افت کیفیت پایان‌نامه‌ها در سال‌های اخیر
شرق: در ماه‌های گذشته، اخباری مبنی‌بر خمیرشدن پایان‌نامه‌های دانشجویی و همچنین دپوشدن آنها در انبارهای ضایعات به گوش می‌رسید. اولین شایعات هم با انتشار ویدئویی از پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی بوشهر که در یک انبار ضایعاتی دپو شده بود، بر سر زبان‌ها افتاد. این اتفاق از یک‌سو نشان از بی‌ارزش‌انگاشتن پایان‌نامه‌ها بود و از سوی دیگر نشان می‌داد که سالانه حجم بالایی از کاغذ در قالب پایان‌نامه از بین می‌رود. همچنین در سال‌های گذشته خرید و فروش پایان‌نامه و همچنین سفارش‌دادن نوشتن پایان‌نامه به مغازه‌های پایان‌نامه‌فروشی! که همیشه نزدیک دانشگاه‌ها فراوان هستند، موجب شده تا جایگاه «پایان‌نامه» از یک رساله علمی به گزارشی برای رفع تکلیف دانشجویان تنزل پیدا کند و رفته‌رفته اهمیت آن در میان قشر دانشجو و حتی برخی از دانشگاه‌ها کم‌رنگ‌تر شود. تا جایی که خرید و فروش پایان‌نامه به معضلی برای دانشگاه‌ها و بازاری برای افراد سودجو تبدیل شده است. از سوی دیگر، پایان‌نامه‌ها و مقالات دانشجویی (به‌ویژه در مقاطع کارشناسی ارشد و دکترا) که بخش عمده‌ای از پژوهش‌های علمی کشور را به عهده دارند، با تزریق این قبیل آثار،
تحلیل رفته‌اند و دانشگاه‌ها را از وظایف ذاتی خود دور می‌کنند. نکته درخور‌توجه این موضوع، مثبت فرض‌شدن سرانه رشد علمی کشور و میزان تولید علم در مقایسه با سایر کشورهاست؛ درحالی‌که توجه به محتوای برخی از این مقالات، علامت سؤال بزرگی را روبه‌روی صاحب‌نظران قرار می‌دهد.
در هر صورت به نظر می‌رسد که فرایند پایاننامهنویسی در اکثر گروه‌های آموزشی دانشگاه‌های ایران دچار بحران‌های کیفی شده است. برای این تنزل کیفیت می‌توان دلایل زیادی را برشمرد. به گفته مریم عامری پژوهشگر که پایان‌نامه خود را نیز درباره افت کیفی پایان‌نامه‌ها در 10 سال گذشته نوشته است، از دلایل این افت کیفیت می‌توان به قبول‌کردن بیش‌ازحد مسئولیت راهنمایی یا مشاوره توسط استادان، اختصاص‌ندادن زمان لازم برای راهنمایی و ارائه مشاوره لازم از طرف استادان به دانشجویان (به دلایلی مانند میزان ساعات زیاد تدریس، جدی‌نگرفتن امر پایاننامهنویسی، آشنانبودن استادان با مبانی روش تحقیق و در نتیجه حساسیت‌نداشتن آنها به بسیاری از قواعد تحقیق، نبود مکان مناسب برای گفت‌وگو و بحث با دانشجویان، عدم آشنایی اکثر اعضای شورا‌ها و کمیته‌های تحصیلات تکمیلی یا مراکز تصویب‌کننده طرح‌های تحقیقاتی در دانشکده‌ها با مبانی روش تحقیق اشاره کرد. به گفته او، همچنین در حال حاضر بخش عمده‌ای از دانشجویان هنوز با مبانی کار پژوهشی آشنا نیستند و همین مسئله به بحرانی برای پایاننامهنویسی در کشور تبدیل شده است.
