نظام اندیشه دکتر فیرحی
جاوید قربان‌اوغلی
خبر سنگین بود و سخت اندوهناک، اندیشمند فرزانه، روحانی نواندیش، استاد فرهیخته و انسان متخلق و متواضع، دکتر داوود فیرحی بر اثر بیماری ویرانگر کرونا رخ در نقاب خاک کشید و جان به جان آفرین تسلیم کرد.دکتر فیرحی در زمره اندیشمندانی بود که هرچه درباره اخلاق متواضعانه، دانش وسیع و گسترده در حوزه سیاست و حکومت، نواندیشی و طرح افق‌های آینده‌ساز در حوزه تحلیل تاریخ سیاسی اسلام و اندیشه‌ورزی خلاقانه در عرصه تفکر دینی این مجتهد فقه و سیاست گفته شود هنوز جای سخن بسیار دارد.کسانی که از نزدیک با فیرحی آشنا بودند از دغدغه این استاد برجسته درباره جمهوری اسلامی و آینده ایران آگاه‌اند. فیرحی با تتبع در تاریخ و اندیشه سیاسی در اسلام و روش‌شناسی حکمرانی به‌درستی انگشت بر نقاطی گذاشته بود که گسل‌های اصلی در عرصه حکمرانی در سطح ملی و آسیب‌شناسی روندهای جاری در عرصه فقه سیاسی است. طرفه آنکه سرنوشت انقلاب و مردم و آینده ایران نیز در کشاکش دو نوع متمایز از تفکر دینی و شیوه حکمرانی و گریبان‌گیر کشور پس از چهار دهه حکمرانی براساس الگویی است که ما آن را اسلامی می‌نامیم. زنده‌یاد فیرحی با خلق آثاری در این دو عرصه و مفاهیم کاربردی آن، مبدع تفکر خلاقانه‌ای شد که اسلاف او مانند میرزای نایینی و آخوند خراسانی بنیان‌گذار آن در عصر جدید بودند. نگاهی گذرا به فهرست کتاب‌هایی که فیرحی در عمر کوتاه ولی پرثمر و مشعشع خود در این خصوص به جامعه عرضه کرد، نمایانگر ذهن جست‌وجوگر او در ارائه گوهر ناب تفکر دینی در حوزه فقه و سیاست، قدرت، حکمرانی و فقه حکومت اسلامی، قانون و مشروعیت حکومت است.
تمرکز وی بر خلق آثار ارزشمندی مانند قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام (۱۳۷۸)، دولت اسلامی و تولیدات فکر دینی (۱۳۸۰)، نظام سیاسی و دولت در اسلام (۱۳۸۲)، تاریخ تحول دولت در اسلام (۱۳۸۶)، روش‌شناسی و اندیشه سیاسی در اسلام (۱۳۸۷)، فقه و سیاست در ایران معاصر؛ فقه سیاسی و فقه مشروطه (۱۳۹۱)، فقه و سیاست در ایران معاصر؛ تحول حکومت‌داری و فقه حکومت اسلامی (۱۳۹۳)، آستانه تجدّد؛ در شرح تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله (۱۳۹۴)، فقه و حکمرانی حزبی (۱۳۹۶) و مفهوم قانون در ایران معاصر (تحولات پیشامشروطه) (١٣٩٩) نمایانگر روح متلاطم و جست‌وجوگر وی در ریل‌گذاری اندیشه ناب در عرصه سیاست و حکومت است. فیرحی اعتقاد داشت اگر حکمرانی در عصر جدید شیوه‌ای است که پیامبر اسلام الگوی آن بود، کنکاش در «آیات قرآن و روایات، پیامبر اسلام را به‌عنوان خلق عظیم و به‌عنوان پیامبر صلح معرفی کرده‌اند». وی معتقد بود: «پیامبر دو معجزه بزرگ دارد؛ معجزه اول قرآن است و دیگری که برای ما کمتر شناخته شده، نظام گفت‌وگو، قرارداد و صلح» است و رسول اکرم اسلام از ذره‌ذره فرصت‌ها برای برقراری صلح استفاده می‌کرد». در نظام اندیشه فیرحی، اسلام دین رحمت، شفقت، گذشت، صلح،
گفت‌وگو، آزادی، تحمل مخالف و احترام و پایبندی به قراردادها (عقود) است. او در یک سخنرانی با ذکر ۱۳۲ پیمانی که پیامبر در دوران زندگی پس از بعثت منعقد کرد، «اسلام قراردادی» را در مقابل اسلام جهادی، الگوی پیامبر اسلام در حکمرانی می‌دانست. بر همین اساس قرارداد صلح حدیبیه را که از معروف‌ترین حوادث دوره ۲۳ساله زندگی حضرت پس از بعثت بود، «معیار زندگی اجتماعی در درون خانواده حکومت، الگوی روابط با جهان در عرصه سیاست خارجی» پیشنهاد می‌کرد. فیرحی در تحقیقات ارزشمند خود در عرصه مناسبات خارجی حکومت، اسلام را دین صلح می‌دانست و معتقد بود اسلام علی‌الاصول جنگ و خون‌ریزی جز در موارد اضطرار (دفاع در مقابل تجاوز) را مجاز نمی‌داند. به بیان شیرین سعدی در رساله صاحبیه تا دفع مضرت دشمن به نعمت می‌توان کرد، خصومت نتوان کرد که خون از مال شریف‌تر است و نیز عرب گوید السیف آخر‌الحیل.
