قهرمانی که عاشق شازده کوچولو بود!
احمد وخشیته . استاد دانشگاه ملی اوراسیا
60 سال پیش در چنین روزی، یعنی ۱۲ آوریل ۱۹۶۱، ساعت 9:07 به وقت مسکو بود که یوری آلکسیوویچ گاگارین از چند‌ده کیلومتر آن طرف‌تر از روستای تیوراتام در جمهوری قزاقستان با سفینه واستوک به فضا رفت تا نام خود را به‌عنوان نخستین انسانی که به مدار زمین پرواز کرد، در طول تاریخ ثبت کند.
پرواز گاگارین یک ساعت و ۴۸ دقیقه به طول انجامید که در آن با سرعت ۲۸ هزار کیلومتر در ساعت، یک دور مدار زمین را به‌طور کامل طی کرد و سرانجام در شهر انگلس در استان ساراتوف فرود آمد؛ شهری که اتفاقا دوران کالج خود را نیز در آنجا سپری کرده بود. طبق برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده او باید در هفت کیلومتری زمین از سفینه به بیرون پرتاب می‌شد و با چتر فرود می‌آمد که این اتفاق ساعت 10:55 به وقت مسکو رخ داد.
این اتفاق باعث خوشحالی بیش از اندازه نیكیتا خروشچف، نخست‌وزیر وقت اتحاد جماهیر شوروی شد و دستور داد فورا از گاگارین تجلیل شود؛ به‌سرعت او را به مسکو آوردند و در آسمان پایتخت هفت جنگنده میگ، هواپیمای حامل او را اسکورت افتخاری کردند. این رخداد جهانی کافی بود تا گاگارین به‌سرعت به قهرمان ملی شوروی تبدیل شود و در شرایطی که مسکو در جنگ سرد با واشنگتن به سر می‌برد، این اتفاق موضوع بسیار مهمی بود تا شوروی از آن بهره‌برداری سیاسی در ابعاد داخلی و بین‌المللی کند و طبیعتا این موضوع نیز سبب شد یوری گاگارین اهمیت صدچندانی پیدا کند و در نخستین اقدام ستوان گاگارین با دریافت درجه نظامی سرگردی تشویق شد. دو روز بعد، یعنی در چهاردهم آوریل، به موجب حکم هیئت‌رئیسه شورای عالی شوروی، عنوان قهرمان ملی اتحاد جماهیر شوروی به او اعطا شد. لئونید برژنف نیز نشان لنین را به او اهدا کرد و بسیاری از پسران تازه متولدشده توسط والدینشان به افتخار گاگارین، یوری نام‌گذاری شدند.
یک سال بعد، شوروی تصمیم گرفت تا این روز را به عنوان روز فضانوردی در تقویم خود ثبت کند و سرانجام در هشتم آوریل سال ۲۰۱۱، سازمان ملل متحد، قطع‌نامه پیشنهادی روسیه را تصویب کرد تا به موجب آن دوازدهم آوریل به عنوان روز جهانی فضانوردی ثبت شود.
گفته می‌شود ایده اولیه استفاده از موشک برای پروازهای فضایی به سال ۱۹۰۳ یعنی در زمان روسیه تزاری و تلاش‌های دانشمند روس، کنستانتین ادواردوویچ سیولکوفسکی بازمی‌گردد؛ اگرچه به نتیجه عملیاتی منجر نشد، اما سرانجام در چهارم اکتبر ۱۹۵۷، سرگئی پاولوویچ کورولف موفق شد موشک بالستیک R7 را طراحی کند تا شوروی نخستین ماهواره فضایی جهان را با عنوان اسپوتنیک۱ پرتاب کند. به دنبال این موفقیت، مرکز آموزش فضانوردی در سال ۱۹۶۰ در شوروی راه‌اندازی شد.
شاید کمتر کسی بداند که گاگارین در سال ۱۹۶۴ از نخستین افراد سرشناسی بود که از شوروی خواست کلیسای جامع مسیح منجی را که به دستور لنین تخریب شده بود، بازسازی کنند؛ چراکه او معتقد بود نمی‌توان از وطن‌دوستی سخن گفت، اما ریشه‌های تاریخی یک ملت را نادیده گرفت. این موضع او اگرچه از سوی هیئت‌رئیسه شوروی جامه عمل نپوشید، اما با اقبال فراوانی در میان مردم روبه‌رو شد. در همین رابطه یک نظرسنجی مرکز افکار عمومی روسیه نیز نشان می‌دهد که گاگارین چهره و قهرمان مورد علاقه روس‌ها در قرن بیستم به‌شمار می‌آید و پس از او ولادیمیر ویسوتسکی، شاعر و هنرمند مشهور، ژنرال مارشال ژوکوف، فرمانده مشهوری که آلمان نازی را شکست داد و لئو تولستوی قرار دارند.
