نمونه‌ای از ترویج علم دانشگاهی
بابک فرهادی
سال‌هاست که برخی رسانه‌ها به موضوع علم و ترویج علم توجه کرده و بخشی از زمان خود را به موضوع‌های علمی اختصاص می‌دهند؛ اما چه لزومی دارد که رسانه‌هایی مانند روزنامه‌ها یا سایت‌های خبری به علم بپردازند؟ در پاسخ این پرسش، بسیاری از کارشناسان می‌گویند عمده هدف رسانه‌ها انتشار اخبار و در مرحله بعد، ایجاد فرصت برای سرگرمی است و لزومی به انتشار اخبار علمی در رسانه‌های عمومی نیست. البته برخی دیگر از کارشناسان نیز بر این باورند که امروزه علم و جنبه‌های مختلف آن، تأثیر بسیاری بر زندگی ما دارد و لازم است اخبار علمی نیز در کنار دیگر اخبار، مورد توجه رسانه‌ها قرار گیرد. حتی با پذیرفتن چنین دیدگاهی، پرسش‌های بسیاری در ذهن پدید می‌آید؛ ازجمله اینکه چگونه می‌توان اخبار علمی را به شیوه درست و دقیق برای مخاطبان عام منتشر کرد که هم درست و دقیق و هم برای مخاطبان قابل درک باشد؟ یا چه موضوعات علمی برای طرح در رسانه‌ها مناسب هستند و متر و معیار گزینش اخبار برای طرح در رسانه‌ها کدام‌اند و چه کسانی، به چه دلایل و ویژگی‌هایی صلاحیت فعالیت در این زمینه را دارند؟ به باور بسیاری از فعالان ترویج علم و کارشناسان این حوزه، علم و انتشار خبرهای علمی، فعالیتی تخصصی است که افراد صاحب صلاحیت که هم با علوم آشنایی دارند و هم با شیوه‌های ترویج علم آشنا هستند، باید در این زمینه اقدام کنند و حضور افراد بدون دانش و آگاهی کافی در این زمینه نه‌تنها کمکی به این موضوع نمیکند، چهبسا موجب وخیم‌تر‌شدن وضعیت شود که نمونه بارز اطلاع‌رسانی غلط و انتشار اخبار شبه‌علم و ضدعلم را پس از شیوع کرونا در ماه‌های اخیر، در بسیاری از رسانه‌های رسمی و غیررسمی دیده‌ایم. درحالی‌که تعداد درگذشتگان از این بیماری تاکنون از 23 هزار نفر نیز فراتر رفته و لزوم اطلاع‌رسانی در زمینه روش‌های پیشگیری از آن بر همه ما مسلم است، برخی از رسانه‌ها به فعالیت در زمینه این بیماری پرداخته‌اند؛ اما به دلیل ناآشنایی با موضوع، بسیاری از اخبار آن نادرست بود. صداوسیما نیز ازجمله رسانه‌هایی بود که عملکرد درستی در این زمینه نداشت. صداوسیما مدت‌ها به بهانه‌های ناموجه، به ساده‌انگاری در زمینه این بیماری دامن زد و آن را یک بیماری ساده مانند سرماخوردگی و آنفلوانزا معرفی کرد و فقط زمانی که خبرهای مرگ‌ومیر ناشی از این بیماری انتشار یافت، به‌ناچار از ساده‌انگاری بی‌مورد درباره این بیماری دست برداشت. در این مرحله نیز به جای ارائه راهکارهایی برای دوری از عامل بیماری‌زا، به توصیه راه‌حل‌هایی به‌شدت غیرعلمی پرداخت؛ مانند استفاده از نمک یا عسل برای پیشگیری و درمان این بیماری، استفاده از جوشانده و دم‌کرده گیاهان در دسترس در خانه‌ها یا تغییر نام «کرونا» به «کروناز»! با توجه به شیوع گسترده این بیماری در کشور و ناتوانی مسئولان برای مقابله با آن، کارشناسان طرفدار ترویج علم در جامعه و انتشار اخبار علمی در رسانه‌ها، استدلال کردند اگر ما پیش از این، موضوعات مربوط به پزشکی و سلامت را در جامعه ترویج کرده بودیم، راحت‌تر و بهتر می‌توانستیم با این بیماری مبارزه کنیم و چهبسا تاکنون توانسته بودیم بر این همه‌گیری پیروز شویم؛ اما از طرف دیگر، کسانی که استدلال می‌کردند محیط‌های عمومی برای بحث‌های علمی و پیچیده مانند شیوع یک بیماری و راه‌های