خطر تخریب هتل فردوسی رشت و تبدیل آن به مرکز خرید؛ تشریح یک وضعیت شهری
تقلیل تجربه شهر به تجربه خرید
سارا ثابت، دانش‌آموخته طراحی شهری: این روزها خبرهای ناخوشایندی درباره هتل فردوسی رشت شنیده می‌شود. این ساختمان مربوط به اوایل دوره پهلوی است و میان خیابان تختی و میدان شهرداری قرار دارد. خبرها به واکنش جامعه مدنی و دانشگاه گیلان و مردم منجر شده است. هتل فردوسی که پیش‌تر در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده بود، با شکایت صاحب بنا و رأی دیوان عدالت اداری از فهرست بیرون آمده است. خطر تخریب این بنا و ساخت یک مجتمع تجاری چند‌منظوره (مال) نیز در بین اخبار به چشم میخورد. یکی از مسئولان میراث فرهنگی گیلان در گفت‌وگویی اعلام کرده که هتل فردوسی در حریم بافت تاریخی شهر رشت و میدان شهرداری قرار دارد. با‌این‌حال به نظر میرسد در‌حال‌حاضر بنا با خطر تخریب روبه‌رو است. کسبه محلی نیز از خریداری چند ساختمان در مجاورت این بنا خبر دادهاند. پروژه بازآفرینی میدان شهرداری رشت در 1395 افتتاح شد. یکی از نقدهای رایج به پروژههای بازآفرینی این است که ویترینی تاریخی برای شهر مهیا می‌کنند. در پشت این ویترین نوسازی گستردهای رخ میدهد و بسیاری از بناها و بافتهای واجد ارزش از بین میروند. خطر ویترینی‌شدن برای میدان شهرداری و
حریم آن و بافت تاریخی پیرامون آن نیز وجود داشته و دارد. با‌این‌حال به نظر میرسد دامنه فعالیتهای ساخت‌وساز بیرویه در شهر رشت تا آنجا پیش رفته است که حتی به بدنه خیابانهای منتهی به میدان و ویترین بازآفرینی نیز رحم نمیکند. بناهای تاریخی، جدا از ارزش معماری و فرهنگی، بخشی از بافت شهری و واجد ارزشهای جمعی نیز هستند. این ارزشها به کالبد بنا و به خاطرات و تجارب شهروندان نسلهای مختلف از فضای پیرامون این بناها وابسته است. خاطرات مردم شهر از فضاهای شهری، ابعاد اجتماعی، سیاسی، روان‌شناختی و فرهنگی دارد. انباشت این خاطرات است که برای شهر معنا تولید می‌کند و مانند مفهومی بین ذهنهای مردم شهر منتشر می‌شود. جایگزین‌کردن یک ساختمان واجد قدمت در حریم میدان شهرداری با یک مال تجاری، تنها انتخابی فردی برای یک ملک شخصی نیست. این جایگزینی در واقع دستکاری‌کردن در خاطرات و معنای شهر است. هتل فردوسی بخشی از نمای خیابان شریعتی را تشکیل داده و بخشی از منظر عینی و ذهنی شهر به این ساختمان وابسته است. در این نمونه پای منافع جمعی شهروندان در میان است. تخریب هتل فردوسی و بناهای مشابه حق شهروندان بر منظر شهری را نقض
می‌کند. این حق، یکی از مصادیق حق بر شهر است.
