امر شگفت در فرهنگ و ادبیات ایرانی
شرق: «دیونامه» با عنوان فرعی «بازشناسی چهره موجودات خیالی در روایت‌های ایرانی»، عنوان کتابی است از پرویز براتی که به‌تازگی در نشر چشمه منتشر شده و پس از مدتی چاپ دوم آن نیز به چاپ رسیده است. این کتاب شامل پنج «پرده» و یک پیشگفتار است و عناوین فصل‌ها یا پرده‌های کتاب عبارت‌اند از: «قصه‌گوی برزگر و قصه‌گوی دریانورد»، «نقش و کارکرد سیاسی متون شگفت»، «صورت‌های شگفتی»، «اعجاب‌برانگیزی در متون عرفانی؛ از بیان تا کنش»، و «خیال‌های غربی: ادبیات شگرف در مغرب‌زمین».
به این ترتیب، کتاب در این پنج پرده به ماجرای شگفتی و خیال در ادبیات منثور ایرانی پرداخته است. نویسنده در ابتدای پیشگفتار کتاب درباره روایت‌های در دسترس در رابطه با موجودات خیالی در دوره پیش و پس از اسلام نوشته است: «همه ما، در بوم و بر شهر و روستا، گاه پای سخن مردم درباره شگفتی‌های جادویی نشسته‌ایم. معمولا راوی، با ایمانی محکم، از عناصر فراسویی و وهم‌آلود سخن می‌گوید و ترس و حیرت خود را چاشنی روایتی می‌سازد که باور آن برای دیگران سخت است. از چهار چشم سرخ‌روی درازبالای سبزمویی می‌گوید که راه را بر رهگذران می‌بندد و به آنها آزار می‌رساند. موجودی اهریمنی که پرزور و ناپاک است و آزاررسان. سخن از موجودات خیالی همچون جن و پری و دیو و اژدهاست. این هیولاهای خیالی و شبح‌گون که در الاهیات پیشااسلامی، نمایندگان یک دیگریِ تهدیدآمیز بودند، در دوره اسلامی در هیبتی تازه ظاهر و به پای ثابت روایت‌های ادبی دوره اسلامی و فرهنگ عامه مردم ایران تبدیل شدند. می‌توان گفت ادب دوره اسلامی و فرهنگ عامه مردم ایران دیو و پری و اژدها را صاحب پرسونای تازه‌ای کرد. تفاوت چهره این موجودات وهمی، قبل و بعد از اسلام، در تفسیری که از این
موجودات وهمی می‌کنند نهفته شده است. این تفسیر، پیش از اسلام جنبه‌های ایدئولوژیک و سیاسی داشت، اما پس از اسلام تمایل به زیبایی‌شناسانه‌کردن آن بر وجه ایدئولوژیک و سیاسی آنها برتری یافت». همان‌طورکه اشاره شد، پرده اول کتاب «قصه‌گوی برزگر و قصه‌گوی دریانورد» نام دارد و عنوان مقاله یادآور مقاله‌ای از والتر بنیامین با نام «قصه‌گو؛ تأملاتی در آثار نیکلای لسکوف» است. آن‌طورکه در پیشگفتار کتاب نیز اشاره شده، بنیامین در این مقاله قصه‌ها را به دو گروه بزرگ تقسیم کرده است و از قصه‌گوی برزگر و قصه‌گوی دریانورد تاجر یاد کرده است: «ادبیات شگفت را می‌توان گونه‌ای از روایت دریانورد دانست؛ چراکه مالامال از روایت‌های پرحادثه و پرماجرا و پرکشش است، همچون دریایی که با تلاطم و خطر و حادثه سرشته شده است. دریا با توفان شناخته می‌شود، با شگفتی معنا می‌یابد و با موج‌های خروشان به بی‌کرانگی می‌پیوندد».
