75 سال بدون جنگ جهانی

سازمان ملل برای ایران اهمیت ویژه‌ای دارد. برای اینکه اولا ایران از معدود کشورهایی بود که مؤسس جامعه ملل بود. در آن زمان هنوز استقلال در میان کشورهای جهان محدود بود و ایران در شمار کشورهای مستقل تشکیل‌دهنده جامعه ملل قرار گرفت. جامعه ملل مدل و الگویی بود که بعدها به سازمان ملل تبدیل شد. البته جامعه ملل در آن زمان ناکام ماند. یکی از دلایل هم این بود که نیکسون، رئیس‌جمهور آمریکا بعد از جنگ جهانی اول که بنیان‌گذار جامعه ملل بود، نتوانست عضویت آمریکا را به تصویب سنای کشورش برساند و بنابراین آمریکا که از جنگ جهانی اول به عنوان قدرتمندترین کشور جهان بیرون آمده بود، با عدم عضویت در جامعه ملل موجب شد این تشکیلات با شکست مواجه شود. در نهایت این مسئله منجر به عدم پذیرش تعهدات آلمان توسط هیتلر و شکل‌گیری جنگ جهانی دوم شد. اما جنگ جهانی دوم چنان هزینه‌های جانی و مالی برای دنیا پیش آورد که به نظر می‌رسید موجب تنبیه سردمداران قدرت شده باشد و آنها به دنبال سازمانی بودند که نظارت بیشتری بر کشورهای جهان داشته باشد و در آنجا بتوانند ارتباطات و تماس‌هایی به صورت دائمی بین کشورها برقرار و صلح و امنیت بین‌المللی را حفظ کنند. در واقع شاکله اصلی سازمان ملل را کشورهایی تشکیل می‌دادند که در جنگ جهانی دوم علیه تجاوزگران بزرگی مثل آلمان و ژاپن جنگیده بودند. در میان ارکان سازمان ملل در زمان تأسیس شاید مهم‌ترین رکن همان شورای امنیت بود که در راستای وظیفه اصلی سازمان که برقرار صلح و جلوگیری از جنگ بود ایجاد شده بود و فعالیت می‌کرد. اگرچه این شورا با پایه‌گذاری اصلی جنجالی در همه این سال‌ها بسیار مورد انتقاد قرار گرفته است؛ «حق وتو» که با عدالت بین کشورها مغایرت دارد. پنج کشور که بعدها همه اتمی هم شدند در تصمیمات مهم و امنیتی شورای امنیت هر کدام به تنهایی حق وتو دارند و می‌توانند جلوی تصمیمات را بگیرند. منتقدان این حق بر این اعتقادند که چگونه است که این پنج کشور دارای امتیاز ویژه‌ای باشند و با این حق ویژه عدالت و برابری بین کشورها در سازمان ملل را زیر سؤال ببرند. البته هرچه از عمر سازمان ملل گذشت این ایراد بیشتر از پیش به چشم آمد و ناراستی‌هایش بیشتر ظاهر شد. نگاهی به حیات ۷۵ساله سازمان ملل نشان می‌دهد با همه کاستی‌هایی که شورای امنیت در عرصه بین‌المللی داشته و با وجود همه جنگ‌ها و خونریزی‌هایی که در این ۷۵ سال در سرتاسر دنیا رخ داده، اما این سازمان به هر حال توانسته جلوی وقوع بسیاری از جنگ‌ها و خونریزی‌های دیگر را هم بگیرد. این نهاد تا جایی که امکاناتش اجازه داده سعی کرده از خونریزی در جهان جلوگیری کند و با توان محدود خودش و موانعی که در مسیرش بوده هم موفق شده این کار را بکند وگرنه کتاب تاریخ جهان در همین ۷۵ سال ای‌بسا جنگ‌ها، خشونت‌ها و خونریزی‌های بیشتری را هم در دل خود جای می‌داد. ایران به عنوان یکی از کشورهای مؤسس جامعه ملل هم در جامعه ملل و هم بعدها در سازمان ملل متحد به یکی از اولین کشورهای مشتری مراجعه به این سازمان برای طرح دعاوی تبدیل شد. ایران اولین‌بار در مورد تجاوز دولت شوروی که برخلاف تعهدش بعد از جنگ جهانی دوم از خروج از کشور سر باز زده و ماجرای فرقه دموکرات آذربایجان را به وجود آورده بود، به شورای امنیت سازمان ملل مراجعه کرد. در ماجرای نفت هم دولت انگلستان به حق ملی‌کردن نفت ایران معترض بود و علیه ایران به شورای امنیت مراجعه کند؛ مسئله‌ای که موجب شد دکتر مصدق شخصا به نیویورک سفر و در جلسه شورای امنیت حضور پیدا کند تا از حقوق ایران دفاع کند. البته شورای امنیت در همان زمان هم به دلیل شکایت انگلستان به دادگاه لاهه رأی تعلیقی به این مسئله داد. شورای