قرارگیری ساختمان هتل فردوسی در حریم بافت تاریخی میدان شهرداری موجب می‌شود که پرسشهای متعددی در زمینه نقش، جایگاه و رویکرد سازمانهای مسئول و نهادهای مرتبط با شهر شکل بگیرد. میتوان پرسید آیا شورای شهر رشت نقشی درخور در زمینه محافظت از حق مردم بر منظر شهری و به طور ویژه هتل فردوسی ایفا می‌کند؟ رویکرد شورا در نمونههای مشابه چه بود؟ آیا مجوزی از سوی شهرداری رشت برای تخریب این ساختمان صادر شده است؟ در صورت صدور مجوز، با چه منطقی یک ساختمان تجاری در حریم تاریخی میدان شهرداری مجوز گرفته است؟
پرسش دیگر درباره نقش سازمان میراث فرهنگی استان گیلان است. آیا این نهاد بودجههای کافی را به بناهای تاریخی اختصاص داده است؟ و آیا برنامه یکپارچهای برای حفاظت، احیا، ساماندهی و زندهسازی مجدد این بناها اندیشیده شده است؟ این برنامه‌ها در صورت وجود تا چه حد اجرائی هستند و تا کجا ضمانت اجرا دارند؟ انتخاب یک کاربری تجاری درشت‌دانه در مرکز شهر نیازمند مطالعه و نیازسنجی است. در پژوهشی که در سال 97 از سوی دکتر کاظمی و دکتر امیر‌ابراهیمی انجام شد، یکی از پیامدهای مال‌سازی تقلیل تجربه شهر به تجربه خرید عنوان شده است. مجتمعهای تجاری فضای عمومی را به فضایی شبه‌عمومی تبدیل می‌کنند و آن را به گروه‌هایی اختصاص می‌دهند که امکان خرید دارند. این فضاها به نابرابری در فضاهای عمومی دامن میزنند و فرهنگ مصرف خاص خود را تولید می‌کنند. این مجتمعها در واقع فضاهای شهری، بافت شهری و خلق و خوی شهری را تغییر می‌دهند. بسیاری از این مالها با توجه به گستردگی و تطابق‌نداشتن آنها با نیازهای شهروندان آینده روشنی ندارند. با‌این‌همه در شهر رشت بر‌خلاف قواعد شهرسازی مرسوم در جاگیری کاربریهای تجاری درشت‌دانه، یک ساختمان تاریخی در
محدوده حریم بافت تاریخی برای ساخت یک مال انتخاب شده است. در یک نگاه کلی میتوان فهمید دسترسی به یک مال نیازمند تمهیدات ترافیکی ویژه است. ترافیک سنگین مرکز شهر رشت به‌روشنی ظرفیت حضور خودروهای خریداران این مجتمع را نخواهد داشت.
در ذهن ما شهروندان خاطرات متعددی از تخریب بناهای واجد ارزش ثبت شده است. این تخریبها به شکلی معنی‌دار عرصه عمومی را میبلعند و شهر را به جایگاهی «موقت» و «کوتاه‌مدت» تبدیل می‌کنند و تفاوتهای میان شهروندان و تجارب آنها از شهر، امر روزمره و خلاقیت در فضاهای شهری به‌تدریج از بین میروند. به جای همه موارد ذکر‌شده، تجربه خرید برجسته می‌شود. در نهایت، این تخریبهای گسترده، ماهیت شهر و فضای عمومی را تغییر و به آن چهرهای سوداگرانه می‌دهند. مقاومت جمعی شهروندان یکی از راه‌های مؤثر در مقابل این تغییرات گسترده است. خوشبختانه شهر رشت تجارب موفقی در زمینه سازماندهی مدنی و حفاظت از بناهای تاریخی دارد. نهاد خانه فرهنگ گیلان با سرمایه مدنی خود توانست خریداری و مرمت خانهای در ساغری‌سازان را انجام دهد. همین‌طور خانه ترابی یکی دیگر از بناهای با‌ارزش شهر رشت است که با ایجاد «تیم احیای خانه ترابی» و کمک‌گرفتن از حامیان مستقل، به روند احیا، ویژگی مدنی بخشید. در ماه‌های اخیر نیز مردم رشت برای حفاظت از ساختمان دانشسرا تلاشی جمعی داشتند و اینک نیز از طریق جمعآوری امضا در تلاش هستند تا از تخریب هتل فردوسی جلوگیری کنند.
با این پیشزمینه، میتوان پیشنهاد ایجاد گروهی مدنی را طرح کرد که در رابطه با محدوده تاریخی شهر رشت فعالیت کند. چنین تشکلی رویکردی بلندمدت دارد و هدف آن حفظ، معرفی و پاسداشت میراث فرهنگی، مدنی و شهری رشت است. تعریف چنین گروهی در راستای پیشبرد کارهای ساخت‌وساز و با اهداف مشاوران یا شهرداری نخواهد بود. نیاز است تا استقلال آن از دولت، شهرداری و گروه‌های سازنده حفظ شود. چنین تشکلی نیاز به رسانه مستقل و ایجاد شبکه ارتباطی با دانشگاه، نهادهای رسمی و گروه‌های مختلف ذینفع دارد. چنین گروهی میتواند کمک کند تا بناهای تاریخی و خاطرات جمعی در شهر رشت به شکلی گسترده و با انسجام بیشتر مورد توجه قرار بگیرد.