و می‌گفت: حتی اگر زور پیل و چنگ شیر را هم داری، به نزدیک من صلح بهتر ز جنگ
اگر صلح خواهد عدو سر مپیچ/ و گر جنگ جوید عنان بر مپیچ.
در زمانه‌ای که جامعه ما به‌شدت نیازمند برافروختن چراغ فروزان روش حکمرانی از منظر پیامبر رحمت و صاحب خلق عظیم است، پرکشیدن استوانه نوآوری در نظریه‌پردازی سیاست و حکمرانی ضایعه‌ای بس عظیم و ثلمه‌ای است که لا یسدها شیء.
در زندگی شخصی، رفتار اجتماعی و تفکر سیاسی، فیرحی اسوه مجسم اخلاق انسانی، تواضع، بردباری، تحمل عقاید دیگران و در یک کلمه الگوی شریعت «سهله و سمحه» بود. با رفتن ناباورانه و زودهنگام این استاد برجسته که مجتهدی مسلم در عرصه سیاست، اندیشمندی دردآشنا در روزگار غربت اخلاق و فضیلت و انسانی متخلق و تجسم راستین اخلاقی انسان الگوی مکتب، کشور چراغی فروزان در اندیشه‌پردازی سیاسی راهگشا را از دست داد. امید داشتیم نهالی که او در عرصه برداشت‌های انسان‌مدارانه در عرصه سیاسی غرس کرده بود، به درخت تنومندی تبدیل شود. به یقین در زمانه‌ای که چهره‌ای مشوه از اسلام در جهان امروز به نمایش گذاشته می‌شود، جامعه ما به‌شدت نیازمند تفکراتی راهگشا و الگویی جامع در ایده حکمرانی و ترویج اندیشه راستین اسلام بر اساس «مدارا و صلح» است که فیرحی نظریه‌پردازی بی‌بدیل در این عرصه بود.
ضایعه ازدست‌دادن فیرحی بسیار تلخ، ناگوار و غیر قابل تحمل است. او مصداق راستینی بود بر این کلام گهربار سعدی که:
صبر بسیار بباید پدر پیر فلک را/ تا دگر مادر گیتی چو تو فرزند بزاید.
خبر سنگین بود و سخت اندوهناک، اندیشمند فرزانه، روحانی نواندیش، استاد فرهیخته و انسان متخلق و متواضع، دکتر داوود فیرحی بر اثر بیماری ویرانگر کرونا رخ در نقاب خاک کشید و جان به جان آفرین تسلیم کرد.دکتر فیرحی در زمره اندیشمندانی بود که هرچه درباره اخلاق متواضعانه، دانش وسیع و گسترده در حوزه سیاست و حکومت، نواندیشی و طرح افق‌های آینده‌ساز در حوزه تحلیل تاریخ سیاسی اسلام و اندیشه‌ورزی خلاقانه در عرصه تفکر دینی این مجتهد فقه و سیاست گفته شود هنوز جای سخن بسیار دارد.کسانی که از نزدیک با فیرحی آشنا بودند از دغدغه این استاد برجسته درباره جمهوری اسلامی و آینده ایران آگاه‌اند. فیرحی با تتبع در تاریخ و اندیشه سیاسی در اسلام و روش‌شناسی حکمرانی به‌درستی انگشت بر نقاطی گذاشته بود که گسل‌های اصلی در عرصه حکمرانی در سطح ملی و آسیب‌شناسی روندهای جاری در عرصه فقه سیاسی است. طرفه آنکه سرنوشت انقلاب و مردم و آینده ایران نیز در کشاکش دو نوع متمایز از تفکر دینی و شیوه حکمرانی و گریبان‌گیر کشور پس از چهار دهه حکمرانی براساس الگویی است که ما آن را اسلامی می‌نامیم. زنده‌یاد فیرحی با خلق آثاری در این دو عرصه و مفاهیم کاربردی آن، مبدع تفکر خلاقانه‌ای شد که اسلاف او مانند میرزای نایینی و آخوند خراسانی بنیان‌گذار آن در عصر جدید بودند. نگاهی گذرا به فهرست کتاب‌هایی که فیرحی در عمر کوتاه ولی پرثمر و مشعشع خود در این خصوص به جامعه عرضه کرد، نمایانگر ذهن جست‌وجوگر او در ارائه گوهر ناب تفکر دینی در حوزه فقه و سیاست، قدرت، حکمرانی و فقه حکومت اسلامی، قانون و مشروعیت حکومت است.
