تاریخچه محلات تهران
قدیمی‌ترین سند موجود نشان می‌دهد که تهران از سده سوم هجری قمری وجود داشته است. ابوسعد سمعانی در کتاب خود از شخصی به نام ابوعبدالله محمد‌ابن‌حامد تهرانی رازی نام می‌برد که اهل تهران ری بوده و در سال 261 هجری قمری (برابر با 874 میلادی) درگذشته است. اما تهران از سال 1200 هجری قمری برای نخستین‌بار توسط آغا محمدخان قاجار به‌عنوان پایتخت ایران انتخاب شد. سیاحانی كه در زمان قدیم به تهران آمده‌اند در سفرنامه‌های خود تصریح كرده‌اند كه وقتی از دروازه شمیران وارد شهر می‌شدند پس از عبور از زمین‌های بایر مدت زیادی از میان باغ‌های مختلف مخصوصا باغ‌های انار و پسته گذشته تا به مركز جمعیت می‌رسیدند. چنارهای سبز و بلند هر سیاح و توریستی را جذب خود می‌كرد و اغلب آنان از تنومندی، بزرگی و سرسبزی این درختان در خاطرات و سفرنامه‌هایشان نوشته‌اند و گاهی تهران را شهر چنارهای بلند و باغ‌های پسته و انار نامیده‌اند. بنا بر نوشته تاریخ‌نویسان و پژوهشگران تهران در گذشته از قریه‌های ری بوده و ری كه در تقاطع محورهای قم، خراسان، مازندران، قزوین،گیلان و ساوه واقع شده به‌سبب مركزیت مهم سیاسی، بازرگانی، اداری و مذهبی خود از قدیم مورد نظر بوده و دشمنان همواره به این مركز سوق‌الجیشی نظر داشتند. مردم تهران خانه‌های خود را در زیرزمین می‌ساختند، گویا این رسم در روستاهای پیرامون ری رواج داشته و منحصر به قریه تهران نمی‌شده است. این امر به دو دلیل موجه به نظر می‌رسد، نخست گرمای شدید منطقه در فصل تابستان که کلاویخو سیاح سده هشتم به آن اشاره دارد؛ دوم دفاع در برابر دشمن خارجی که از نوشته یاقوت حموی بر‌می‌آید: «خانه‌ها را در زیرزمین می‌ساخته‌اند و راه‌های عبور درهایی که به خانه‌ها می‌رسد در نهایت تاریکی و صعوبت است. این کار را برای جلوگیری از تهاجم شبانه و غارت عساکر می‌کنند». یاقوت حموی اولین مورخی است كه در «معجم‌البلدان» درباره زندگی اجتماعی مردم تهران و آداب و اخلاق آنها نكات شگفت‌انگیزی نقل كرده است. به نوشته او «این لفظ عجمی است و عجم آن را با تای منقوط تلفظ می‌نمایند زیرا طای مؤلف در لغت عجم نیست». در دوران معاصر نیز بسیاری از مورخان ایرانی و سیاحان شرقی و غربی درباره جغرافیای تاریخی تهران آثاری نوشته‌اند. مهم‌ترین كتاب در این زمینه متعلق به جعفر شهری، نویسنده و پژوهشگر تاریخ تهران است. شهری در دو مجموعه «طهران قدیم» (پنج جلد) و «تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم» (شش جلد)، حال‌و‌هوای تاریخی تهران را با جزئیاتش بیان می‌کند. در كتاب دیگری با عنوان «کوچه‌پس‌کوچه‌های طهران» كه به قلم همایون عبدالرحیمی و به همت انتشارات بدرقه جاویدان منتشر شده، محلات و اماكن تهران به تفکیک و با جزئیات دقیق معرفی شده است. موضوعی كه نویسنده در این كتاب مصور بر آن تأكید دارد تاریخچه محلات تهران و وجه خیابان‌ها، کوچه‌ها، اماکن عمومی، اماکن مذهبی و... است و آنچه در این مناطق و محلات اتفاق افتاده است. روند نوگرایی در ایران كه از اواخر دوره ناصرالدین‌شاه و بعد از آن در زمان مشروطه آغاز شده بود در دوره رضاشاه به‌تدریج تحقق یافت و الگوبرداری راه رشد و توسعه شناخته شد. دولت برای نوگرایی دستگاه‌های خود را بهبود بخشید و وزارتخانه‌ها و سازمان‌های عمومی و ارتش تجدید سازمان شدند. مرحله اول صنعتی‌شدن ایران در این دوره آغاز شد. كارخانه