امنیت در همان سال‌های شروع به کارش در مسئله جنگ کره دخالت کرد و با اعزام نیروهای سازمان ملل متحد به کره در واقع به جهان این پیام را رساند که تشکیلات جدید و مهمی برای برقراری صلح و پرهیز از جنگ در دنیا به راه افتاده است. بعدها کشورهای آفریقایی که برای استقلال تلاش می‌کردند هم به سازمان ملل متحد پیوستند که موجب شد دامنه فعالیت‌های سازمان به عرصه‌های جدیدتری برسد؛ مسئله‌ای که موجب شد «داگ همرشولد»، سومین دبیرکل سازمان ملل متحد، برای میانجیگری در بحران کنگو جان خودش را از دست بدهد. همه این رویدادها نشان می‌دهد که سازمان ملل از بدو تأسیس تاکنون توانسته یک دیپلماسی بین‌المللی را جایگزین دیپلماسی دوجانبه کرده و خودش را به عنوان سازمانی بین‌المللی و تأثیرگذار به کشورهای دنیا معرفی کند. به هر حال وجود سازمان ملل در دنیا غیر از مسائل امنیتی منجر به تشکیل سازمان‌ها و نهادهای مهم و تأثیرگذار دیگری هم شد. کارگزاری‌هایی که در حوزه مسائل بهداشتی، آموزشی و محیط‌زیستی فعالیت می‌کنند و برخی از آنها مثل سازمان جهانی بهداشت در روزگار فعلی که دنیا با غول کرونا دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند اهمیت فراوانی پیدا کرده‌اند. نقش سازمان جهانی بهداشت در مبارزه با کرونا و اطلاع‌رسانی درباره آن به خوبی نشان داد که کارگزاری‌های بین‌المللی که در کنار سازمان ملل ایجاد شدند چه کمک شایانی می‌توانند به بشر در سختی‌ها و مشکلات بکنند. به هر حال ۷۵ سال از تأسیس سازمانی می‌گذرد که تلاش کرده نظم نوینی در دنیا ایجاد کند و اگرچه از زمان تأسیس آن در دنیا همچنان جنگ و خونریزی وجود دارد و ادامه خواهد داشت، اما این سازمان با همه موانعی که سر راهش وجود داشته تلاش کرده از میزان این خشونت‌ها در دنیا بکاهد و سازوکارهایی برای زندگی بهتر بشر در صلح و آرامش پدید آورد.

سازمان ملل برای ایران اهمیت ویژه‌ای دارد. برای اینکه اولا ایران از معدود کشورهایی بود که مؤسس جامعه ملل بود. در آن زمان هنوز استقلال در میان کشورهای جهان محدود بود و ایران در شمار کشورهای مستقل تشکیل‌دهنده جامعه ملل قرار گرفت. جامعه ملل مدل و الگویی بود که بعدها به سازمان ملل تبدیل شد. البته جامعه ملل در آن زمان ناکام ماند. یکی از دلایل هم این بود که نیکسون، رئیس‌جمهور آمریکا بعد از جنگ جهانی اول که بنیان‌گذار جامعه ملل بود، نتوانست عضویت آمریکا را به تصویب سنای کشورش برساند و بنابراین آمریکا که از جنگ جهانی اول به عنوان قدرتمندترین کشور جهان بیرون آمده بود، با عدم عضویت در جامعه ملل موجب شد این تشکیلات با شکست مواجه شود. در نهایت این مسئله منجر به عدم پذیرش تعهدات آلمان توسط هیتلر و شکل‌گیری جنگ جهانی دوم شد. اما جنگ جهانی دوم چنان هزینه‌های جانی و مالی برای دنیا پیش آورد که به نظر می‌رسید موجب تنبیه سردمداران قدرت شده باشد و آنها به دنبال سازمانی بودند که نظارت بیشتری بر کشورهای جهان داشته باشد و در آنجا بتوانند ارتباطات و تماس‌هایی به صورت دائمی بین کشورها برقرار و صلح و امنیت بین‌المللی را حفظ کنند. در واقع شاکله اصلی سازمان ملل را کشورهایی تشکیل می‌دادند که در جنگ جهانی دوم علیه تجاوزگران بزرگی مثل آلمان و ژاپن جنگیده بودند. در میان ارکان سازمان ملل در زمان تأسیس شاید مهم‌ترین رکن همان شورای امنیت بود که در راستای وظیفه اصلی سازمان که برقرار صلح و جلوگیری از جنگ بود ایجاد شده بود و فعالیت می‌کرد. اگرچه این شورا با پایه‌گذاری اصلی جنجالی در همه این سال‌ها بسیار مورد انتقاد قرار گرفته است؛ «حق وتو» که با عدالت بین کشورها مغایرت دارد. پنج کشور که بعدها همه اتمی هم شدند در تصمیمات مهم و امنیتی شورای امنیت هر کدام به