گاگارین که متولد نهم مارس ۱۹۳۴ در روستایی در منطقه اسمولنسک است، ابتدا به آهنگری مشغول شد ولی خیلی زود توانست به رؤیایی خودش، یعنی پرواز، نزدیک شود و مشغول تحصیل در مدرسه آموزش خلبانی شد. سرانجام در ۲۶سالگی موفق شد در فهرست 20نفره آموزش برای سفر به فضا قرار بگیرد و در 27سالگی به عنوان کاندیدای نهایی برگزیده شد. اما این قهرمان شوروی، زندگی کوتاهی داشت و در ۲۷ مارس ۱۹۶۸، هنگام پرواز با یک جنگنده آموزشی میگ، هواپیمای او سقوط کرد و در ۳۴سالگی درگذشت. سه روز بعد خاکستر او با احترام نظامی و شلیک توپ‌های کرملین، در دیواره این کاخ به خاک سپرده شد.
گاگارین در دوره حیات خود جوایز خارجی بسیاری را از متحدین شوروی دریافت کرد و از همین‌رو میان هفت سال پایانی عمر خویش، به بیش از 30 کشور جهان سفر کرد و به‌واقع به یک قهرمان ملی تبدیل شد؛ شاید به همین دلیل هم بود که پس از مرگش، برای اولین‌بار در شوروی عزای عمومی برای درگذشت فردی اعلام شد که رئیس دولت نبود. خیلی زود نیز نام بسیاری از خیابان‌ها، پارک‌ها و شهرک‌ها به نام او نام‌گذاری شد.
گاگارین که عاشق ادبیات و به‌ویژه آثار پوشکین و البته کتاب شازده کوچولو نوشته سنت اگزوپری بود، هنگامی که در مدار زمین قرار گرفت، گفت: من ابرها را روی زمین می‌بینم؛ توده‌های کوچک و سایه‌های آنها را مشاهده می‌کنم؛ افق زمین... هاله‌ای فوق‌العاده و همه چیز چقدر زیباست... زیبا!
60 سال پیش در چنین روزی، یعنی ۱۲ آوریل ۱۹۶۱، ساعت 9:07 به وقت مسکو بود که یوری آلکسیوویچ گاگارین از چند‌ده کیلومتر آن طرف‌تر از روستای تیوراتام در جمهوری قزاقستان با سفینه واستوک به فضا رفت تا نام خود را به‌عنوان نخستین انسانی که به مدار زمین پرواز کرد، در طول تاریخ ثبت کند.
پرواز گاگارین یک ساعت و ۴۸ دقیقه به طول انجامید که در آن با سرعت ۲۸ هزار کیلومتر در ساعت، یک دور مدار زمین را به‌طور کامل طی کرد و سرانجام در شهر انگلس در استان ساراتوف فرود آمد؛ شهری که اتفاقا دوران کالج خود را نیز در آنجا سپری کرده بود. طبق برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده او باید در هفت کیلومتری زمین از سفینه به بیرون پرتاب می‌شد و با چتر فرود می‌آمد که این اتفاق ساعت 10:55 به وقت مسکو رخ داد.
این اتفاق باعث خوشحالی بیش از اندازه نیكیتا خروشچف، نخست‌وزیر وقت اتحاد جماهیر شوروی شد و دستور داد فورا از گاگارین تجلیل شود؛ به‌سرعت او را به مسکو آوردند و در آسمان پایتخت هفت جنگنده میگ، هواپیمای حامل او را اسکورت افتخاری کردند. این رخداد جهانی کافی بود تا گاگارین به‌سرعت به قهرمان ملی شوروی تبدیل شود و در شرایطی که مسکو در جنگ سرد با واشنگتن به سر می‌برد، این اتفاق موضوع بسیار مهمی بود تا شوروی از آن بهره‌برداری سیاسی در ابعاد داخلی و بین‌المللی کند و طبیعتا این موضوع نیز سبب شد یوری گاگارین اهمیت صدچندانی پیدا کند و در نخستین اقدام ستوان گاگارین با دریافت درجه نظامی سرگردی تشویق شد. دو روز بعد، یعنی در چهاردهم آوریل، به موجب حکم هیئت‌رئیسه شورای عالی شوروی، عنوان قهرمان ملی اتحاد جماهیر شوروی به او اعطا شد. لئونید برژنف نیز نشان لنین را به او اهدا کرد و بسیاری از پسران تازه متولدشده توسط والدینشان به افتخار گاگارین، یوری نام‌گذاری شدند.
