفانی دارد و بر تأثیرگذاری عمیق آن بر ایرانیان تأکید شده است. دکتر علیزادهمحمدی در کتاب «دیدگاههای نوین بر ردیف موسیقی ایرانی»، هرکدام از دستگاههای موسیقی ایرانی را به یکی از ماههای شمسی ربط داده است. در این فهرست دستگاه شور در کنار ماه اردیبهشت قرار گرفته است. شاید به دلیل شعفی که در این ماه بهاری در انسان و طبیعت دیده میشود، آن را با دستگاه شور برابر دانستهاند. بررسی گوشههای مختلف دستگاه نشان میدهد که دستگاه شور با فواصل مقام «حسینی» مطابقت بیشتری دارد و برخی از محققان به دلیل این مطابقت فواصل با حسینی از آن با نام «شور قدیم» یا «شور شهناز» یاد میکنند. در میان دستگاههای ردیف موسیقی ایرانی، شور از همه گستردهتر است. شور از طریق گوشههایی راه برای پردهگردانی به دستگاههای دیگر را دارد؛ برای مثال از گوشههای «حسینی» و «رهاوی» امکان تغییر از «شور» به «نوا» و برعکس را فراهم میکند. بر اثر جابهجاشدن نقش و وظیفه نتهای دستگاه شور، کیفیتهای دیگری از شور حاصل میشود که با تثبیت هرکدام از این حالتها در نقش زمینه و فضای اصلی، مایه جدیدی پدید میآید که به آنها ملحقات یا متعلقات شور میگویند. بیشتر نظریهپردازان این ملحقات را آواز مینامند. به تعریفی دیگر میتوان گفت؛ دستگاه با رنگ دیگری نغمه یا «بیات» نامیده میشود که در عین بستگی به دستگاه اصلی، استقلالی دارد؛ مثلا از دستگاه شور، چهار نغمه منشعب میشود. نغمهها نیز به نوبه خود به وسیله نتهای اصلی شاهد، متغیر و ایست مشخص میشوند و حدودشان از یکچهارم یا یکپنجم درنمیگذرد. هر دستگاه با یک یا چند قطعه به نام «درآمد» آغاز میشود. نغمهها که پیدرپی یکدیگر ادامه مییابند، هریک به وسیله قطعه ارتباطی به نام «فرود» به دستگاه اصلی متصل میشوند. همچنین هر یک از دستگاهها، دارای یک عده آوازها و الحان فرعی است ولی شور غیر از آوازهای فرعی دارای ملحقاتی است که هریک بهتنهایی استقلال دارند. آوازهای مستقلی که زیرمجموعه شور محسوب میشوند، از این قرار است: ابوعطا، بیات ترک، افشاری، بیات کرد و دشتی که دانگ اصلی آن، جزء دانگهای پایه در موسیقی ایرانی دانسته میشود. البته آواز بیات کرد (ترک) در پردههای شور نواخته میشود و از ملحقات آن طبقهبندی میشود ولی چون از نظر شنوایی، حسی شبیه دستگاه ماهور ایجاد میکند، برخی معتقد به طبقهبندی آن تحت دستگاه ماهور هستند. در مکتب آوازی اصفهان آواز بیات ترک در مشتقات دستگاه ماهور به حساب میآید اما در مکتب تهران، مایه بیات ترک را جزء دستگاه شور به حساب میآورند. شور متشکل از گوشههای زیادی است؛ برخی از این گوشهها عبارتاند از: شهناز، خارا، قجر، سلمک، ملانازی، گلریز، قرچه، رضوی، حسینی، کرشمه، تنگسیری، غزال، مثنوی، رنگ اصول و... که هرکدام بنا بر روایتی نامگذاری شدهاند؛ برای مثال: نزدیک بوشهر محلهای به نام تنگستان وجود دارد که مردم این ناحیه را تنگسیر میگویند؛ گوشه تنگسیری منسوب به این منطقه است. از نمونههای شنیداری خوب این دستگاه، میتوان آلبوم «یاد ایام» استاد شجریان را نام برد.