پایان‌نامه‌ها مؤثر نیستند
حالا اما مدیرکل برنامه‌ریزی آموزش عالی وزارت علوم به ماجرای ضایعاتی‌شدن پایان‌نامه‌ها واکنش نشان داده است. محمدرضا آهنچیان در پاسخ به این پرسش که آیا می‌توان از این اتفاق نتیجه گرفت که کیفیت پایان‌نامه‌ها تنزل یافته است، گفت: خواهش می‌کنم از اصطلاح بی‌فایده و بی‌ارزش برای هیچ‌یک از پایان‌نامه‌هایی که توسط دانشجویان سختکوش در دانشگاه‌های خوب کشور انجام می‌شود، استفاده نکنیم. او در واکنش به اینکه برخی پایان‌نامه‌های دانشجویی پس از جمع‌آوری به ضایعاتی فروخته شده یا تبدیل به زباله می‌شوند و در پاسخ به پرسشی درباره چرایی تداوم ارائه پایان‌نامه‌ها به شکل کاغذی بیان کرد: دراین‌باره می‌خواهم دو نکته را مطرح کنم، نکته نخست اینکه پایان‌نامه یا رساله امر یا موضوع عارضی بر یادگیری دانشجو نیست، بلکه هسته اصلی و قلب آموزش دانشجویان دوره‌های تحصیلات تکمیلی است. هر پایان‌نامه یا رساله (پارسا) از دو وجه بالفعل و بالقوه ارزشمند است. او درباره وجه بالفعل گفت: وجه بالفعل آن لازمه تکمیل یادگیری و تحقق آموزش دانشجو است درحالی‌که برای وجه بالقوه آن چنین الزام و کاربردی وجود ندارد. در وجه بالفعل دانشجو موظف است تا پارسای خود را
بگذارد که از آن طریق یادگیری خود را گسترش و عمق بدهد. در طراحی و اجرای هر پارسا، هم دانش تخصصی که دانشجو طی دوره تحصیل خود فراگرفته است به طور کلی مورد مرور و استفاده قرار می‌گیرد و هم دانش روش تحقیق او که برای آینده شغلی و حرفه‌ای حائز اهمیت است. آهنچیان بیان کرد: وجه بالقوه هر پارسا، امکان‌پذیری کاربرد آن است؛ یعنی پارسای انجام‌شده که وجه بالفعل آن محقق شده باشد، اگر کاربرد هم پیدا کند و بتواند به طور مستقیم گرهی از جامعه باز کند، نوری بر نوری افزوده است و دامنه آثار آن از دانشگاه و فرایند تحصیل دانشجو فراتر می‌رود که این دستاور مورد تأکید وزارت علوم است. با این توضیح می‌خواهم خواهش کنم تا همگی از اصطلاح بی‌ارزش یا بی‌فایده برای هیچ‌یک از پارساهایی که از سوی دانشجویان سختکوش در دانشگاه‌های خوب کشور انجام می‌شود، استفاده نکنیم. نکته دوم هم اینکه در سال ۱۳۹۷ معاونت آموزشی وزارت علوم، طی بخش‌نامه‌ای اعلام کرد که تمام پارساها باید در نسخه غیرکاغذی آماده و ارائه شود. وزارت علوم بر این موضوع اصرار دارد و اطلاع دارم که درصد بسیار بالایی از دانشگاه‌های کشور از این قاعده تبعیت می‌کنند. انجام پایان‌نامه با
مراعات استانداردهای مورد انتظار دارای ارزش‌های بی‌پایانی برای یادگیری و تحصیل دانشجو است و ازاین‌رو ارزش هیچ پارسایی زایل نخواهد شد و ثمرات آن در دانشجو شکل گرفته و در عمر خدمتی او مورد استفاده قرار خواهد گرفت. برای انتخاب موضوع، استاد راهنما می‌تواند با اطلاع از نیازهای کشور که از سوی مراجع موثق اعلام شده باشد، دانشجوی خود را با اولویت ارتباط موضوع پارسا با رشته تخصصی وی به سمت انجام تحقیق برای کمک به حل مسائل اعلام‌شده واقعی کشور، هدایت کند و هم‌اکنون در بسیاری موارد این کار صورت می‌گیرد هرچند می‌تواند توسعه بیشتری پیدا کند. مدیرکل برنامه‌ریزی آموزش عالی وزارت علوم در پاسخ به این پرسش که چند درصد از موضوعات پایان‌نامه‌ها هیچ‌گونه عایدی علمی نداشته و صرفا برای دریافت نمره است؟ گفت: به نظرم اطلاع آماری موثقی دراین‌باره وجود ندارد. در مجموع هم مقیاس معتبری برای پاسخ به این پرسش وجود ندارد، زیرا در طول زمان ممکن است پارسای انجام‌شده در سال ۱۳۹۲ و در سال ۱۳۹۹ به دلیل تغییرات ایجادشده در زندگی و در اولویت تقاضاهای اجتماعی کاربرد پیدا کند. او اظهار کرد: ازاین‌رو شما می‌توانید اکنون پارسایی را که دفاع شده است،
غیرکاربردی بدانید ضمن اینکه ممکن است نتایج این پارسا دو سال دیگر از سوی سازمان‌ها یا مردم مورد نظر قرار بگیرد.
