نگاهی به موسیقی-12
حمید فرید: «همایون» نام یکی‌دیگر از هفت دستگاه موسیقی ایرانی است؛ موسیقی‌ای که برآمده از دل قرون، در متن زندگی مردم اصیل ایران با نام‌های «موسیقی سنتی ایرانی» و نیز «موسیقی دستگاهی» شناخته می‌شود. این دستگاه نیز شامل مجموعه نغمه‌ها و آوازهایی است که سینه‌به‌سینه در فرهنگ ایرانی منتقل شده و امروز نوای آن دلنشین‌تر از همیشه به گوش می‌رسد. «همایون» به فراخور نامش حالتی شاهانه، اشرافی و باوقار دارد و آن را دارای ظاهری بسیار زیبا و دلفریب می‌دانند. مجموعه‌ای است از احساسات لطیف عالی و روحانی که گاه شخص را متنبه می‌کند و گاه از سر کبر و غرور سخن می‌راند و گاه فریادی سخت از دل داغدار سر می‌کشد. ریشه نام همایون واژه «هماگون» است که معنای فرخنده و خجسته دارد. «عبدالقادر مراغی» موسیقی‌شناس قرن نهم هجری، همایون را یکی از شعبات بیست‌وچهارگانه موسیقی قدیم نام برده است که شامل برخی نغمه‌های مقام «زنگوله» و برخی نغمه‌های مقام «رهاوی» است. اما فواصل آن شعبه و آنچه امروزه به‌عنوان دستگاه همایون شناخته می‌شود، مطابقت ندارد و نمی‌توان آن را منشأ دستگاه همایون شمرد. با‌این‌حال زمینه اجرای بسیاری از
لالایی‌ها و زمزمه‌های متداول در نقاط مختلف ایران است. دستگاه همایون از جمله دستگاه‌های موسیقی بسیار محبوب ایرانیان است که در فرهنگ ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارد و ملودی‌های بسیاری در این دستگاه موسیقی سر می‌شوند. یکی از ویژگی‌های دستگاه همایون استفاده آن در موسیقی زورخانه‌ای است. به دلیل استفاده از یک گام خاص و تفاوت محسوس در گام بالارونده و پایین‌رونده، همایون یکی از منحصربه‌فردترین دستگاه موسیقی ایران است که از نظر فواصل، دانگ اولش به شور نزدیک است و ازطریق گوشه‌های دیگرش امکان پرده‌گردانی به دستگاه‌های «نوا»، «سه‌گاه» و «چهارگاه» را نیز فراهم می‌کند و مانند شور علاوه‌بر گوشه‌های خود دارای دو زیرمجموعه (آواز اصفهان و آواز شوشتری) نیز هست که در این میان، آواز اصفهان برای خود آوازی مستقل است. استاد روح‌الله خالقی معتقد است همایون همچون ناصحی است مشفق و مهربان که با کمال شرم و آزرم با مستمعان خود مکالمه و درددل می‌کند و با بیانی شیوا چنان نصیحت می‌کند و پند می‌دهد که هیچ سخنران را این مهارت و استادی نیست. از نظر متافزیکی استاد مجید کیانی نیز معتقد است همایون ادامه روز، تداوم زندگی، اتحاد عشق و عاشق و معشوق است
که همان مقام توحید در هفت شهر عشق عطار است. از لحاظ مرکب‌خوانی این دستگاه به دستگاه «سه‌گاه» و دستگاه «شور» ارتباط دارد و وسعت این دستگاه را بیشتر می‌کند. به دلیل شباهت شور و همایون، با بم‌کردن نت سوم گام همایون به میزان نیم‌پرده می‌توان وارد شور شد. همایون را می‌توان به دستگاه چهارگاه نیز ارتباط داد و این کار با افزودن نیم‌پرده به نت ششم گام همایون و کم‌کردن ربع پرده از نت پنجم که گوشه آواز منصوری را تداعی می‌کند، انجام‌پذیر است. عکس همین عمل و گذر از چهارگاه به همایون نیز در گوشه مخالف دستگاه چهارگاه قابل اجراست. دستگاه همایون یا به تعبیری دستگاه «عشاق» با حالت اسرارآمیز خود گوشه‌های متعددی دارد که گوشه «بیداد» اوج این دستگاه تلقی می‌شود. از جمله گوشه‌های دستگاه همایون گوشه «شکوه» است که وجه تسمیه آن حالت شکوه‌انگیز آن است. گوشه «چهارگاه» که از طریق گوشه «موالیان» انجام می‌شود و هر دو در دستگاه همایون قرار دارند و سپس با یک پرده‌گردانی به دستگاه چهارگاه می‌رسد، گوشه «بختیاری» که ملودی فولکلور ایلات بختیاری است و محتوای موسیقیایی بسیار غنی ایل بختیاری را داراست، گوشه‌هایی همچون طرز، شوشتری، راز و نیاز،