سارا ثابت، دانش‌آموخته طراحی شهری: این روزها خبرهای ناخوشایندی درباره هتل فردوسی رشت شنیده می‌شود. این ساختمان مربوط به اوایل دوره پهلوی است و میان خیابان تختی و میدان شهرداری قرار دارد. خبرها به واکنش جامعه مدنی و دانشگاه گیلان و مردم منجر شده است. هتل فردوسی که پیش‌تر در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده بود، با شکایت صاحب بنا و رأی دیوان عدالت اداری از فهرست بیرون آمده است. خطر تخریب این بنا و ساخت یک مجتمع تجاری چند‌منظوره (مال) نیز در بین اخبار به چشم میخورد. یکی از مسئولان میراث فرهنگی گیلان در گفت‌وگویی اعلام کرده که هتل فردوسی در حریم بافت تاریخی شهر رشت و میدان شهرداری قرار دارد. با‌این‌حال به نظر میرسد در‌حال‌حاضر بنا با خطر تخریب روبه‌رو است. کسبه محلی نیز از خریداری چند ساختمان در مجاورت این بنا خبر دادهاند. پروژه بازآفرینی میدان شهرداری رشت در 1395 افتتاح شد. یکی از نقدهای رایج به پروژههای بازآفرینی این است که ویترینی تاریخی برای شهر مهیا می‌کنند. در پشت این ویترین نوسازی گستردهای رخ میدهد و بسیاری از بناها و بافتهای واجد ارزش از بین میروند. خطر ویترینی‌شدن برای میدان شهرداری و
حریم آن و بافت تاریخی پیرامون آن نیز وجود داشته و دارد. با‌این‌حال به نظر میرسد دامنه فعالیتهای ساخت‌وساز بیرویه در شهر رشت تا آنجا پیش رفته است که حتی به بدنه خیابانهای منتهی به میدان و ویترین بازآفرینی نیز رحم نمیکند. بناهای تاریخی، جدا از ارزش معماری و فرهنگی، بخشی از بافت شهری و واجد ارزشهای جمعی نیز هستند. این ارزشها به کالبد بنا و به خاطرات و تجارب شهروندان نسلهای مختلف از فضای پیرامون این بناها وابسته است. خاطرات مردم شهر از فضاهای شهری، ابعاد اجتماعی، سیاسی، روان‌شناختی و فرهنگی دارد. انباشت این خاطرات است که برای شهر معنا تولید می‌کند و مانند مفهومی بین ذهنهای مردم شهر منتشر می‌شود. جایگزین‌کردن یک ساختمان واجد قدمت در حریم میدان شهرداری با یک مال تجاری، تنها انتخابی فردی برای یک ملک شخصی نیست. این جایگزینی در واقع دستکاری‌کردن در خاطرات و معنای شهر است. هتل فردوسی بخشی از نمای خیابان شریعتی را تشکیل داده و بخشی از منظر عینی و ذهنی شهر به این ساختمان وابسته است. در این نمونه پای منافع جمعی شهروندان در میان است. تخریب هتل فردوسی و بناهای مشابه حق شهروندان بر منظر شهری را نقض
می‌کند. این حق، یکی از مصادیق حق بر شهر است.