تمرکز وی بر خلق آثار ارزشمندی مانند قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام (۱۳۷۸)، دولت اسلامی و تولیدات فکر دینی (۱۳۸۰)، نظام سیاسی و دولت در اسلام (۱۳۸۲)، تاریخ تحول دولت در اسلام (۱۳۸۶)، روش‌شناسی و اندیشه سیاسی در اسلام (۱۳۸۷)، فقه و سیاست در ایران معاصر؛ فقه سیاسی و فقه مشروطه (۱۳۹۱)، فقه و سیاست در ایران معاصر؛ تحول حکومت‌داری و فقه حکومت اسلامی (۱۳۹۳)، آستانه تجدّد؛ در شرح تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله (۱۳۹۴)، فقه و حکمرانی حزبی (۱۳۹۶) و مفهوم قانون در ایران معاصر (تحولات پیشامشروطه) (١٣٩٩) نمایانگر روح متلاطم و جست‌وجوگر وی در ریل‌گذاری اندیشه ناب در عرصه سیاست و حکومت است. فیرحی اعتقاد داشت اگر حکمرانی در عصر جدید شیوه‌ای است که پیامبر اسلام الگوی آن بود، کنکاش در «آیات قرآن و روایات، پیامبر اسلام را به‌عنوان خلق عظیم و به‌عنوان پیامبر صلح معرفی کرده‌اند». وی معتقد بود: «پیامبر دو معجزه بزرگ دارد؛ معجزه اول قرآن است و دیگری که برای ما کمتر شناخته شده، نظام گفت‌وگو، قرارداد و صلح» است و رسول اکرم اسلام از ذره‌ذره فرصت‌ها برای برقراری صلح استفاده می‌کرد». در نظام اندیشه فیرحی، اسلام دین رحمت، شفقت، گذشت، صلح،
گفت‌وگو، آزادی، تحمل مخالف و احترام و پایبندی به قراردادها (عقود) است. او در یک سخنرانی با ذکر ۱۳۲ پیمانی که پیامبر در دوران زندگی پس از بعثت منعقد کرد، «اسلام قراردادی» را در مقابل اسلام جهادی، الگوی پیامبر اسلام در حکمرانی می‌دانست. بر همین اساس قرارداد صلح حدیبیه را که از معروف‌ترین حوادث دوره ۲۳ساله زندگی حضرت پس از بعثت بود، «معیار زندگی اجتماعی در درون خانواده حکومت، الگوی روابط با جهان در عرصه سیاست خارجی» پیشنهاد می‌کرد. فیرحی در تحقیقات ارزشمند خود در عرصه مناسبات خارجی حکومت، اسلام را دین صلح می‌دانست و معتقد بود اسلام علی‌الاصول جنگ و خون‌ریزی جز در موارد اضطرار (دفاع در مقابل تجاوز) را مجاز نمی‌داند. به بیان شیرین سعدی در رساله صاحبیه تا دفع مضرت دشمن به نعمت می‌توان کرد، خصومت نتوان کرد که خون از مال شریف‌تر است و نیز عرب گوید السیف آخر‌الحیل.
و می‌گفت: حتی اگر زور پیل و چنگ شیر را هم داری، به نزدیک من صلح بهتر ز جنگ
اگر صلح خواهد عدو سر مپیچ/ و گر جنگ جوید عنان بر مپیچ.
در زمانه‌ای که جامعه ما به‌شدت نیازمند برافروختن چراغ فروزان روش حکمرانی از منظر پیامبر رحمت و صاحب خلق عظیم است، پرکشیدن استوانه نوآوری در نظریه‌پردازی سیاست و حکمرانی ضایعه‌ای بس عظیم و ثلمه‌ای است که لا یسدها شیء.
در زندگی شخصی، رفتار اجتماعی و تفکر سیاسی، فیرحی اسوه مجسم اخلاق انسانی، تواضع، بردباری، تحمل عقاید دیگران و در یک کلمه الگوی شریعت «سهله و سمحه» بود. با رفتن ناباورانه و زودهنگام این استاد برجسته که مجتهدی مسلم در عرصه سیاست، اندیشمندی دردآشنا در روزگار غربت اخلاق و فضیلت و انسانی متخلق و تجسم راستین اخلاقی انسان الگوی مکتب، کشور چراغی فروزان در اندیشه‌پردازی سیاسی راهگشا را از دست داد. امید داشتیم نهالی که او در عرصه برداشت‌های انسان‌مدارانه در عرصه سیاسی غرس کرده بود، به درخت تنومندی تبدیل شود. به یقین در زمانه‌ای که چهره‌ای مشوه از اسلام در جهان امروز به نمایش گذاشته می‌شود، جامعه ما به‌شدت نیازمند تفکراتی راهگشا و الگویی جامع در ایده حکمرانی و ترویج اندیشه راستین اسلام بر اساس «مدارا و صلح» است که فیرحی نظریه‌پردازی بی‌بدیل در این عرصه بود.
ضایعه ازدست‌دادن فیرحی بسیار تلخ، ناگوار و غیر قابل تحمل است. او مصداق راستینی بود بر این کلام گهربار سعدی که:
صبر بسیار بباید پدر پیر فلک را/ تا دگر مادر گیتی چو تو فرزند بزاید.