سیمان، بلورسازی، چیت‌سازی، اسلحه‌سازی، هواپیماسازی و كارخانه دخانیات در بیرون تهران ساخته شد. ایستگاه راه‌آهن در سال 1313 افتتاح شد. فرودگاه دوشان‌تپه و قلعه‌مرغی در زمان محمدرضا شاه احداث شد. كارخانه برق تهران و مركز تلفن خودكار نیز در سال 1327 و 1328 هجری شمسی به بهره‌برداری رسیدند. در بین سال‌های 1312 تا 1318 مؤسسات جدید آموزشی بزرگ مانند دانشگاه تهران، كالج آمریكایی و دانشسرای عالی ساخته شدند و بیمارستان‌های شماره 1 و 2 ارتش و بیمارستان هزارتختخوابی و بیمارستان فیروزآبادی احداث شد. ورزشگاه امجدیه، موزه ایران باستان، كتابخانه ملی نیز در همین سال‌ها تأسیس شد. در همان سال‌ها تعدادی سینما، كافه، هتل و رستوران پدید آمد و به علت ورود اتومبیل و اتوبوس خیابان‌های سنگفرش آسفالت شدند و ساختمان‌های جدید با معماری نوین غربی چهره تهران را دگرگون كردند و تهران به شكل یك شهر جدید درآمد. همپای گسترش شهر تهران كه با تخریب دروازه‌ها و پركردن خندق‌ها و برداشتن سایر آثار و برج و باروهای قدیم همراه بود تهران به‌تدریج هویت گذشته خود را از دست داد و در مسیر تازه‌اش پیش رفت. به زودی دروازه‌ها خراب شدند و به دنبال آن دیوار و سردر ارگ سلطنتی. علاوه بر اینها عمارت خوابگاه ناصرالدین شاه به وزارت مالیه، پارك اتابك به سفارت شوروی، پارك ضل‌السلطان به وزارت معارف و عمارت امیریه كامران میرزا به دانشگاه افسری تبدیل شد. بعد از گذشت سال‌ها بسیاری از محلات و خیابان‌های تهران از بین رفته‌اند یا تغییر شكل دادند كه شناخت آنها نیاز به رجوع به آثار، اسناد و تصاویر تاریخی دارد كه در كتاب پیش‌رو تلاش شده مجموعه این تصاویر و اطلاعات جمع‌آوری شود.
قدیمی‌ترین سند موجود نشان می‌دهد که تهران از سده سوم هجری قمری وجود داشته است. ابوسعد سمعانی در کتاب خود از شخصی به نام ابوعبدالله محمد‌ابن‌حامد تهرانی رازی نام می‌برد که اهل تهران ری بوده و در سال 261 هجری قمری (برابر با 874 میلادی) درگذشته است. اما تهران از سال 1200 هجری قمری برای نخستین‌بار توسط آغا محمدخان قاجار به‌عنوان پایتخت ایران انتخاب شد. سیاحانی كه در زمان قدیم به تهران آمده‌اند در سفرنامه‌های خود تصریح كرده‌اند كه وقتی از دروازه شمیران وارد شهر می‌شدند پس از عبور از زمین‌های بایر مدت زیادی از میان باغ‌های مختلف مخصوصا باغ‌های انار و پسته گذشته تا به مركز جمعیت می‌رسیدند. چنارهای سبز و بلند هر سیاح و توریستی را جذب خود می‌كرد و اغلب آنان از تنومندی، بزرگی و سرسبزی این درختان در خاطرات و سفرنامه‌هایشان نوشته‌اند و گاهی تهران را شهر چنارهای بلند و باغ‌های پسته و انار نامیده‌اند. بنا بر نوشته تاریخ‌نویسان و پژوهشگران تهران در گذشته از قریه‌های ری بوده و ری كه در تقاطع محورهای قم، خراسان، مازندران، قزوین،گیلان و ساوه واقع شده به‌سبب مركزیت مهم سیاسی، بازرگانی، اداری و مذهبی خود از قدیم مورد نظر بوده و دشمنان همواره به این مركز سوق‌الجیشی نظر داشتند. مردم تهران خانه‌های خود را در زیرزمین می‌ساختند، گویا این رسم در روستاهای پیرامون ری رواج داشته و منحصر به قریه تهران نمی‌شده است. این امر به دو دلیل موجه به نظر می‌رسد، نخست گرمای شدید منطقه در فصل تابستان که کلاویخو سیاح سده هشتم به آن اشاره دارد؛ دوم دفاع در برابر دشمن خارجی که از نوشته یاقوت حموی بر‌می‌آید: «خانه‌ها را در زیرزمین