قرارگیری ساختمان هتل فردوسی در حریم بافت تاریخی میدان شهرداری موجب می‌شود که پرسشهای متعددی در زمینه نقش، جایگاه و رویکرد سازمانهای مسئول و نهادهای مرتبط با شهر شکل بگیرد. میتوان پرسید آیا شورای شهر رشت نقشی درخور در زمینه محافظت از حق مردم بر منظر شهری و به طور ویژه هتل فردوسی ایفا می‌کند؟ رویکرد شورا در نمونههای مشابه چه بود؟ آیا مجوزی از سوی شهرداری رشت برای تخریب این ساختمان صادر شده است؟ در صورت صدور مجوز، با چه منطقی یک ساختمان تجاری در حریم تاریخی میدان شهرداری مجوز گرفته است؟
پرسش دیگر درباره نقش سازمان میراث فرهنگی استان گیلان است. آیا این نهاد بودجههای کافی را به بناهای تاریخی اختصاص داده است؟ و آیا برنامه یکپارچهای برای حفاظت، احیا، ساماندهی و زندهسازی مجدد این بناها اندیشیده شده است؟ این برنامه‌ها در صورت وجود تا چه حد اجرائی هستند و تا کجا ضمانت اجرا دارند؟ انتخاب یک کاربری تجاری درشت‌دانه در مرکز شهر نیازمند مطالعه و نیازسنجی است. در پژوهشی که در سال 97 از سوی دکتر کاظمی و دکتر امیر‌ابراهیمی انجام شد، یکی از پیامدهای مال‌سازی تقلیل تجربه شهر به تجربه خرید عنوان شده است. مجتمعهای تجاری فضای عمومی را به فضایی شبه‌عمومی تبدیل می‌کنند و آن را به گروه‌هایی اختصاص می‌دهند که امکان خرید دارند. این فضاها به نابرابری در فضاهای عمومی دامن میزنند و فرهنگ مصرف خاص خود را تولید می‌کنند. این مجتمعها در واقع فضاهای شهری، بافت شهری و خلق و خوی شهری را تغییر می‌دهند. بسیاری از این مالها با توجه به گستردگی و تطابق‌نداشتن آنها با نیازهای شهروندان آینده روشنی ندارند. با‌این‌همه در شهر رشت بر‌خلاف قواعد شهرسازی مرسوم در جاگیری کاربریهای تجاری درشت‌دانه، یک ساختمان تاریخی در
محدوده حریم بافت تاریخی برای ساخت یک مال انتخاب شده است. در یک نگاه کلی میتوان فهمید دسترسی به یک مال نیازمند تمهیدات ترافیکی ویژه است. ترافیک سنگین مرکز شهر رشت به‌روشنی ظرفیت حضور خودروهای خریداران این مجتمع را نخواهد داشت.
در ذهن ما شهروندان خاطرات متعددی از تخریب بناهای واجد ارزش ثبت شده است. این تخریبها به شکلی معنی‌دار عرصه عمومی را میبلعند و شهر را به جایگاهی «موقت» و «کوتاه‌مدت» تبدیل می‌کنند و تفاوتهای میان شهروندان و تجارب آنها از شهر، امر روزمره و خلاقیت در فضاهای شهری به‌تدریج از بین میروند. به جای همه موارد ذکر‌شده، تجربه خرید برجسته می‌شود. در نهایت، این تخریبهای گسترده، ماهیت شهر و فضای عمومی را تغییر و به آن چهرهای سوداگرانه می‌دهند. مقاومت جمعی شهروندان یکی از راه‌های مؤثر در مقابل این تغییرات گسترده است. خوشبختانه شهر رشت تجارب موفقی در زمینه سازماندهی مدنی و حفاظت از بناهای تاریخی دارد. نهاد خانه فرهنگ گیلان با سرمایه مدنی خود توانست خریداری و مرمت خانهای در ساغری‌سازان را انجام دهد. همین‌طور خانه ترابی یکی دیگر از بناهای با‌ارزش شهر رشت است که با ایجاد «تیم احیای خانه ترابی» و کمک‌گرفتن از حامیان مستقل، به روند احیا، ویژگی مدنی بخشید. در ماه‌های اخیر نیز مردم رشت برای حفاظت از ساختمان دانشسرا تلاشی جمعی داشتند و اینک نیز از طریق جمعآوری امضا در تلاش هستند تا از تخریب هتل فردوسی جلوگیری کنند.
با این پیشزمینه، میتوان پیشنهاد ایجاد گروهی مدنی را طرح کرد که در رابطه با محدوده تاریخی شهر رشت فعالیت کند. چنین تشکلی رویکردی بلندمدت دارد و هدف آن حفظ، معرفی و پاسداشت میراث فرهنگی، مدنی و شهری رشت است. تعریف چنین گروهی در راستای پیشبرد کارهای ساخت‌وساز و با اهداف مشاوران یا شهرداری نخواهد بود. نیاز است تا استقلال آن از دولت، شهرداری و گروه‌های سازنده حفظ شود. چنین تشکلی نیاز به رسانه مستقل و ایجاد شبکه ارتباطی با دانشگاه، نهادهای رسمی و گروه‌های مختلف ذینفع دارد. چنین گروهی میتواند کمک کند تا بناهای تاریخی و خاطرات جمعی در شهر رشت به شکلی گسترده و با انسجام بیشتر مورد توجه قرار بگیرد.