حسی برای نوشتن نیست
«سالانه حدود صد هزار پایان‌نامه کارشناسی ارشد و حدود پنج هزار پایان‌نامه دکترا دفاع می‌شود که این پایان‌نامه‌ها یک سرمایه بزرگی برای کشور محسوب می‌شوند. اما مدت‌هاست که به این سرمایه توجه نمی‌شود. رخوتی که در سال‌های گذشته در همه بخش‌ها احساس می‌شود جامعه دانشگاهی را هم بی‌نصیب نگذاشته و نمی‌توان منکر آن شد که بی‌حوصلگی و ناامیدی از وضعیت آینده باعث می‌شود که دانشجویان چندان دل و دماغی برای نوشتن پایان‌نامه نداشته باشند». اینها بخشی از سخنان مهدی است. او در حال نوشتن پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود است. او به «شرق» می‌گوید: واقعا وقتی به آینده‌ام فکر می‌کنم و هیچ نقطه روشنی برایش نمی‌بینم حسی برای نوشتن برایم پیدا نمی‌شود. وقتی استاد راهنما می‌گوید برای نمره باید بخشی از یک کتاب را ترجمه کنم تا او بعدا ترجمه‌اش را به نام خودش کتاب کند، واقعا من به عنوان دانشجو چرا باید یک سال آزگار زحمت بکشم و پوستم کنده شود تا پایان‌نامه بنویسم؟ خب آماده می‌خرم و وقتم را صرف کار دیگری می‌کنم. راستش را بخواهید مدت‌هاست ندیده‌ام کسی پایان‌نامه بنویسد!
شرق: در ماه‌های گذشته، اخباری مبنی‌بر خمیرشدن پایان‌نامه‌های دانشجویی و همچنین دپوشدن آنها در انبارهای ضایعات به گوش می‌رسید. اولین شایعات هم با انتشار ویدئویی از پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی بوشهر که در یک انبار ضایعاتی دپو شده بود، بر سر زبان‌ها افتاد. این اتفاق از یک‌سو نشان از بی‌ارزش‌انگاشتن پایان‌نامه‌ها بود و از سوی دیگر نشان می‌داد که سالانه حجم بالایی از کاغذ در قالب پایان‌نامه از بین می‌رود. همچنین در سال‌های گذشته خرید و فروش پایان‌نامه و همچنین سفارش‌دادن نوشتن پایان‌نامه به مغازه‌های پایان‌نامه‌فروشی! که همیشه نزدیک دانشگاه‌ها فراوان هستند، موجب شده تا جایگاه «پایان‌نامه» از یک رساله علمی به گزارشی برای رفع تکلیف دانشجویان تنزل پیدا کند و رفته‌رفته اهمیت آن در میان قشر دانشجو و حتی برخی از دانشگاه‌ها کم‌رنگ‌تر شود. تا جایی که خرید و فروش پایان‌نامه به معضلی برای دانشگاه‌ها و بازاری برای افراد سودجو تبدیل شده است. از سوی دیگر، پایان‌نامه‌ها و مقالات دانشجویی (به‌ویژه در مقاطع کارشناسی ارشد و دکترا) که بخش عمده‌ای از پژوهش‌های علمی کشور را به عهده دارند، با تزریق این قبیل آثار،
تحلیل رفته‌اند و دانشگاه‌ها را از وظایف ذاتی خود دور می‌کنند. نکته درخور‌توجه این موضوع، مثبت فرض‌شدن سرانه رشد علمی کشور و میزان تولید علم در مقایسه با سایر کشورهاست؛ درحالی‌که توجه به محتوای برخی از این مقالات، علامت سؤال بزرگی را روبه‌روی صاحب‌نظران قرار می‌دهد.