می‌ساخته‌اند و راه‌های عبور درهایی که به خانه‌ها می‌رسد در نهایت تاریکی و صعوبت است. این کار را برای جلوگیری از تهاجم شبانه و غارت عساکر می‌کنند». یاقوت حموی اولین مورخی است كه در «معجم‌البلدان» درباره زندگی اجتماعی مردم تهران و آداب و اخلاق آنها نكات شگفت‌انگیزی نقل كرده است. به نوشته او «این لفظ عجمی است و عجم آن را با تای منقوط تلفظ می‌نمایند زیرا طای مؤلف در لغت عجم نیست». در دوران معاصر نیز بسیاری از مورخان ایرانی و سیاحان شرقی و غربی درباره جغرافیای تاریخی تهران آثاری نوشته‌اند. مهم‌ترین كتاب در این زمینه متعلق به جعفر شهری، نویسنده و پژوهشگر تاریخ تهران است. شهری در دو مجموعه «طهران قدیم» (پنج جلد) و «تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم» (شش جلد)، حال‌و‌هوای تاریخی تهران را با جزئیاتش بیان می‌کند. در كتاب دیگری با عنوان «کوچه‌پس‌کوچه‌های طهران» كه به قلم همایون عبدالرحیمی و به همت انتشارات بدرقه جاویدان منتشر شده، محلات و اماكن تهران به تفکیک و با جزئیات دقیق معرفی شده است. موضوعی كه نویسنده در این كتاب مصور بر آن تأكید دارد تاریخچه محلات تهران و وجه خیابان‌ها، کوچه‌ها، اماکن عمومی، اماکن مذهبی و... است و آنچه در این مناطق و محلات اتفاق افتاده است. روند نوگرایی در ایران كه از اواخر دوره ناصرالدین‌شاه و بعد از آن در زمان مشروطه آغاز شده بود در دوره رضاشاه به‌تدریج تحقق یافت و الگوبرداری راه رشد و توسعه شناخته شد. دولت برای نوگرایی دستگاه‌های خود را بهبود بخشید و وزارتخانه‌ها و سازمان‌های عمومی و ارتش تجدید سازمان شدند. مرحله اول صنعتی‌شدن ایران در این دوره آغاز شد. كارخانه سیمان، بلورسازی، چیت‌سازی، اسلحه‌سازی، هواپیماسازی و كارخانه دخانیات در بیرون تهران ساخته شد. ایستگاه راه‌آهن در سال 1313 افتتاح شد. فرودگاه دوشان‌تپه و قلعه‌مرغی در زمان محمدرضا شاه احداث شد. كارخانه برق تهران و مركز تلفن خودكار نیز در سال 1327 و 1328 هجری شمسی به بهره‌برداری رسیدند. در بین سال‌های 1312 تا 1318 مؤسسات جدید آموزشی بزرگ مانند دانشگاه تهران، كالج آمریكایی و دانشسرای عالی ساخته شدند و بیمارستان‌های شماره 1 و 2 ارتش و بیمارستان هزارتختخوابی و بیمارستان فیروزآبادی احداث شد. ورزشگاه امجدیه، موزه ایران باستان، كتابخانه ملی نیز در همین سال‌ها تأسیس شد. در همان سال‌ها تعدادی سینما، كافه، هتل و رستوران پدید آمد و به علت ورود اتومبیل و اتوبوس خیابان‌های سنگفرش آسفالت شدند و ساختمان‌های جدید با معماری نوین غربی چهره تهران را دگرگون كردند و تهران به شكل یك شهر جدید درآمد. همپای گسترش شهر تهران كه با تخریب دروازه‌ها و پركردن خندق‌ها و برداشتن سایر آثار و برج و باروهای قدیم همراه بود تهران به‌تدریج هویت گذشته خود را از دست داد و در مسیر تازه‌اش پیش رفت. به زودی دروازه‌ها خراب شدند و به دنبال آن دیوار و سردر ارگ سلطنتی. علاوه بر اینها عمارت خوابگاه ناصرالدین شاه به وزارت مالیه، پارك اتابك به سفارت شوروی، پارك ضل‌السلطان به وزارت معارف و عمارت امیریه كامران میرزا به دانشگاه افسری تبدیل شد. بعد از گذشت سال‌ها بسیاری از محلات و خیابان‌های تهران از بین رفته‌اند یا تغییر شكل دادند كه شناخت آنها نیاز به رجوع به آثار، اسناد و تصاویر تاریخی دارد كه در كتاب پیش‌رو تلاش شده مجموعه این تصاویر و اطلاعات جمع‌آوری شود.