تنهایی حق وتو دارند و می‌توانند جلوی تصمیمات را بگیرند. منتقدان این حق بر این اعتقادند که چگونه است که این پنج کشور دارای امتیاز ویژه‌ای باشند و با این حق ویژه عدالت و برابری بین کشورها در سازمان ملل را زیر سؤال ببرند. البته هرچه از عمر سازمان ملل گذشت این ایراد بیشتر از پیش به چشم آمد و ناراستی‌هایش بیشتر ظاهر شد. نگاهی به حیات ۷۵ساله سازمان ملل نشان می‌دهد با همه کاستی‌هایی که شورای امنیت در عرصه بین‌المللی داشته و با وجود همه جنگ‌ها و خونریزی‌هایی که در این ۷۵ سال در سرتاسر دنیا رخ داده، اما این سازمان به هر حال توانسته جلوی وقوع بسیاری از جنگ‌ها و خونریزی‌های دیگر را هم بگیرد. این نهاد تا جایی که امکاناتش اجازه داده سعی کرده از خونریزی در جهان جلوگیری کند و با توان محدود خودش و موانعی که در مسیرش بوده هم موفق شده این کار را بکند وگرنه کتاب تاریخ جهان در همین ۷۵ سال ای‌بسا جنگ‌ها، خشونت‌ها و خونریزی‌های بیشتری را هم در دل خود جای می‌داد. ایران به عنوان یکی از کشورهای مؤسس جامعه ملل هم در جامعه ملل و هم بعدها در سازمان ملل متحد به یکی از اولین کشورهای مشتری مراجعه به این سازمان برای طرح دعاوی تبدیل شد. ایران اولین‌بار در مورد تجاوز دولت شوروی که برخلاف تعهدش بعد از جنگ جهانی دوم از خروج از کشور سر باز زده و ماجرای فرقه دموکرات آذربایجان را به وجود آورده بود، به شورای امنیت سازمان ملل مراجعه کرد. در ماجرای نفت هم دولت انگلستان به حق ملی‌کردن نفت ایران معترض بود و علیه ایران به شورای امنیت مراجعه کند؛ مسئله‌ای که موجب شد دکتر مصدق شخصا به نیویورک سفر و در جلسه شورای امنیت حضور پیدا کند تا از حقوق ایران دفاع کند. البته شورای امنیت در همان زمان هم به دلیل شکایت انگلستان به دادگاه لاهه رأی تعلیقی به این مسئله داد. شورای امنیت در همان سال‌های شروع به کارش در مسئله جنگ کره دخالت کرد و با اعزام نیروهای سازمان ملل متحد به کره در واقع به جهان این پیام را رساند که تشکیلات جدید و مهمی برای برقراری صلح و پرهیز از جنگ در دنیا به راه افتاده است. بعدها کشورهای آفریقایی که برای استقلال تلاش می‌کردند هم به سازمان ملل متحد پیوستند که موجب شد دامنه فعالیت‌های سازمان به عرصه‌های جدیدتری برسد؛ مسئله‌ای که موجب شد «داگ همرشولد»، سومین دبیرکل سازمان ملل متحد، برای میانجیگری در بحران کنگو جان خودش را از دست بدهد. همه این رویدادها نشان می‌دهد که سازمان ملل از بدو تأسیس تاکنون توانسته یک دیپلماسی بین‌المللی را جایگزین دیپلماسی دوجانبه کرده و خودش را به عنوان سازمانی بین‌المللی و تأثیرگذار به کشورهای دنیا معرفی کند. به هر حال وجود سازمان ملل در دنیا غیر از مسائل امنیتی منجر به تشکیل سازمان‌ها و نهادهای مهم و تأثیرگذار دیگری هم شد. کارگزاری‌هایی که در حوزه مسائل بهداشتی، آموزشی و محیط‌زیستی فعالیت می‌کنند و برخی از آنها مثل سازمان جهانی بهداشت در روزگار فعلی که دنیا با غول کرونا دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند اهمیت فراوانی پیدا کرده‌اند. نقش سازمان جهانی بهداشت در مبارزه با کرونا و اطلاع‌رسانی درباره آن به خوبی نشان داد که کارگزاری‌های بین‌المللی که در کنار سازمان ملل ایجاد شدند چه کمک شایانی می‌توانند به بشر در سختی‌ها و مشکلات بکنند. به هر حال ۷۵ سال از تأسیس سازمانی می‌گذرد که تلاش کرده نظم نوینی در دنیا ایجاد کند و اگرچه از زمان تأسیس آن در دنیا همچنان جنگ و خونریزی وجود دارد و ادامه خواهد داشت، اما این سازمان با همه موانعی که سر راهش وجود داشته تلاش کرده از میزان این خشونت‌ها در دنیا بکاهد و سازوکارهایی برای زندگی بهتر بشر در صلح و آرامش پدید آورد.