پیشگیری و درمان آن مناسب نیست، به فعالیت‌های انجام‌شده در رسانه‌ها اشاره کردند و ناکارآمدی و در برخی موارد نادرست‌بودن آن روش‌ها را یادآور شدند. با چنین مشاوره‌هایی در زمینه کرونا، هشدار کارشناسان مبنی بر احتیاط در زمینه انتشار اخبار علمی در رسانه‌ها و احتمال سوءاستفاده برخی فرصت‌طلبان، بیشتر به چشم آمد. با توجه به این موارد است که بسیاری از کارشناسان رسانه، بر این باورند که ترویج علم فقط و فقط زمانی مؤثر و کارآمد است که در رأس گروه مروج علم، استادان و کارشناسان زبده علوم حضور مؤثر داشته و نقش نظارتی پررنگی ایفا کنند؛ هرچند این پیشنهاد در مرحله سخن آسان است و در عمل، بسیار دشوار می‌شود. با این همه، انجمن زیست‌شناسی ایران با توجه به کمبود گروه‌های ترویج علم، برای انتشار «مجله زیست‌شناسی ایران» اقدام کرده است که هرچند در وهله اول کارشناسان زیست‌شناسی و رشته‌های مرتبط را مدنظر دارد، اما بسیاری از مقاله‌های آن برای دیگر علاقه‌مندان نیز مناسب است. در معرفی این نشریه باید گفت «انجمن زیست‌شناسی ایران» از سال 1374 «مجله زیست‌شناسی ایران» را به طور مرتب در قالب فصلنامه منتشر می‌کند؛ اما از آنجا که زیست‌شناسی رشته‌ای بسیار گسترده، با شاخه‌های فراوان است و پرداختن به هرکدام از آن موضوعات تخصصی، فرصت و مجال جداگانه‌ای می‌طلبد، لزوم ایجاد مجلات تخصصی بیشتر به چشم آمد. فصلنامه زیست‌شناسی ایران از سال 1392 با تأیید وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به‌طور تخصصی به سه فصلنامه مستقل به نام‌های مجله پژوهش‌های گیاهی (علمی-پژوهشی)، مجله پژوهش‌های سلولی و مولکولی (علمی-پژوهشی) و مجله پژوهش‌های جانوری (علمی-پژوهشی) تفکیک شد. انجمن زیست‌شناسی ایران در سال 1396 علاوه بر فصلنامه‌های علمی-پژوهشی که قبلا منتشر می‌کرد، موفق به دریافت مجوز دوفصلنامه علمی-ترویجی زیست‌شناسی ایران از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری شد که هم به صورت الکترونیکی و هم به صورت کاغذی منتشر می‌شود. دوفصلنامه علمی-ترویجی زیست‌شناسی ایران با هدف ترویج دانش زیست‌شناسی برای دانشجویان، استادان و عموم علاقه‌مندان زیست‌شناسی منتشر می‌شود. هدف از انتشار این مجله، معرفی پیشرفت‌های جدید زیست‌شناسی، نقد برنامه‌های آموزش زیست‌شناسی در تمام مقاطع تحصیلی آموزش‌وپرورش و آموزش عالی و نیز آموزش عمومی زیست‌شناسی در سطح جامعه، معرفی و پیشنهاد برنامه‌ها و قلمروهای جدید، روش‌های آموزشی نوین در تدریس و یادگیری، آموزش مجازی، معرفی نام‌آوران قدیم و جدید زیست‌شناسی، نقد و معرفی آثار تألیف و ترجمه و نیز آثار مهم منتشرشده در سطح جهانی است. اکنون در نبود اطلاع‌رسانی درست و دقیق رسانه‌ها درباره کروناویروس و بیماری کووید-19، انجمن زیست‌شناسی ایران شماره‌های 6 و 7 «مجله زیست‌شناسی ایران» را به موضوع کروناویروس‌ها اختصاص داده است. هرچند این نشریه در اصل برای کارشناسان زیست‌شناسی منتشر می‌شود و برای بهره‌مندی کامل از همه مطالب آن باید با زیست‌شناسی و گرایش‌های گوناگون آن آشنا بود، ولی در کنار آن بسیاری از مقاله‌ها برای همه علاقه‌مندان مفید است. دو شماره آخر مجله زیست‌شناسی ایران به شکلی جامع، مقالات زیادی در مورد دنیاگیری کرونا دارد. اینک تمام مقالات این دو شماره و شماره‌های پیشین به صورت رایگان قابل دانلود است.