نوروز صبا، لیلی و مجنون، سوزوگداز، چکاوک، جامه‌دران و ساقی‌نامه را نیز می‌توان نام برد که هر یک تاریخچه و ساختار مختص به خود را دارند. برای نمونه نام جامه‌دران به جامه‌دریدن (به‌دلیل از خود بی‌خود شدن) اشاره دارد؛ گفته می‌شود نکیسا تصنیفی به همین نام را چنان می‌نواخت که حضار مجلس جامه‌ها بر تن پاره می‌کردند و مدهوش می‌شدند. جامه‌دران در آوازهای بیات‌ترک و افشاری نیز به کار می‌رود که در برخی منابع نام آن در آواز افشاری «مویه افشاری» ذکر شده تا از جامه‌دران در دیگر دستگاه‌ها تفکیک شود. (تا جامه‌درانیم، ره جامه‌دران زن/ مطرب به نوای ره ما بیخبران زن )1 یا گوشه طرز به معنای شیوه و روش است که شیوه غزل‌سرایی به‌وسیله شعرا را طرز می‌نامیدند. (آنکه در طرز غزل نکته به حافظ آموخت/ یار شیرین سخن نادره گفتار من است)، طرز همچنین نام دهی است از شهرستان راور کرمان که این گوشه به این منطقه منسوب است و با گوشه چکاوک و مخالف شباهت دارد. یا «چکاوک» نام پرنده‌ای کوچک و خوش‌الحان است. پس از آواز «ساقی‌نامه» معمولا یک رِنگ اجرا می‌شود که از رِنگ‌های معروفی که در خاتمه دستگاه همایون نواخته می‌شوند؛ رنگ فرح (فرح‌انگیز) و رنگ
شهرآشوب را می‌توان ذکر کرد. باید گفت که در بحورالحان رنگ نستوری (نستاری) نیز به‌عنوان یکی از رنگ‌های همایون آورده شده است که بیشتر استادان آن را متعلق به دستگاه «نوا» می‌دانند. از نمونه‌های معروف اجراشده در این دستگاه تصنیف‌های «خزان عشق» ساخته جواد بدیع‌زاده، «تو ای پری کجایی» با صدای حسین قوامی و ساخته همایون خرم را می‌توان نام برد. همچنین برای معرفی اثری شنیداری می‌توان به آلبوم‌های بیداد با آهنگ‌سازی پرویز مشکاتیان و صدای استاد شجریان و «همایونِ مثنوی» محصول همدلی منصور صارمی و استاد شجریان در اجرائی خصوصی اشاره کرد.
1- وحشی بافقی
حمید فرید: «همایون» نام یکی‌دیگر از هفت دستگاه موسیقی ایرانی است؛ موسیقی‌ای که برآمده از دل قرون، در متن زندگی مردم اصیل ایران با نام‌های «موسیقی سنتی ایرانی» و نیز «موسیقی دستگاهی» شناخته می‌شود. این دستگاه نیز شامل مجموعه نغمه‌ها و آوازهایی است که سینه‌به‌سینه در فرهنگ ایرانی منتقل شده و امروز نوای آن دلنشین‌تر از همیشه به گوش می‌رسد. «همایون» به فراخور نامش حالتی شاهانه، اشرافی و باوقار دارد و آن را دارای ظاهری بسیار زیبا و دلفریب می‌دانند. مجموعه‌ای است از احساسات لطیف عالی و روحانی که گاه شخص را متنبه می‌کند و گاه از سر کبر و غرور سخن می‌راند و گاه فریادی سخت از دل داغدار سر می‌کشد. ریشه نام همایون واژه «هماگون» است که معنای فرخنده و خجسته دارد. «عبدالقادر مراغی» موسیقی‌شناس قرن نهم هجری، همایون را یکی از شعبات بیست‌وچهارگانه موسیقی قدیم نام برده است که شامل برخی نغمه‌های مقام «زنگوله» و برخی نغمه‌های مقام «رهاوی» است. اما فواصل آن شعبه و آنچه امروزه به‌عنوان دستگاه همایون شناخته می‌شود، مطابقت ندارد و نمی‌توان آن را منشأ دستگاه همایون شمرد. با‌این‌حال زمینه اجرای بسیاری از
لالایی‌ها و زمزمه‌های متداول در نقاط مختلف ایران است. دستگاه همایون از جمله دستگاه‌های موسیقی بسیار محبوب ایرانیان است که در فرهنگ ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارد و ملودی‌های بسیاری در این دستگاه موسیقی سر می‌شوند. یکی از ویژگی‌های دستگاه همایون استفاده آن در موسیقی زورخانه‌ای است. به دلیل استفاده از یک گام خاص و تفاوت محسوس در گام بالارونده و پایین‌رونده، همایون یکی از منحصربه‌فردترین دستگاه موسیقی ایران است که از نظر فواصل، دانگ اولش به شور نزدیک است و ازطریق گوشه‌های دیگرش امکان پرده‌گردانی به دستگاه‌های «نوا»، «سه‌گاه» و «چهارگاه» را نیز فراهم می‌کند و مانند شور علاوه‌بر گوشه‌های خود دارای دو زیرمجموعه (آواز اصفهان و آواز شوشتری) نیز هست که در این میان، آواز اصفهان برای خود آوازی مستقل است. استاد روح‌الله خالقی معتقد است همایون همچون ناصحی است مشفق و مهربان که با کمال شرم و آزرم با مستمعان خود مکالمه و درددل می‌کند و با بیانی شیوا چنان نصیحت می‌کند و پند می‌دهد که هیچ سخنران را این مهارت و استادی نیست. از نظر متافزیکی استاد مجید کیانی نیز معتقد است همایون ادامه روز، تداوم زندگی، اتحاد عشق و عاشق و معشوق است
که همان مقام توحید در هفت شهر عشق عطار است. از لحاظ مرکب‌خوانی این دستگاه به دستگاه «سه‌گاه» و دستگاه «شور» ارتباط دارد و وسعت این دستگاه را بیشتر می‌کند. به دلیل شباهت شور و همایون، با بم‌کردن نت سوم گام همایون به میزان نیم‌پرده می‌توان وارد شور شد. همایون را می‌توان به دستگاه چهارگاه نیز ارتباط داد و این کار با افزودن نیم‌پرده به نت ششم گام همایون و کم‌کردن ربع پرده از نت پنجم که گوشه آواز منصوری را تداعی می‌کند، انجام‌پذیر است. عکس همین عمل و گذر از چهارگاه به همایون نیز در گوشه مخالف دستگاه چهارگاه قابل اجراست. دستگاه همایون یا به تعبیری دستگاه «عشاق» با حالت اسرارآمیز خود گوشه‌های متعددی دارد که گوشه «بیداد» اوج این دستگاه تلقی می‌شود. از جمله گوشه‌های دستگاه همایون گوشه «شکوه» است که وجه تسمیه آن حالت شکوه‌انگیز آن است. گوشه «چهارگاه» که از طریق گوشه «موالیان» انجام می‌شود و هر دو در دستگاه همایون قرار دارند و سپس با یک پرده‌گردانی به دستگاه چهارگاه می‌رسد، گوشه «بختیاری» که ملودی فولکلور ایلات بختیاری است و محتوای موسیقیایی بسیار غنی ایل بختیاری را داراست، گوشه‌هایی همچون طرز، شوشتری، راز و نیاز،
نوروز صبا، لیلی و مجنون، سوزوگداز، چکاوک، جامه‌دران و ساقی‌نامه را نیز می‌توان نام برد که هر یک تاریخچه و ساختار مختص به خود را دارند. برای نمونه نام جامه‌دران به جامه‌دریدن (به‌دلیل از خود بی‌خود شدن) اشاره دارد؛ گفته می‌شود نکیسا تصنیفی به همین نام را چنان می‌نواخت که حضار مجلس جامه‌ها بر تن پاره می‌کردند و مدهوش می‌شدند. جامه‌دران در آوازهای بیات‌ترک و افشاری نیز به کار می‌رود که در برخی منابع نام آن در آواز افشاری «مویه افشاری» ذکر شده تا از جامه‌دران در دیگر دستگاه‌ها تفکیک شود. (تا جامه‌درانیم، ره جامه‌دران زن/ مطرب به نوای ره ما بیخبران زن )1 یا گوشه طرز به معنای شیوه و روش است که شیوه غزل‌سرایی به‌وسیله شعرا را طرز می‌نامیدند. (آنکه در طرز غزل نکته به حافظ آموخت/ یار شیرین سخن نادره گفتار من است)، طرز همچنین نام دهی است از شهرستان راور کرمان که این گوشه به این منطقه منسوب است و با گوشه چکاوک و مخالف شباهت دارد. یا «چکاوک» نام پرنده‌ای کوچک و خوش‌الحان است. پس از آواز «ساقی‌نامه» معمولا یک رِنگ اجرا می‌شود که از رِنگ‌های معروفی که در خاتمه دستگاه همایون نواخته می‌شوند؛ رنگ فرح (فرح‌انگیز) و رنگ
شهرآشوب را می‌توان ذکر کرد. باید گفت که در بحورالحان رنگ نستوری (نستاری) نیز به‌عنوان یکی از رنگ‌های همایون آورده شده است که بیشتر استادان آن را متعلق به دستگاه «نوا» می‌دانند. از نمونه‌های معروف اجراشده در این دستگاه تصنیف‌های «خزان عشق» ساخته جواد بدیع‌زاده، «تو ای پری کجایی» با صدای حسین قوامی و ساخته همایون خرم را می‌توان نام برد. همچنین برای معرفی اثری شنیداری می‌توان به آلبوم‌های بیداد با آهنگ‌سازی پرویز مشکاتیان و صدای استاد شجریان و «همایونِ مثنوی» محصول همدلی منصور صارمی و استاد شجریان در اجرائی خصوصی اشاره کرد.
1- وحشی بافقی