پس از گذری بر مفاهیم موسیقی ایران و تعریفی از موسیقی کلاسیک ایران موسوم به «ردیف دستگاهی» به تعریفی از هریک از دستگاههای هفتگانه و آوازهای پنجگانه میرسیم. در ابتدای راه به معرفی دستگاه «شور» بهعنوان مهمترین دستگاه موسیقی ایرانی که به آن «مادر همه دستگاهها» گفته میشود، پرداخته خواهد شد. در تعریف «شور» چنین باید گفت: زمانی که انسان به وجد میآید و وجود درونی او تحریک میشود، حالتی در انسان ایجاد میکند که میگویند «شوری» در دل به وجود آمده است. پس در تعریفی میتوان گفت بانگبرآوردن و ندادادن بر اثر تحریکشدن از وجود حال درونی را «شور» مینامند. «شور» ریشه در زبان عبری دارد و در عصر ساسانی وارد زبان فارسی شده است؛ مصدر «شور» در عبری ریشه واژه «شیر» به معنی سرود و آواز است و از دید موسیقایی هرگاه درجه چهارم گام ماهوری را ربع پرده زیاد کنیم و درجه سوم گام همان ماهور را تونیک قرار دهیم، آواز ما حالتی ایجاد میکند که بگوییم در پرده شور هستیم و این حالت همیشه ثابت است. برخلاف برخی دیگر از دستگاهها (مانند نوا، سهگاه و چهارگاه) که همنام موسیقی قدیم ایران هستند و از آنها برگرفته شدهاند، شور جزء مقامهای موسیقی ایران نبوده است. از قدیمالایام گوش مردم ایران با آوازهای محلی آشنا بوده؛ بنابراین میتوان گفت مردم محلی که حتی آموزش آواز ندیدهاند، با دستگاه شور آشنایی دارند. حتی آوازهایی که ملودی آنها در گذر سالها تغییر کرده، در همان دستگاه شور است. از خاصیتهای دستگاه شور میتوان به تعدد ملودی اشاره کرد. دستگاه شور دارای حالوهوای تفکرآمیز، شاعرانه و دلنشین توصیف شده است که گاهی حالت غم برمیانگیزد اما در همین حال نویدبخش تسلی این غم نیز هست. اغلب آوازهایی که در مناطق کردستان شنیده میشود، در دستگاه شور است. علاوهبراین دستگاه شور با اشعار حماسی که با تنبور به اجرا درمیآید یا با موسیقی حزنانگیزی همراه است که مخصوص مراسم عزاداری است. این دستگاه همچنین حالتی عرفانی دارد و بر تأثیرگذاری عمیق آن بر ایرانیان تأکید شده است. دکتر علیزادهمحمدی در کتاب «دیدگاههای نوین بر ردیف موسیقی ایرانی»، هرکدام از دستگاههای موسیقی ایرانی را به یکی از ماههای شمسی ربط داده است. در این فهرست دستگاه شور در کنار ماه اردیبهشت قرار گرفته است. شاید به دلیل شعفی که در این ماه بهاری در انسان و طبیعت دیده میشود، آن را با دستگاه شور برابر دانستهاند. بررسی گوشههای مختلف دستگاه نشان میدهد که دستگاه شور با فواصل مقام «حسینی» مطابقت بیشتری دارد و برخی از محققان به دلیل این مطابقت فواصل با حسینی از آن با نام «شور قدیم» یا «شور شهناز» یاد میکنند. در میان دستگاههای ردیف موسیقی ایرانی، شور از همه گستردهتر است. شور از طریق گوشههایی راه برای پردهگردانی به دستگاههای دیگر را دارد؛ برای مثال از گوشههای «حسینی» و «رهاوی» امکان تغییر از «شور» به «نوا» و برعکس را فراهم میکند. بر اثر جابهجاشدن نقش و وظیفه نتهای دستگاه شور، کیفیتهای دیگری از شور حاصل میشود که با تثبیت هرکدام از این حالتها در نقش زمینه و فضای اصلی، مایه جدیدی پدید میآید که به آنها ملحقات یا متعلقات شور میگویند. بیشتر نظریهپردازان این ملحقات را آواز مینامند. به تعریفی دیگر میتوان گفت؛ دستگاه با رنگ دیگری نغمه یا «بیات» نامیده میشود که در عین بستگی به دستگاه اصلی، استقلالی دارد؛ مثلا از دستگاه شور، چهار نغمه منشعب میشود. نغمهها نیز به نوبه خود به وسیله نتهای اصلی شاهد، متغیر و ایست مشخص میشوند و حدودشان از یکچهارم یا یکپنجم درنمیگذرد. هر دستگاه با یک یا چند قطعه به نام «درآمد» آغاز میشود. نغمهها که پیدرپی یکدیگر ادامه مییابند، هریک به وسیله قطعه ارتباطی به نام «فرود» به دستگاه اصلی متصل میشوند. همچنین هر یک از دستگاهها، دارای یک عده آوازها و الحان فرعی است ولی شور غیر از آوازهای فرعی دارای ملحقاتی است که هریک بهتنهایی استقلال دارند. آوازهای مستقلی که زیرمجموعه شور محسوب میشوند، از این قرار است: ابوعطا، بیات ترک، افشاری، بیات کرد و دشتی که دانگ اصلی آن، جزء دانگهای پایه در موسیقی ایرانی دانسته میشود. البته آواز بیات کرد (ترک) در پردههای شور نواخته میشود و از ملحقات آن طبقهبندی میشود ولی چون از نظر شنوایی، حسی شبیه دستگاه ماهور ایجاد میکند، برخی معتقد به طبقهبندی آن تحت دستگاه ماهور هستند. در مکتب آوازی اصفهان آواز بیات ترک در مشتقات دستگاه ماهور به حساب میآید اما در مکتب تهران، مایه بیات ترک را جزء دستگاه شور به حساب میآورند. شور متشکل از گوشههای زیادی است؛ برخی از این گوشهها عبارتاند از: شهناز، خارا، قجر، سلمک، ملانازی، گلریز، قرچه، رضوی، حسینی، کرشمه، تنگسیری، غزال، مثنوی، رنگ اصول و... که هرکدام بنا بر روایتی نامگذاری شدهاند؛ برای مثال: نزدیک بوشهر محلهای به نام تنگستان وجود دارد که مردم این ناحیه را تنگسیر میگویند؛ گوشه تنگسیری منسوب به این منطقه است. از نمونههای شنیداری خوب این دستگاه، میتوان آلبوم «یاد ایام» استاد شجریان را نام برد.