سال‌هاست که برخی رسانه‌ها به موضوع علم و ترویج علم توجه کرده و بخشی از زمان خود را به موضوع‌های علمی اختصاص می‌دهند؛ اما چه لزومی دارد که رسانه‌هایی مانند روزنامه‌ها یا سایت‌های خبری به علم بپردازند؟ در پاسخ این پرسش، بسیاری از کارشناسان می‌گویند عمده هدف رسانه‌ها انتشار اخبار و در مرحله بعد، ایجاد فرصت برای سرگرمی است و لزومی به انتشار اخبار علمی در رسانه‌های عمومی نیست. البته برخی دیگر از کارشناسان نیز بر این باورند که امروزه علم و جنبه‌های مختلف آن، تأثیر بسیاری بر زندگی ما دارد و لازم است اخبار علمی نیز در کنار دیگر اخبار، مورد توجه رسانه‌ها قرار گیرد. حتی با پذیرفتن چنین دیدگاهی، پرسش‌های بسیاری در ذهن پدید می‌آید؛ ازجمله اینکه چگونه می‌توان اخبار علمی را به شیوه درست و دقیق برای مخاطبان عام منتشر کرد که هم درست و دقیق و هم برای مخاطبان قابل درک باشد؟ یا چه موضوعات علمی برای طرح در رسانه‌ها مناسب هستند و متر و معیار گزینش اخبار برای طرح در رسانه‌ها کدام‌اند و چه کسانی، به چه دلایل و ویژگی‌هایی صلاحیت فعالیت در این زمینه را دارند؟ به باور بسیاری از فعالان ترویج علم و کارشناسان این حوزه، علم و انتشار خبرهای علمی، فعالیتی تخصصی است که افراد صاحب صلاحیت که هم با علوم آشنایی دارند و هم با شیوه‌های ترویج علم آشنا هستند، باید در این زمینه اقدام کنند و حضور افراد بدون دانش و آگاهی کافی در این زمینه نه‌تنها کمکی به این موضوع نمیکند، چهبسا موجب وخیم‌تر‌شدن وضعیت شود که نمونه بارز اطلاع‌رسانی غلط و انتشار اخبار شبه‌علم و ضدعلم را پس از شیوع کرونا در ماه‌های اخیر، در بسیاری از رسانه‌های رسمی و غیررسمی دیده‌ایم. درحالی‌که تعداد درگذشتگان از این بیماری تاکنون از 23 هزار نفر نیز فراتر رفته و لزوم اطلاع‌رسانی در زمینه روش‌های پیشگیری از آن بر همه ما مسلم است، برخی از رسانه‌ها به فعالیت در زمینه این بیماری پرداخته‌اند؛ اما به دلیل ناآشنایی با موضوع، بسیاری از اخبار آن نادرست بود. صداوسیما نیز ازجمله رسانه‌هایی بود که عملکرد درستی در این زمینه نداشت. صداوسیما مدت‌ها به بهانه‌های ناموجه، به ساده‌انگاری در زمینه این بیماری دامن زد و آن را یک بیماری ساده مانند سرماخوردگی و آنفلوانزا معرفی کرد و فقط زمانی که خبرهای مرگ‌ومیر ناشی از این بیماری انتشار یافت، به‌ناچار از ساده‌انگاری بی‌مورد درباره این بیماری دست برداشت. در این مرحله نیز به جای ارائه راهکارهایی برای دوری از عامل بیماری‌زا، به توصیه راه‌حل‌هایی به‌شدت غیرعلمی پرداخت؛ مانند استفاده از نمک یا عسل برای پیشگیری و درمان این بیماری، استفاده از جوشانده و دم‌کرده گیاهان در دسترس در خانه‌ها یا تغییر نام «کرونا» به «کروناز»! با توجه به شیوع گسترده این بیماری در کشور و ناتوانی مسئولان برای مقابله با آن، کارشناسان طرفدار ترویج علم در جامعه و انتشار اخبار علمی در رسانه‌ها، استدلال کردند اگر ما پیش از این، موضوعات مربوط به پزشکی و سلامت را در جامعه ترویج کرده بودیم، راحت‌تر و بهتر می‌توانستیم با این بیماری مبارزه کنیم و چهبسا تاکنون توانسته بودیم بر این همه‌گیری پیروز شویم؛ اما از طرف دیگر، کسانی که استدلال می‌کردند محیط‌های عمومی برای بحث‌های علمی و پیچیده مانند شیوع یک بیماری و راه‌های پیشگیری و درمان آن مناسب