یک سال بعد، شوروی تصمیم گرفت تا این روز را به عنوان روز فضانوردی در تقویم خود ثبت کند و سرانجام در هشتم آوریل سال ۲۰۱۱، سازمان ملل متحد، قطع‌نامه پیشنهادی روسیه را تصویب کرد تا به موجب آن دوازدهم آوریل به عنوان روز جهانی فضانوردی ثبت شود.
گفته می‌شود ایده اولیه استفاده از موشک برای پروازهای فضایی به سال ۱۹۰۳ یعنی در زمان روسیه تزاری و تلاش‌های دانشمند روس، کنستانتین ادواردوویچ سیولکوفسکی بازمی‌گردد؛ اگرچه به نتیجه عملیاتی منجر نشد، اما سرانجام در چهارم اکتبر ۱۹۵۷، سرگئی پاولوویچ کورولف موفق شد موشک بالستیک R7 را طراحی کند تا شوروی نخستین ماهواره فضایی جهان را با عنوان اسپوتنیک۱ پرتاب کند. به دنبال این موفقیت، مرکز آموزش فضانوردی در سال ۱۹۶۰ در شوروی راه‌اندازی شد.
شاید کمتر کسی بداند که گاگارین در سال ۱۹۶۴ از نخستین افراد سرشناسی بود که از شوروی خواست کلیسای جامع مسیح منجی را که به دستور لنین تخریب شده بود، بازسازی کنند؛ چراکه او معتقد بود نمی‌توان از وطن‌دوستی سخن گفت، اما ریشه‌های تاریخی یک ملت را نادیده گرفت. این موضع او اگرچه از سوی هیئت‌رئیسه شوروی جامه عمل نپوشید، اما با اقبال فراوانی در میان مردم روبه‌رو شد. در همین رابطه یک نظرسنجی مرکز افکار عمومی روسیه نیز نشان می‌دهد که گاگارین چهره و قهرمان مورد علاقه روس‌ها در قرن بیستم به‌شمار می‌آید و پس از او ولادیمیر ویسوتسکی، شاعر و هنرمند مشهور، ژنرال مارشال ژوکوف، فرمانده مشهوری که آلمان نازی را شکست داد و لئو تولستوی قرار دارند.
گاگارین که متولد نهم مارس ۱۹۳۴ در روستایی در منطقه اسمولنسک است، ابتدا به آهنگری مشغول شد ولی خیلی زود توانست به رؤیایی خودش، یعنی پرواز، نزدیک شود و مشغول تحصیل در مدرسه آموزش خلبانی شد. سرانجام در ۲۶سالگی موفق شد در فهرست 20نفره آموزش برای سفر به فضا قرار بگیرد و در 27سالگی به عنوان کاندیدای نهایی برگزیده شد. اما این قهرمان شوروی، زندگی کوتاهی داشت و در ۲۷ مارس ۱۹۶۸، هنگام پرواز با یک جنگنده آموزشی میگ، هواپیمای او سقوط کرد و در ۳۴سالگی درگذشت. سه روز بعد خاکستر او با احترام نظامی و شلیک توپ‌های کرملین، در دیواره این کاخ به خاک سپرده شد.
گاگارین در دوره حیات خود جوایز خارجی بسیاری را از متحدین شوروی دریافت کرد و از همین‌رو میان هفت سال پایانی عمر خویش، به بیش از 30 کشور جهان سفر کرد و به‌واقع به یک قهرمان ملی تبدیل شد؛ شاید به همین دلیل هم بود که پس از مرگش، برای اولین‌بار در شوروی عزای عمومی برای درگذشت فردی اعلام شد که رئیس دولت نبود. خیلی زود نیز نام بسیاری از خیابان‌ها، پارک‌ها و شهرک‌ها به نام او نام‌گذاری شد.
گاگارین که عاشق ادبیات و به‌ویژه آثار پوشکین و البته کتاب شازده کوچولو نوشته سنت اگزوپری بود، هنگامی که در مدار زمین قرار گرفت، گفت: من ابرها را روی زمین می‌بینم؛ توده‌های کوچک و سایه‌های آنها را مشاهده می‌کنم؛ افق زمین... هاله‌ای فوق‌العاده و همه چیز چقدر زیباست... زیبا!