در پرده دوم کتاب، جایگاه و کارکرد سیاسی متون شگفت مورد بررسی قرار گرفته و این یکی از بحث‌های مهم این کتاب است. پرسش اصلی این فصل را می‌توان این دانست که چه چیزهایی نماینده گفتمان مسلط‌اند و کدام پاره‌گفتمان‌ها با گفتمان مسلط تعارض دارند؟ در پیشگفتار کتاب آمده که «هر تاریخی براساس گفتمانی که به‌طور ناخودآگاه در تبیین متن تأثیر می‌گذارد، متفاوت می‌شود. تاریخ امری تمام‌شده و مربوط به گذشته نیست. تبیین این گفتمان‌ها راهی برای پرتوافکندن بر وضعیت تناقض‌آمیز یا پارادایم‌های رفتاری است که آحاد ملت نشان می‌دهند. پس، پرداختن به گفتمان و نحوه بازنمایی گفتمان مهم است. برای تشخیص گفتمان‌ها، در کنار متن‌های ادبی، به متون دیگر هم توجه می‌شود، مثل آثار غیرادبی (روزنامه‌ها)، گزارش سازمان‌ها، فیلم‌های مستند». در این بخش از کتاب، دیوها در کشاکش تخاصم و رقابت سیاسی بین مانویان و زردتشیان دارای جایگاه ویژه‌ای دانسته شده‌اند. پرده سوم به معرفی «صورت‌های شگفتی» پرداخته است. کتاب توضیح می‌دهد که صورت‌های امر شگفت‌آور در ادبیات فارسی متقدم را می‌توان به دو دسته کلی عجایبنامهها و روایت‌های اعجاب‌انگیز تقسیم کرد. در این
تقسیم‌بندی، منظور از صورت‌های امر شگفت تمام متون و روایت‌هایی است که مرکز ثقل آنها امر شگفت و عجیب‌وغریب است. یک دسته روایت‌های اعجاب‌انگیز است؛ داستان‌هایی همچون هزارویکشب و داستان سندباد بحری یا کتاب بهار دانش؛ اما همان‌طورکه نویسنده هم توضیح داده، جدا از روایت‌های اعجاب‌انگیزی همچون هزارویکشب و داستان سندباد بحری، صورت‌های دیگری از شگفتی‌سازی نیز در ادبیات فارسی متقدم منثور رواج داشته که مهم‌ترین آنها عجایبنامهها بوده‌اند. پرده پنجم و پایانی کتاب نیز به پیشینه ادبیات شگرف در غرب مربوط است: رمانس، گروتسک، تمایز ادبیات شگرف و قصه‌های پریان، عصر روشنگری، دشمن خیال‌پردازی، رمانتیسیسم و رمان گوتیک، ژانر وحشت و ادگار آلن‌پو، ادبیات شگرف مدرن، فانتزی مدرن و تالکین، فانتزی پس از تالکین، فانتاستیک و تودوروف.
شرق: «دیونامه» با عنوان فرعی «بازشناسی چهره موجودات خیالی در روایت‌های ایرانی»، عنوان کتابی است از پرویز براتی که به‌تازگی در نشر چشمه منتشر شده و پس از مدتی چاپ دوم آن نیز به چاپ رسیده است. این کتاب شامل پنج «پرده» و یک پیشگفتار است و عناوین فصل‌ها یا پرده‌های کتاب عبارت‌اند از: «قصه‌گوی برزگر و قصه‌گوی دریانورد»، «نقش و کارکرد سیاسی متون شگفت»، «صورت‌های شگفتی»، «اعجاب‌برانگیزی در متون عرفانی؛ از بیان تا کنش»، و «خیال‌های غربی: ادبیات شگرف در مغرب‌زمین».
به این ترتیب، کتاب در این پنج پرده به ماجرای شگفتی و خیال در ادبیات منثور ایرانی پرداخته است. نویسنده در ابتدای پیشگفتار کتاب درباره روایت‌های در دسترس در رابطه با موجودات خیالی در دوره پیش و پس از اسلام نوشته است: «همه ما، در بوم و بر شهر و روستا، گاه پای سخن مردم درباره شگفتی‌های جادویی نشسته‌ایم. معمولا راوی، با ایمانی محکم، از عناصر فراسویی و وهم‌آلود سخن می‌گوید و ترس و حیرت خود را چاشنی روایتی می‌سازد که باور آن برای دیگران سخت است. از چهار چشم سرخ‌روی درازبالای سبزمویی می‌گوید که راه را بر رهگذران می‌بندد و به آنها آزار می‌رساند. موجودی اهریمنی که پرزور و ناپاک است و آزاررسان. سخن از موجودات خیالی همچون جن و پری و دیو و اژدهاست. این هیولاهای خیالی و شبح‌گون که در الاهیات پیشااسلامی، نمایندگان یک دیگریِ تهدیدآمیز بودند، در دوره اسلامی در هیبتی تازه ظاهر و به پای ثابت روایت‌های ادبی دوره اسلامی و فرهنگ عامه مردم ایران تبدیل شدند. می‌توان گفت ادب دوره اسلامی و فرهنگ عامه مردم ایران دیو و پری و اژدها را صاحب پرسونای تازه‌ای کرد. تفاوت چهره این موجودات وهمی، قبل و بعد از اسلام، در تفسیری که از این