نیست، به فعالیت‌های انجام‌شده در رسانه‌ها اشاره کردند و ناکارآمدی و در برخی موارد نادرست‌بودن آن روش‌ها را یادآور شدند. با چنین مشاوره‌هایی در زمینه کرونا، هشدار کارشناسان مبنی بر احتیاط در زمینه انتشار اخبار علمی در رسانه‌ها و احتمال سوءاستفاده برخی فرصت‌طلبان، بیشتر به چشم آمد. با توجه به این موارد است که بسیاری از کارشناسان رسانه، بر این باورند که ترویج علم فقط و فقط زمانی مؤثر و کارآمد است که در رأس گروه مروج علم، استادان و کارشناسان زبده علوم حضور مؤثر داشته و نقش نظارتی پررنگی ایفا کنند؛ هرچند این پیشنهاد در مرحله سخن آسان است و در عمل، بسیار دشوار می‌شود. با این همه، انجمن زیست‌شناسی ایران با توجه به کمبود گروه‌های ترویج علم، برای انتشار «مجله زیست‌شناسی ایران» اقدام کرده است که هرچند در وهله اول کارشناسان زیست‌شناسی و رشته‌های مرتبط را مدنظر دارد، اما بسیاری از مقاله‌های آن برای دیگر علاقه‌مندان نیز مناسب است. در معرفی این نشریه باید گفت «انجمن زیست‌شناسی ایران» از سال 1374 «مجله زیست‌شناسی ایران» را به طور مرتب در قالب فصلنامه منتشر می‌کند؛ اما از آنجا که زیست‌شناسی رشته‌ای بسیار گسترده، با شاخه‌های فراوان است و پرداختن به هرکدام از آن موضوعات تخصصی، فرصت و مجال جداگانه‌ای می‌طلبد، لزوم ایجاد مجلات تخصصی بیشتر به چشم آمد. فصلنامه زیست‌شناسی ایران از سال 1392 با تأیید وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به‌طور تخصصی به سه فصلنامه مستقل به نام‌های مجله پژوهش‌های گیاهی (علمی-پژوهشی)، مجله پژوهش‌های سلولی و مولکولی (علمی-پژوهشی) و مجله پژوهش‌های جانوری (علمی-پژوهشی) تفکیک شد. انجمن زیست‌شناسی ایران در سال 1396 علاوه بر فصلنامه‌های علمی-پژوهشی که قبلا منتشر می‌کرد، موفق به دریافت مجوز دوفصلنامه علمی-ترویجی زیست‌شناسی ایران از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری شد که هم به صورت الکترونیکی و هم به صورت کاغذی منتشر می‌شود. دوفصلنامه علمی-ترویجی زیست‌شناسی ایران با هدف ترویج دانش زیست‌شناسی برای دانشجویان، استادان و عموم علاقه‌مندان زیست‌شناسی منتشر می‌شود. هدف از انتشار این مجله، معرفی پیشرفت‌های جدید زیست‌شناسی، نقد برنامه‌های آموزش زیست‌شناسی در تمام مقاطع تحصیلی آموزش‌وپرورش و آموزش عالی و نیز آموزش عمومی زیست‌شناسی در سطح جامعه، معرفی و پیشنهاد برنامه‌ها و قلمروهای جدید، روش‌های آموزشی نوین در تدریس و یادگیری، آموزش مجازی، معرفی نام‌آوران قدیم و جدید زیست‌شناسی، نقد و معرفی آثار تألیف و ترجمه و نیز آثار مهم منتشرشده در سطح جهانی است. اکنون در نبود اطلاع‌رسانی درست و دقیق رسانه‌ها درباره کروناویروس و بیماری کووید-19، انجمن زیست‌شناسی ایران شماره‌های 6 و 7 «مجله زیست‌شناسی ایران» را به موضوع کروناویروس‌ها اختصاص داده است. هرچند این نشریه در اصل برای کارشناسان زیست‌شناسی منتشر می‌شود و برای بهره‌مندی کامل از همه مطالب آن باید با زیست‌شناسی و گرایش‌های گوناگون آن آشنا بود، ولی در کنار آن بسیاری از مقاله‌ها برای همه علاقه‌مندان مفید است. دو شماره آخر مجله زیست‌شناسی ایران به شکلی جامع، مقالات زیادی در مورد دنیاگیری کرونا دارد. اینک تمام مقالات این دو شماره و شماره‌های پیشین به صورت رایگان قابل دانلود است.