در هر صورت به نظر می‌رسد که فرایند پایاننامهنویسی در اکثر گروه‌های آموزشی دانشگاه‌های ایران دچار بحران‌های کیفی شده است. برای این تنزل کیفیت می‌توان دلایل زیادی را برشمرد. به گفته مریم عامری پژوهشگر که پایان‌نامه خود را نیز درباره افت کیفی پایان‌نامه‌ها در 10 سال گذشته نوشته است، از دلایل این افت کیفیت می‌توان به قبول‌کردن بیش‌ازحد مسئولیت راهنمایی یا مشاوره توسط استادان، اختصاص‌ندادن زمان لازم برای راهنمایی و ارائه مشاوره لازم از طرف استادان به دانشجویان (به دلایلی مانند میزان ساعات زیاد تدریس، جدی‌نگرفتن امر پایاننامهنویسی، آشنانبودن استادان با مبانی روش تحقیق و در نتیجه حساسیت‌نداشتن آنها به بسیاری از قواعد تحقیق، نبود مکان مناسب برای گفت‌وگو و بحث با دانشجویان، عدم آشنایی اکثر اعضای شورا‌ها و کمیته‌های تحصیلات تکمیلی یا مراکز تصویب‌کننده طرح‌های تحقیقاتی در دانشکده‌ها با مبانی روش تحقیق اشاره کرد. به گفته او، همچنین در حال حاضر بخش عمده‌ای از دانشجویان هنوز با مبانی کار پژوهشی آشنا نیستند و همین مسئله به بحرانی برای پایاننامهنویسی در کشور تبدیل شده است.
پایان‌نامه‌ها مؤثر نیستند
حالا اما مدیرکل برنامه‌ریزی آموزش عالی وزارت علوم به ماجرای ضایعاتی‌شدن پایان‌نامه‌ها واکنش نشان داده است. محمدرضا آهنچیان در پاسخ به این پرسش که آیا می‌توان از این اتفاق نتیجه گرفت که کیفیت پایان‌نامه‌ها تنزل یافته است، گفت: خواهش می‌کنم از اصطلاح بی‌فایده و بی‌ارزش برای هیچ‌یک از پایان‌نامه‌هایی که توسط دانشجویان سختکوش در دانشگاه‌های خوب کشور انجام می‌شود، استفاده نکنیم. او در واکنش به اینکه برخی پایان‌نامه‌های دانشجویی پس از جمع‌آوری به ضایعاتی فروخته شده یا تبدیل به زباله می‌شوند و در پاسخ به پرسشی درباره چرایی تداوم ارائه پایان‌نامه‌ها به شکل کاغذی بیان کرد: دراین‌باره می‌خواهم دو نکته را مطرح کنم، نکته نخست اینکه پایان‌نامه یا رساله امر یا موضوع عارضی بر یادگیری دانشجو نیست، بلکه هسته اصلی و قلب آموزش دانشجویان دوره‌های تحصیلات تکمیلی است. هر پایان‌نامه یا رساله (پارسا) از دو وجه بالفعل و بالقوه ارزشمند است. او درباره وجه بالفعل گفت: وجه بالفعل آن لازمه تکمیل یادگیری و تحقق آموزش دانشجو است درحالی‌که برای وجه بالقوه آن چنین الزام و کاربردی وجود ندارد. در وجه بالفعل دانشجو موظف است تا پارسای خود را
بگذارد که از آن طریق یادگیری خود را گسترش و عمق بدهد. در طراحی و اجرای هر پارسا، هم دانش تخصصی که دانشجو طی دوره تحصیل خود فراگرفته است به طور کلی مورد مرور و استفاده قرار می‌گیرد و هم دانش روش تحقیق او که برای آینده شغلی و حرفه‌ای حائز اهمیت است. آهنچیان بیان کرد: وجه بالقوه هر پارسا، امکان‌پذیری کاربرد آن است؛ یعنی پارسای انجام‌شده که وجه بالفعل آن محقق شده باشد، اگر کاربرد هم پیدا کند و بتواند به طور مستقیم گرهی از جامعه باز کند، نوری بر نوری افزوده است و دامنه آثار آن از دانشگاه و فرایند تحصیل دانشجو فراتر می‌رود که این دستاور مورد تأکید وزارت علوم