موجودات وهمی می‌کنند نهفته شده است. این تفسیر، پیش از اسلام جنبه‌های ایدئولوژیک و سیاسی داشت، اما پس از اسلام تمایل به زیبایی‌شناسانه‌کردن آن بر وجه ایدئولوژیک و سیاسی آنها برتری یافت». همان‌طورکه اشاره شد، پرده اول کتاب «قصه‌گوی برزگر و قصه‌گوی دریانورد» نام دارد و عنوان مقاله یادآور مقاله‌ای از والتر بنیامین با نام «قصه‌گو؛ تأملاتی در آثار نیکلای لسکوف» است. آن‌طورکه در پیشگفتار کتاب نیز اشاره شده، بنیامین در این مقاله قصه‌ها را به دو گروه بزرگ تقسیم کرده است و از قصه‌گوی برزگر و قصه‌گوی دریانورد تاجر یاد کرده است: «ادبیات شگفت را می‌توان گونه‌ای از روایت دریانورد دانست؛ چراکه مالامال از روایت‌های پرحادثه و پرماجرا و پرکشش است، همچون دریایی که با تلاطم و خطر و حادثه سرشته شده است. دریا با توفان شناخته می‌شود، با شگفتی معنا می‌یابد و با موج‌های خروشان به بی‌کرانگی می‌پیوندد».
در پرده دوم کتاب، جایگاه و کارکرد سیاسی متون شگفت مورد بررسی قرار گرفته و این یکی از بحث‌های مهم این کتاب است. پرسش اصلی این فصل را می‌توان این دانست که چه چیزهایی نماینده گفتمان مسلط‌اند و کدام پاره‌گفتمان‌ها با گفتمان مسلط تعارض دارند؟ در پیشگفتار کتاب آمده که «هر تاریخی براساس گفتمانی که به‌طور ناخودآگاه در تبیین متن تأثیر می‌گذارد، متفاوت می‌شود. تاریخ امری تمام‌شده و مربوط به گذشته نیست. تبیین این گفتمان‌ها راهی برای پرتوافکندن بر وضعیت تناقض‌آمیز یا پارادایم‌های رفتاری است که آحاد ملت نشان می‌دهند. پس، پرداختن به گفتمان و نحوه بازنمایی گفتمان مهم است. برای تشخیص گفتمان‌ها، در کنار متن‌های ادبی، به متون دیگر هم توجه می‌شود، مثل آثار غیرادبی (روزنامه‌ها)، گزارش سازمان‌ها، فیلم‌های مستند». در این بخش از کتاب، دیوها در کشاکش تخاصم و رقابت سیاسی بین مانویان و زردتشیان دارای جایگاه ویژه‌ای دانسته شده‌اند. پرده سوم به معرفی «صورت‌های شگفتی» پرداخته است. کتاب توضیح می‌دهد که صورت‌های امر شگفت‌آور در ادبیات فارسی متقدم را می‌توان به دو دسته کلی عجایبنامهها و روایت‌های اعجاب‌انگیز تقسیم کرد. در این
تقسیم‌بندی، منظور از صورت‌های امر شگفت تمام متون و روایت‌هایی است که مرکز ثقل آنها امر شگفت و عجیب‌وغریب است. یک دسته روایت‌های اعجاب‌انگیز است؛ داستان‌هایی همچون هزارویکشب و داستان سندباد بحری یا کتاب بهار دانش؛ اما همان‌طورکه نویسنده هم توضیح داده، جدا از روایت‌های اعجاب‌انگیزی همچون هزارویکشب و داستان سندباد بحری، صورت‌های دیگری از شگفتی‌سازی نیز در ادبیات فارسی متقدم منثور رواج داشته که مهم‌ترین آنها عجایبنامهها بوده‌اند. پرده پنجم و پایانی کتاب نیز به پیشینه ادبیات شگرف در غرب مربوط است: رمانس، گروتسک، تمایز ادبیات شگرف و قصه‌های پریان، عصر روشنگری، دشمن خیال‌پردازی، رمانتیسیسم و رمان گوتیک، ژانر وحشت و ادگار آلن‌پو، ادبیات شگرف مدرن، فانتزی مدرن و تالکین، فانتزی پس از تالکین، فانتاستیک و تودوروف.