است. با این توضیح می‌خواهم خواهش کنم تا همگی از اصطلاح بی‌ارزش یا بی‌فایده برای هیچ‌یک از پارساهایی که از سوی دانشجویان سختکوش در دانشگاه‌های خوب کشور انجام می‌شود، استفاده نکنیم. نکته دوم هم اینکه در سال ۱۳۹۷ معاونت آموزشی وزارت علوم، طی بخش‌نامه‌ای اعلام کرد که تمام پارساها باید در نسخه غیرکاغذی آماده و ارائه شود. وزارت علوم بر این موضوع اصرار دارد و اطلاع دارم که درصد بسیار بالایی از دانشگاه‌های کشور از این قاعده تبعیت می‌کنند. انجام پایان‌نامه با
مراعات استانداردهای مورد انتظار دارای ارزش‌های بی‌پایانی برای یادگیری و تحصیل دانشجو است و ازاین‌رو ارزش هیچ پارسایی زایل نخواهد شد و ثمرات آن در دانشجو شکل گرفته و در عمر خدمتی او مورد استفاده قرار خواهد گرفت. برای انتخاب موضوع، استاد راهنما می‌تواند با اطلاع از نیازهای کشور که از سوی مراجع موثق اعلام شده باشد، دانشجوی خود را با اولویت ارتباط موضوع پارسا با رشته تخصصی وی به سمت انجام تحقیق برای کمک به حل مسائل اعلام‌شده واقعی کشور، هدایت کند و هم‌اکنون در بسیاری موارد این کار صورت می‌گیرد هرچند می‌تواند توسعه بیشتری پیدا کند. مدیرکل برنامه‌ریزی آموزش عالی وزارت علوم در پاسخ به این پرسش که چند درصد از موضوعات پایان‌نامه‌ها هیچ‌گونه عایدی علمی نداشته و صرفا برای دریافت نمره است؟ گفت: به نظرم اطلاع آماری موثقی دراین‌باره وجود ندارد. در مجموع هم مقیاس معتبری برای پاسخ به این پرسش وجود ندارد، زیرا در طول زمان ممکن است پارسای انجام‌شده در سال ۱۳۹۲ و در سال ۱۳۹۹ به دلیل تغییرات ایجادشده در زندگی و در اولویت تقاضاهای اجتماعی کاربرد پیدا کند. او اظهار کرد: ازاین‌رو شما می‌توانید اکنون پارسایی را که دفاع شده است،
غیرکاربردی بدانید ضمن اینکه ممکن است نتایج این پارسا دو سال دیگر از سوی سازمان‌ها یا مردم مورد نظر قرار بگیرد.
حسی برای نوشتن نیست
«سالانه حدود صد هزار پایان‌نامه کارشناسی ارشد و حدود پنج هزار پایان‌نامه دکترا دفاع می‌شود که این پایان‌نامه‌ها یک سرمایه بزرگی برای کشور محسوب می‌شوند. اما مدت‌هاست که به این سرمایه توجه نمی‌شود. رخوتی که در سال‌های گذشته در همه بخش‌ها احساس می‌شود جامعه دانشگاهی را هم بی‌نصیب نگذاشته و نمی‌توان منکر آن شد که بی‌حوصلگی و ناامیدی از وضعیت آینده باعث می‌شود که دانشجویان چندان دل و دماغی برای نوشتن پایان‌نامه نداشته باشند». اینها بخشی از سخنان مهدی است. او در حال نوشتن پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود است. او به «شرق» می‌گوید: واقعا وقتی به آینده‌ام فکر می‌کنم و هیچ نقطه روشنی برایش نمی‌بینم حسی برای نوشتن برایم پیدا نمی‌شود. وقتی استاد راهنما می‌گوید برای نمره باید بخشی از یک کتاب را ترجمه کنم تا او بعدا ترجمه‌اش را به نام خودش کتاب کند، واقعا من به عنوان دانشجو چرا باید یک سال آزگار زحمت بکشم و پوستم کنده شود تا پایان‌نامه بنویسم؟ خب آماده می‌خرم و وقتم را صرف کار دیگری می‌کنم. راستش را بخواهید مدت‌هاست ندیده‌ام کسی پایان‌نامه بنویسد!